توضیح : و صاحب مجمع البیان (ج 5، ص 29) گفته است: «ترفه» به معناى نعمت است. ابن عرفه در معناى آن گفته: «مترف» کسى را گویند که افسارش را رها کرده باشند و هر چه دلش خواست بکند و جلویش را نگیرند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این مطلب در مجمع البیان (ج 5، ص 29) بیان شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ممکن هم هست مراد از آن، اراده فعلیه باشد، چون حقیقت اراده عبارت است از توافق اسبابى که مقتضى مراد و مساعد با وقوع آنست و این معنا نزدیک به همان معنایى است که خاطرنشان ساختیم، چون برگشت آن به تحقق اسبابى است که اقتضاى هلاکت ایشان را دارد، و آن عبارت از کفران ایشان به نعمت و طغیان به معصیت است.
هم چنان که فرموده: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ» (إبراهیم/7)، و نیز فرموده: «الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ، فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ، فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ، إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» (فجر/11-14). [ بستن توضیحات ]

توضیح : اینکه فرمود: «ما به مترفین آن قوم دستور دادیم تا در آن قریه‏ها فسق و فجور کنند» با اینکه از کلام خداى تعالى این معنا را مى‏دانیم که هرگز امر تشریعى به فسق و فجور نکرده و بلکه صریحا فرموده: «قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ» (أعراف/28)، لذا مى‏فهمیم که این امر، امر تشریعى نبوده.
و اما تعلق نگرفتن امر تکوینى، به معصیت، از آن جهت که معصیت است نیز واضح است بلکه واضح‏تر از امر تشریعى است، زیرا اگر خداوند امر تکوینى به عملى کند، آن عمل، ضرورى شده و دیگر متعلق به اختیار کسى نمى‏شود، و وقتى عملى اختیارى انسان نشد انجامش معصیت نیست، هم چنان که قرآن کریم در معناى امر تکوینى خداوند فرموده است: «إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» (یس/82).

بنا بر این اگر متعلق امر، در جمله «أَمَرْنا» اطاعت باشد، امر به معناى حقیقى یعنى امر تشریعى خواهد بود، یعنى امرى که با زبان پیغمبرشان به ایشان ابلاغ شده، پیامبرى که مبعوث شدنش براى انذار ایشان به عذاب خدا در صورت مخالفت امر او بوده است، و قبلا هم اشاره کردیم که اصولا این شان یعنى انذار مردم از مختصات فرستادگان خداست.
پس قوم هر پیغمبرى اگر مخالفت کنند و از امر پروردگارشان فسق بورزند، قول عذاب برایشان محقق مى‏شود، یعنى مبتلا به عذاب و هلاکت مى‏گردند.
و اگر متعلق امر در جمله مورد بحث، فسق و معصیت باشد، مقصود از امر این خواهد بود که ما نعمت را برایشان افاضه نموده و بر سبیل املاء و استدراج فراوانش کردیم تا بدین وسیله دسترسیشان به فسق بیشتر گشته و فسق را از حد بگذرانند و قول بر آنان محقق گردد تا عذاب نازل شود.

این دو وجه بود که با هر یک از آنها جمله «أَمَرْنا...» را مى‏توان توجیه نمود.
اما وجه اول از دو جهت بعید است، یکى اینکه خلاف ظاهر است، چون ظاهر اینکه مى‏گوئیم: «دستورش دادم و او چنین و چنان کرد» این است که دستور به عین همان عملى که او کرده صادر شده است، و در آیه مورد بحث هم ظاهر این است که امر به خود فسق تعلق گرفته باشد، نه به طاعت.
دوم اینکه تا همه اهل یک شهر فسق نورزند بلاى عمومى نازل نمى‏شود، و با این حال وجهى نیست که امر تنها متوجه مترفین شود.

زمخشرى (کشاف، ج 2، ص 654) در توجیه این امر گفته است: امر در اینجا حتما امرى است مجازى، زیرا وقتى امر حقیقى مى‏بود که به ایشان فرموده باشد: «افسقوا- فسق بورزید» و چون چنین امرى معقول و ممکن نیست، لا جرم امر مجازى خواهد بود، و اما وجه مجازیت آن این است که از آنجایى که خداوند نعمت را بر آنان بسیار کرده و وسیله پیروى شهوات را بر ایشان فراهم نموده پس گویى که ایشان ماموریت داشته‏اند که نعمت‏هاى خدا را در اینکار صرف کنند.

ولى حقیقتش این است که خداوند نعمت را براى این ارزانیشان داشت که شکرگزارى نموده و در راه خیر صرف کنند، و متمکن از احسان و نیکى باشند، هم چنان که ایشان را صحیح و سالم و نیرومند آفرید و متمکن در خیر و شرشان کرد، و از ایشان خواست تا خیر را بر شر و اطاعت را بر معصیت مقدم بدارند، ولى ایشان فسق و فجور را مقدم داشتند، و چون دست و دامن بدان بیالودند «قول» که همان کلمه عذاب باشد برایشان استقرار یافت، و نابودشان کرد.
و اگر بگویى که چرا آیه را چنین معنا نکنیم که «ما ایشان را به اطاعت امر کردیم و ایشان فسق ورزیدند»؟ در جواب مى‏گوئیم بدین جهت نمى‏توانیم که چنین معنا کردن مستلزم حذف چیزى است که در آیه دلیل و قرینه‏اى بر آن نیست و چنین حذفى جایز نمى‏باشد چه رسد به حذف چیزى که دلیل بر خلاف آن هست.

به خلاف اینکه مامور به که حذف شده همان فسق باشد که کلمه «َفَسَقُوا» بر آن دلالت دارد، و اینگونه تعبیر بسیار است، مثلا گفته مى‏شود: امرش کردم پس ایستاد، یا دستورش دادم خواند، که غیر از این از آن فهمیده نمى‏شود که مامور به حذف شده در اولى ایستادن و در دومى همان قرائت است، و اگر چیز دیگرى در تقدیر بگیریم در حقیقت از شنونده خود علم غیب توقع کرده‏ایم.
البته این معنا را در مثل «او را دستور دادم نافرمانیم کرد» و یا «او را امر کردم امرم را امتثال نکرد» نمى‏گوئیم، زیرا هیچ عاقلى مامور خود را امر به نافرمانى نمى‏کند، و چون محال است چنین معنایى مورد نظر گوینده باشد از این جهت کلام گوینده هم دلالت بر آن ندارد، بلکه صاحب چنین کلامى منظورش این است که من اصلا مامور ندارم و خطم را نمى‏خوانند، من فلانى را امر کردم ولى او اطاعتم نکرد، مثل اینکه بعضى از سفیهان و دیوانگان بدون اینکه مامورى داشته باشند امر و نهى مى‏کنند.

خواهى گفت: با اینکه مى‏دانیم خداوند امر به فحشاء نمى‏کند و همواره به خیر و عدالت امر مى‏کند چرا همین معنا قرینه بر این نباشد که مقصود از جمله «أَمَرْنا...»، این باشد که ما مترفین آن قریه‏ها را امر به خیر کردیم ولى ایشان عصیان ورزیدند؟.
در جواب مى‏گوییم: این حرف صحیح نیست، زیرا تقدیر گرفتن کلمه «بخیر» تقدیر گرفتن چیزیست که ظاهر عبارت «َفَسَقُوا» مخالف آنست، بنا بر این جز همان راه که گفتیم که باید کلام مورد بحث را، حمل بر مجاز کرد چاره دیگرى نداریم.

و این کلام در توجیه جمله مورد بحث و اینکه چگونه فسق مامور به شده است حرف خوبى است، و لیکن آن طور که ایشان ادعا کرده‏اند که آیه شریفه صریح در این معنا است و احتمال دیگرى وجود ندارد، صحیح نیست.
همانطور که آن وجه محتمل است بیان ما نیز محتمل است، چرا صحیح نباشد که بگوئیم در جمله «امرش کردم پس نافرمانى کرد» به قرینه اینکه «عصیان» منافى با «امر» است، مامور به «اطاعت» بوده و تقدیر چنین باشد که «من او را به اطاعت امر کردم ولى او فسق ورزید» چون فسق همان عصیان و خروج از زى بندگى است، و یا چرا صحیح نباشد بگوئیم که فعل «أَمَرْنا» در آیه شریفه در لازمه معناى خود استعمال شده، و معناى آن این است که امر ما متوجه مترفین شد، و ایشان در آن فسق ورزیدند.
بنا بر این انصاف این است که هم توجیه ما متحمل است، و هم توجیه زمخشرى، و هیچیک هم اشکالى ندارد، جز اینکه توجیه ما صرف احتمال نیست، بلکه بهره‏اى از ظهور نیز دارد.

بعضى دیگر (روح المعانى، ج 15، ص 44 و 45) از این سؤال که چرا امر فقط متوجه مترفین شده، چنین پاسخ داده‏اند که چون ایشان رؤسا و زمامداران قوم بوده‏اند، و دیگران از ایشان پیروى مى‏کردند، و معلوم است که حکم تابع حکم متبوع او است، ولى این جواب بى اشکال نیست.
بعضى دیگر (روح المعانى، ج 15، ص 44 و 45) گفته‏اند: جمله «أَمَرْنا...» صفت قریه است، نه جواب کلمه «اذا» و جواب کلمه مزبور حذف شده است، هم چنان که در آیه «حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها» (زمر/73) حذف شده، و جهت حذف آن این بوده که حاجتى به ذکرش نبوده، و کلام بر آن دلالت مى‏کرد.
عده‏اى دیگر (روح المعانى، ج 15، ص 44 و 45) گفته‏اند که در آیه، تقدیم و تاخیر به کار رفته و تقدیرش چنین است «و اذا امرنا مترفى قریة ففسقوا فیها اردنا ان نهلکها- و چون مترفین هر شهرى را امر کنیم و ایشان در امر ما فسق بورزند اراده مى‏کنیم هلاکشان سازیم» چون اراده هلاکت قبل از آنکه جهتش محقق شود معنا ندارد، این وجه مانند وجه قبلیش سخیف و بى اساس است.

همه این توجیهات بر تقدیریست که آیه را به قرائت معروف که جمله «امرنا» را با همزه و بعد از آن میم بدون تشدید قرائت نموده‏اند قرائت کنیم و آن را از ماده «امر» که به معناى طلبیدن است بدانیم، ولى چه بسا که آن را به معناى اکثار دانسته‏اند، و گفته‏اند معنایش این است که مال و اولاد مترفین را زیاد کردیم، و ایشان در آن شهر فساد راه انداختند.

و بعضى دیگر (روح المعانى، ج 15، ص 44 و 45) آن را به صورت «امرنا» قرائت کرده و به على (علیه‌السلام) و به عاصم و ابن کثیر و نافع و غیر ایشان نسبتش داده‏اند که از ماده «ایمار» و به معناى زیاد کردن مال و نسل است.
بعضى دیگر (روح المعانى، ج 15، ص 44 و 45) آن را به صورت «أمرنا» با تشدید میم از مصدر تامیر به معناى تولیت و عهده‏دارى امارت قرائت کرده و به امام على و امام حسن و امام باقر (علیهم‌السلام) و به ابن عباس و زید بن على و غیر ایشان نسبتش داده‏اند. [ بستن توضیحات ]