توضیح : هم چنان که پیشوایان دین فرموده‏اند «خداى تعالى غنى است، اما نه چون اغنیاء، حى است اما نه چون احیاء، عزیز است، نه چون عزیزان، علیم است، نه چون علماء» و همانگونه که از اسماء، آنهایى که حسن محضند براى خداى تعالى است، از هر کمالى هم صرف و خالص آن که هیچ شائبه و آمیختگى با خلافش ندارد، براى خداوند ثابت است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این آیه از آیات برجسته قرآنى است که آن حقیقتى را که قرآن کریم از مساله توحید ذات و توحید عبادت در قبال دید و ثنیت (دوگانه‏پرستى) نسبت به توحید در ذات و شرک در عبادت مى‏بیند آشکار و روشن مى‏سازد.

آرى پیروان وثنیت- همانطور که در جلد دهم این کتاب پاره‏اى از اعتقاداتشان را نقل کردیم- خداى سبحان را ذاتى متعال از هر حد و وصفى مى‏بینند، و وقتى همین ذات مطلق به یکى از مشخصات که خود اسمى است از اسماء مشخص مى‏شود همان تشخص را تولد مى‏خوانند، و از دید وثنیت ملائکه و جن مظاهر عالیه‏اى براى اسماء هستند، و به همین جهت آن دو را فرزندان خدا دانستند که در عالم وجود دخل و تصرف دارند. و نیز از دید آنان عبادت عبادت‏کاران و توجه هر متوجهى از مرحله ظهور اسماء و مرتبه فرزندان خدا که مظاهر اسماء اویند تجاوز نمى‏کند (و به خدا نمى‏رسد، هر چند که او خیال کند متوجه خدا شده بلکه در حقیقت متوجه همان فرزندان خدا گشته است).

آرى، اگر ما خدا را مى‏پرستیم در حقیقت خالق و رازق و محیى و ممیت و امثال آن را مى‏پرستیم که همه اینها اسمایى هستند که تنها در ملائکه و جن جلوه دارند، و اما ذات متعالى خدا اجل و بالاتر از آن است که عقل و وهم و یا حس آدمى او را درک نماید.
پس به نظر وثنى‏ها خواندن هر اسمى از اسماء خدا پرستیدن همان اسم است، یعنى پرستیدن فرشته یا جنى است که مظهر آن اسم است، و همان جن و ملک اله و معبود آن عبادت است، و تعدد خدایان از همین جا ریشه گرفته است، چون دعاها انواع زیادى داشته، و زیادى انواع دعاها هم به خاطر زیادى و تعدد انواع حاجات بوده، و به همین جهت وقتى یکى از مشرکین شنید که رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در نمازش مى‏گفته یا اللَّه، یا رحمن گفته بود: به این بى دین نگاه کنید که ما را از پرستیدن دو اله منع مى‏کند آن وقت خودش دو اله را مى‏خواند.

آیه شریفه مورد بحث این حرف را رد مى‏کند و وجه خطاى این اعتقاد را هم بیان مى‏نماید که این اسماء، اسماء متعددى براى خدا و مملوک صرف اویند، نه اینکه خودشان اله مستقل بوده در ذات و صفات از او جدا باشند، و خود ذات و صفات جداگانه‏اى دارا باشند و جز وسیله بودن براى پرستش خداى یگانه خاصیت دیگرى ندارند، و خواندن آنها خواندن او است، و توجه به سوى آنها توجه به سوى او است، زیرا معقول نیست که مسمى از اسم جدا باشد. پس این اسماء صرفا طریق به سوى خدا و راهنماى به سوى او و وجه اویند که به وسیله آنها براى غیر خود جلوه مى‏کند، پس خواندن خدا به وسیله اسماء متعدد منافات با توحید در عبادت ندارد.
بر عکس خواندن اسماء به طورى که از اسم به مسمى تجاوز نکند، محال و غیر معقول است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و این حقیقتى است که آیه بعدى هم که مى‏فرماید: «وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ» (إسراء/111) آن را افاده مى‏کند، و ما ان شاء اللَّه به زودى این افاده را تکرار مى‏کنیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و بعید نیست که این وجه با در نظر گرفتن اتصال ذیل آیه به صدر آن وجه موافق‏ترى باشد، چون در صدر آیه مى‏فرمود: به هر اسمى مى‏توانى خدا را بخوانى و در این ذیل مى‏فرماید بلند کردن صدا در نماز معنایش متعالى بودن و بالا بودن خدا است و آهسته خواندن آن معنایش نزدیک بودن او است، حتى نزدیک‏تر از رگ قلب، پس به هر دو قسم، نماز خواندن، اداء حق همه اسماء خدا است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 4، ص 206، ط بیروت) از ابن جریر و ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را توحید صدوق (ص 220، ح 13 و احتجاج، ج 2، ص 72، ح 13) به طور مسند و در احتجاج به طور مرسل (بدون ذکر سند) از هشام بن حکم روایت کرده‌اند.

2-و نیز در توحید (ص 220، ح 12) به سند خود از ابن رئاب از عده‏اى از امام صادق (علیه‌السلام) روایت آورده که فرمود: هر کس خداى را با توهم عبادت کند کافر شده، و هر که اسم را بپرستد و معنا را رها کند کافر گشته، و هر کس اسم و معنا هر دو را بپرستد مشرک شده و هر کس معنا را بپرستد و اسم را عنوان و معرف آن قرار دهد و با صفاتش او را توصیف کند و بر این معنا اعتقاد قلبى داشته و زبانش هم همین را در پنهان و آشکار بگوید، چنین کسى از اصحاب امیر المؤمنین (علیه‌السلام) است و در حدیث دیگر آمده چنین کسانى مؤمن حقیقیند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را بحار الانوار (ج 4، ص 166، ط اسلامیه) از کتاب توحید نقل کرده که او به سند خود از ابراهیم بن عمر از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است.

متن کامل روایت و توضیحات علامه طباطبایی:
و در توحید بحار الانوار در باب مغایرت بین اسم و معنا از کتاب توحید نقل کرده که او به سند خود از ابراهیم بن عمر از امام صادق (علیه‌السلام) روایت آورده که فرمود: خداى تبارک و تعالى اسمى خلق کرد که با حروف توصیف نمى‏شود، و با الفاظ به زبان در نمى‏آید و در پیکر شخصى مجسم نمى‏شود، و با هیچ چیز تشبیه نمى‏گردد و به هیچ رنگى در نمى‏آید، در اقطار و مکانها نمى‏گنجد، و از تعریف شدن برتر است و از حس هر متوهمى محجوب و پرده پوشیده است، آن گاه آن اسم را کلمه تامه‏اى بر اساس چهار جزء با هم قرار داد، به طورى که هیچ یک از آنها قبل از دیگرى نبود سپس سه چیز که مورد حاجت خلق بود از آن ظاهر ساخت و یک چیز از آن را محجوب گذاشت، و آن یک چیز همان اسم مکنون مخزون است که به وسیله همین سه اسم ظاهر مخزون گردید.

و ظاهرا آن سه اسم ظاهر عبارتند از: اللَّه و تبارک و سبحان، و براى هر کدام از این سه اسم، ارکانى چهارگانه است که در مجموع دوازده رکن مى‏شود، پس آن گاه براى هر رکنى سى اسم قرار داد که هر یک فعلى و کارى منسوب به او است، پس او است رحمان و رحیم، ملک و قدوس و خالق و بارئ و مصور وحى و قیوم و لا تاخذه سنة و لا نوم و علیم و خبیر و سمیع و بصیر و حکیم و عزیز و جبار و متکبر و على و عظیم و مقتدر و قادر و سلام و مؤمن و مهیمن و منشئ و بدیع و رفیع و جلیل و کریم و رازق و محیى و ممیت و باعث و وارث.

پس این اسماء و آنچه که از اسماء حسنى هست، تا سیصد و شصت اسم تمام شود، همه از این سه اسم منشعب مى‏گردد. و این سه اسم ارکان و حجابهایى هستند براى آن اسم واحد مکنون که به وسیله این سه اسم مخزون شدند، و این همان مطلبى است که آیه: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏» بیانش مى‏کند.

علامه طباطبایی: در جلد هشتم این کتاب در بحث اسماء حسنى گذشت که گفتیم: این اسماء که اسماء حسنایش نامیده‏اند اسماء اسماء هستند، و آنچه از مصادیق که این اسماء بر آن دلالت و اشاره مى‏کند یعنى ذات متصف به فلان وصف اسم حقیقى مى‏باشد، و بنا بر این بعضى از اسماء حسنى عین ذات خواهند بود: و آن اسمایى هستند که مصداق یکى از صفات ثبوتیه کمالیه را برساند چون: حى و علیم و قدیر، و بعضى از آنها زائد بر ذات و خارج از ذاتند، و آن اسمایى هستند مشتمل که بر یکى از صفات سلبیه مى‏باشند نظیر: «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ» (بقرة/255) و یا فعلى از افعال خدا باشند مانند: خالق و رازق.

اینها اسماء حقیقى خدا است و اما اسماء اسماء خدا عبارت است از همین الفاظ که بر ذات متصف به صفتى دلالت کند و هیچ شکى نیست که این الفاظ غیر ذات خدایند، بلکه الفاظى هستند که گوینده آنها، آنها را ایجاد مى‏کند، پس هم حادثند و هم قائم به گوینده.
در این مطالب هیچ بحثى نیست، خلافى که در این میان هست در دو جهت است:
جهت اول اینکه: بعضى از جاهلان از متکلمین سلف میان اسماء و اسماء اسماء خلط کرده پنداشته‏اند که مقصود از عین ذات بودن اسماء، همین الفاظ است که اسماء اسماء خداست، و به همین جهت معتقد شده‏اند که اسم، عین مسمى است، و در نتیجه عبادت اسم و خواندن آن، عین عبادت مسمى است و این قول در اوائل عصر خلفاى عباسى رواج داشت و دو روایت گذشته یعنى دو روایت توحید صدوق در رد بر این قول صادر شده‏اند.

جهت دوم: نظریه‏اى است که بت‏پرستان داشتند، و آن این است که: به هیچ وجه ممکن نیست خداى سبحان مورد توجه و بندگى بندگان قرار گیرد، و همه توجهات به اسماء خدا است، پس اسماء که مظاهر آن ملائکه و جن و انسانهاى کامل هستند مورد توجه عبادت کاران هستند، و همانها آلهه و معبودهاى خلقند، نه خود خدا، و شما خواننده عزیز از بیان گذشته فهمیدید که آیه شریفه: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ» رد بر این نظریه و اعتقاد است.

از روایت اخیر حقیقت دیگرى نیز کشف مى‏شود، و آن چگونگى انتشار اسماء از ناحیه ذات متعالیه خدا است، ذاتى که رفیع‏تر از آن است که علم کسى بدان احاطه یابد و یا وصفى و نعتى او را مقید کند، و یا اسمى و رسمى او را محدود سازد، و روایت با مطالبى که در صدر و ذیلش دارد صریح در این است که مراد از اسماء در آیه شریفه همان اسماء حقیقى است که گفتیم، نه اسماء اسماء، و ما این حدیث را تا حدى در ذیل بحثى که در باره اسماء حسنى در جلد هشتم این کتاب کردیم، شرح داده‏ایم بدانجا مراجعه شود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در این مطالب هیچ بحثى نیست، خلافى که در این میان هست در دو جهت است:
جهت اول اینکه: بعضى از جاهلان از متکلمین سلف میان اسماء و اسماء اسماء خلط کرده پنداشته‏اند که مقصود از عین ذات بودن اسماء، همین الفاظ است که اسماء اسماء خداست، و به همین جهت معتقد شده‏اند که اسم، عین مسمى است، و در نتیجه عبادت اسم و خواندن آن، عین عبادت مسمى است و این قول در اوائل عصر خلفاى عباسى رواج داشت و دو روایت گذشته یعنى دو روایت توحید صدوق در رد بر این قول صادر شده‏اند.

جهت دوم: نظریه‏اى است که بت‏پرستان داشتند، و آن این است که: به هیچ وجه ممکن نیست خداى سبحان مورد توجه و بندگى بندگان قرار گیرد، و همه توجهات به اسماء خدا است، پس اسماء که مظاهر آن ملائکه و جن و انسانهاى کامل هستند مورد توجه عبادت کاران هستند، و همانها آلهه و معبودهاى خلقند، نه خود خدا، و شما خواننده عزیز از بیان گذشته فهمیدید که آیه شریفه: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ» رد بر این نظریه و اعتقاد است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 2، ص 318، ح 175) از زراره و حمران و محمد بن مسلم از ابى جعفر و ابى عبد اللَّه (علیه‌السلام) روایت کرده‌اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 3، ص 305، ح 21) به سند خود از سماعة روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى ( ج 3، ص 317، ح 27) به سند خود از عبد اللَّه بن سنان روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]