توضیح : ما در سابق در تفسیر آیه ‏«فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ»، در جلد سوم این کتاب بحث مفصلى راجع به تاویل گذراندیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس اینکه بعضى (المنار، ج 12، ص 255) گفته‏اند ‏«اگر رؤیا را حدیث نامیده‏اند به این اعتبار است که بعد از خواب آن را تعریف مى‏کنند» صحیح نیست. و همچنین است اینکه گفته شده (المنار، ج 12، ص 255) که ‏«چون خواب صادق حدیث و گفتگوى ملائکه است، و در رؤیاى کاذبه گفتگوى شیطان است».
زیرا بسیارى از رؤیاها هست که نه مستند به ملائکه است، و نه به شیطان، مانند رؤیاهایى که از حالت مزاجى شخص بیننده ناشى مى‏شود، مثل اینکه دچار تب و یا حرارت شده و در خواب مى‏بیند که دارد در حمام استحمام مى‏کند و یا در هواى بسیار گرم در عالم خواب تشنه مى‏شود، و خواب مى‏بیند که در استخر آب تنى مى‏کند، و یا دچار سرماى شدید شده خواب مى‏بیند که برف و یا تگرگ مى‏آید.
بعضى دیگر (المنار، ج 12، ص 255) از مفسرین این حرف را چنین رد کرده‏اند که: مخالف با واقع است، زیرا در رؤیاى یوسف اصلا گفتگویى نبود، و همچنین خوابى که رفیق زندانى آن حضرت دیده بود، و یا آن خوابى که پادشاه مصر دیده بود در هیچ یک گفتگو وجود نداشت.
و غفلت کرده از اینکه منظور آقایان از حدیث فرشته و یا شیطان حدیث به معناى تکلم نیست، بلکه مراد این است که خواب، قصه و یا حادثه‏اى از حوادث را به صورت مناسبى براى انسان مصور و مجسم مى‏سازد، همانطور که در بیدارى گوینده‏اى همان قصه یا حادثه را به صورت لفظ درآورده شنونده از آن به اصل مراد پى مى‏برد. و نیز حدیث ملک و شیطان نظیر این است که در باره شخصى که تصمیم دارد کارى بکند و یا آن را ترک کند، مى‏گوییم: نفس او وى را حدیث کرد که فلان کار را بکند، و یا ترک کند. معناى این حرف این است که او تصور کردن و یا نکردن آن عمل را نمود، مثل اینکه نفس او به او گفته که بر تو لازم است این کار را بکنى، و یا جایز نیست بکنى.
و کوتاه سخن، معناى اینکه رؤیا از احادیث باشد اینست که رؤیا براى نائم از قبیل تصور امور است، و عینا مانند تصورى است که از اخبار و داستانها در موقع شنیدن آن مى‏کند، پس رؤیا نیز حدیث است، حالا یا از فرشته و یا از شیطان و یا از نفس خود انسان. این است مقصود آنهایى که مى‏گویند رؤیا حدیث فرشته و یا شیطان است. و لیکن حق مطلب همان است که ما گفتیم که رؤیا حدیث خود نفس است، به مباشرت و بدون واسطه ملک و یا شیطان، و بزودى- ان شاء اللَّه- بحث مفصلى در این باره خواهد آمد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ، بین حوادث و ریشه‏هاى آنها که از آن ریشه‏ها منشا مى‏گیرند و همچنین غایاتى که حوادث به آن غایات و نتیجه‏ها منتهى مى‏شوند اتصالى است که نمى‏توان آن را انکار کرد و یا نادیده گرفت، و با همین اتصال است که بعضى با بعضى دیگر مرتبط مى‏شود. بنا بر این، ممکن است بنده‏اى به اذن خدا به این روابط راه پیدا کرده باشد، بطورى که از هر حادثه‏اى‏ حوادث بعدى و نتیجه‏اى را که بدان منتهى مى‏شود بخواند.
مؤید این معنا در خصوص حوادث عالم رؤیا، آن حکایتى است که خداى تعالى از قول یعقوب در تاویل خواب یوسف کرده، و نیز آن تاویلى است که یوسف از خواب خود و از خواب رفقاى زندانیش و از خواب عزیز مصر کرد، و در خصوص حوادث عالم بیدارى حکایتى است که از یوسف در روزهاى زندانیش نقل کرده و فرموده: ‏«قالَ لا یَأْتِیکُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُکُما بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُما ذلِکُما مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی» (یوسف/37) و همچنین آنجا که فرموده: ‏«فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَ أَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِّ وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ» (یوسف/15) و ان شاء اللَّه بیان آن به زودى از نظر خوانندگان خواهد گذشت. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ‏«کَما أَتَمَّها عَلى‏ أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ»- یعنى نعمت را بر تو و بر آل یعقوب تمام مى‏کنیم، نظیر تمام کردنمان در حق دو پدرت ابراهیم و اسحاق، چون آن دو نیز خیر دنیا و آخرت را دارا شدند. پس جمله ‏«من قبل» متعلق است به جمله ‏«اتمها». و چه بسا احتمال داده شود که ظرف مستقر وصف باشد براى ‏«ابویک» و تقدیر این باشد: همانطور که نعمت را بر دو پدرت که در قبل مى‏زیستند تمام کرد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علاوه، در آنجا که به حکایت قرآن فرزندان خود را نصیحت کرده چنین فرموده: ‏«یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ ... » و دنبالش خداى تعالى در حقش فرموده: ‏«وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ- و او به خاطر اینکه ما تعلیمش کرده بودیم صاحب علمى بود و لیکن بیشتر مردم نمى‏دانند».
دلیل دیگر این مدعى این است که یوسف- به حکایت قرآن- بعد از آنکه به رفقاى زندانیش فرمود: ‏«لا یَأْتِیکُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُکُما بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُما ذلِکُما مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی» این تعلیم الهى را چنین تعلیل کرده: ‏«إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ ما کانَ لَنا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ ... » و در آن چنین فهمانید که اگر من تاویل هر چیز را مى‏دانم براى این است که ‏«مخلص»- به فتح لام- براى خدایم، و اگر براى خدا مخلصم این صفت را بدان سبب دارم که پیرو پدرانى چون ابراهیم و اسحاق و یعقوبم که پیغمبرانى نقى الوجود و سلیم القلب بودند، وجودشان پاک و دلهایشان به تمام معنا سالم از شرک بود. و چون همین علت که باعث شد وى داراى علم به تاویل احادیث باشد در پدرانش نیز بوده اشتراک در علت ما را ناگزیر مى‏سازد که بگوییم پدران بزرگوارش، ابراهیم و اسحاق و یعقوب نیز مخلص بودند، و علم به تاویل احادیث را داشتند.
آیه شریفه ‏«وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ» (ص/45- 46) نیز مؤید این مدعى است، چون این معنا را دست مى‏دهد که مساله علم به تاویل احادیث از نتایج و فروع اخلاص براى خداى سبحان است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علاوه بر اینکه جایز است امرى را به جمعى نسبت دهیم که بعضى از آن جمع منتسب به آن نسبت باشند هم چنان که در آیه ‏«وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ» (جاثیه/16) دادن کتاب و حکم و نبوت را به همه بنى اسرائیل نسبت داده و حال آنکه مختص به بعضى از بنى اسرائیل بوده، نه همه آنان، به خلاف روزى دادن از طیبات که به همه آنان بوده است. [ بستن توضیحات ]