توضیح : نظر سایر مفسرین:
الف) و در مجمع البیان (ج 4، جزء 15، ص 90) گفته است: «شاکله» به معناى طریقت و مذهب است وقتى گفته مى‏شود: این طریق داراى شاکله‏ها است معنایش این است که «هر جمیعتى از آن راه دیگرى براى خود جدا کرده‏اند».
گویا «طریقه» و «مذهب» را از این جهت «شاکله» خوانده‏اند که رهروان و منسوبین به آن دو خود را ملتزم مى‏دانند که از آن راه منحرف نشوند.
ب) بعضى دیگر گفته‏اند که «شاکله» از شکل (به فتحه شین) است که به معناى مثل و مانند است.
ج) بعضى دیگر گفته‏اند: این کلمه از شکل (به کسر شین) گرفته شده که به معناى هیات و فرم است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ثابت شده که میان صفات درونى و نوع ترکیب بنیه بدنى انسان یک ارتباط خاصى است، پاره‏اى از مزاجها خیلى زود عصبانى مى‏شوند و به خشم در مى‏آیند، و طبعا خیلى به انتقام علاقمندند، و پاره‏اى دیگر شهوت شکم و غریزه جنسى در آنها زود فوران مى‏کند، و آنان را بى‏طاقت مى‏سازد، و به همین منوال سایر ملکات که در اثر اختلاف مزاجها انعقادش در بعضى‏ها خیلى سریع است، و در بعضى دیگر خیلى کند و آرام.

و با همه اینها، دعوت و خواهش و تقاضاى هیچیک از این مزاجها که باعث ملکات و یا اعمالى مناسب خویش است از حد اقتضاء تجاوز نمى‏کند به این معنا که خلق و خوى هر کسى هیچ وقت او را مجبور به انجام کارهاى مناسب با خود نمى‏کند، و اثرش به آن حد نیست که ترک آن کارها را محال سازد، و در نتیجه، عمل از اختیارى بودن بیرون شده و جبرى بشود خلاصه اینکه شخص عصبانى در عین اینکه عصبانى و دچار فوران خشم شده، باز هم مى‏تواند از انتقام صرفنظر کند، و شخص شکمباره باز نسبت به فعل و ترک عمل مناسب با خلقش اختیار دارد، و چنان نیست که شخص شهوتران در آنچه که به مقتضاى دعوت شهوتش مى‏کند مجبور باشد، هر چند که ترک عمل مناسب با اخلاق و انجام خلاف آن دشوار و در پاره‏اى موارد در غایت دشوارى است.

کلام خداى تعالى اگر کاملا مورد دقت قرار گیرد این معانى را تایید مى‏کند، آرى این خداى سبحان است که مى‏فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً» (أعراف/58) که اگر این آیه را با آیات دال بر عمومیت دعوت‏هاى دینى از قبیل آیه «لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ» (أنعام/19) مجموعا مورد دقت قرار دهیم این معنا را مى‏رساند که بنیه انسانى و صفات درونى او در اعمالش اثر دارد اما تنها به نحو اقتضا نه به نحو علیت تامه، و اگر خواننده قدرى دقت کند مطلب روشن است.
و چگونه چنین نباشد و صفات درونى علت تامه اعمال بدنى باشد و حال آنکه خداى تعالى دین را امرى فطرى دانسته که خلقت تبدیل ناپذیر انسان از آن خبر مى‏دهد هم چنان که فرموده: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ» (روم/30) و نیز فرموده: «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» (عبس/20).

و معنا ندارد که هم فطرت آدمى او را به سوى دین حق و سنت معتدل دعوت کند، و خلقت او وى را به سوى شر و فساد و انحراف از اعتدال بخواند آن هم به نحو علیت تامه که قابل تخلف نباشد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اینکه بعضى گفته‏اند سعادت و شقاوت دو امر ذاتى است که هرگز از ذات تخلف نمى‏پذیرد، و مانند جفت بودن عدد چهار و فرد بودن عدد سه است، و یا اینکه گفته‏اند مساله سعادت و شقاوت مربوط به قضاء مقرر شده ازلى است، و مساله دعوت براى اتمام حجت است هم چنان که فرمود: «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیى‏ مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ» (أنفال/42) نه اینکه شقى را از شقاوت برگرداند و به امید این باشد که کسى از آنچه در ازل برایش نوشته شده دست بردارد، زیرا آنچه که نوشته شده، نوشته شده است و دیگر قابل تحول نیست، حرف غلطى است.

و جوابش همان اتمام حجتى است که خود اعتراف کردند، زیرا همین آیه شریفه مى‏رساند که سعادت براى سعید و شقاوت براى شقى ضرورى و غیر قابل تغییر نیست، آرى اگر از لوازم ذات بودند دیگر براى رساندن لازمه ذات به ذات، حاجت و نیازى به حجیت نبود، چون ذاتیات دلیل و حجت‏بردار نیستند، و همچنین اگر سعادت و شقاوت به قضاى حتمى لازم ذات شده باشند نه اینکه خود لازمه ذات باشند باز هم اتمام حجت لغو بود، بلکه حجت به نفع مردم و علیه خداى تعالى مى‏بود، چون او بود که شقى را شقى خلق کرد و یا شقاوت را برایش نوشت، پس همین که مى‏بینیم خداى تعالى علیه خلق اقامه حجت مى‏کند، باید بفهمیم که هیچیک از سعادت و شقاوت ضرورى و لازمه ذات کسى نیست، بلکه از آثار اعمال نیک و بد او و اعتقادات حق و باطل اوست.

علاوه بر این ما مى‏بینیم که انسان به حکم فطرتش (نه به سفارش غیر) براى رسیدن به مقاصدش به تعلیم و تعلم و تربیت و انذار و تبشیر و وعد و وعید و امر و نهى و امثال آن دست مى‏زند، و این خود روشن‏ترین دلیل است بر اینکه انسان بالفطرة خود را مجبور به یکى از دو سرنوشت سعادت و شقاوت نمى‏داند، بلکه خود را همواره در سر این دو راه متحیر مى‏بیند، و احساس مى‏کند که انتخاب هر یک که بخواهد در اختیار و قدرت اوست، و نیز احساس مى‏کند که هر یک از آن دو را اختیار کند پاداشى مناسب آن خواهد داشت هم چنان که خداى تعالى هم فرموده «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‏ وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرى‏ ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى‏» (نجم/39-41). [ بستن توضیحات ]

توضیح : قبل از این به یک نوع ارتباط اشاره شد که عبارت بود از ارتباط میان «اعمال» و «اخلاق» و «ذات» در این میان یک نوع ارتباط دیگرى است که در میان اعمال و ملکات آدمى و میان اوضاع و احوال جو زندگى او و عوامل خارج از ذات او است که در ظرف زندگى او حکمفرما است مانند آداب و سنن و رسوم و عادتهاى تقلیدى، زیرا اینها نیز آدمى را به موافقت خود دعوت نموده، و از هر کارى که با آنها ناسازگار است و همچنین از مخالفت با آنها بازمى‏دارد، و چیزى نمى‏گذرد که یک صورت جدیدى در نظر انسان منعکس مى‏سازد که از مخالفت آن وحشت نموده و مخالفت با آن را شناى بر خلاف جریان آب تصور مى‏کند، و قهرا اعمالش با اوضاع و احوال محیط و جو زندگى اجتماعیش تطبیق مى‏گردد.

این رابطه نیز غالبا تا حد اقتضاء مى‏رسد و از آن تجاوز نمى‏کند، و لیکن گاهى آن چنان ریشه‏دار و پاى‏برجا مى‏شود که دیگر امیدى به از بین رفتن آن نمى‏ماند، به خاطر اینکه در اثر مرور زمان ملکاتى- یا رذیله و یا فاضله- در قلب رسوخ پیدا مى‏کند و در کلام خداى تعالى هم اشاره به آن آمده، مانند آنجا که مى‏فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ» (بقره/6-7) و همچنین آیاتى دیگر.
و لیکن با این حال باز صحت تکلیف و صحت اقامه حجت علیه چنین افراد و دعوت و انذار و تبشیر آنان جایى نمى‏رود، و هنوز دعوت آنان صحیح است، به خاطر اینکه اگر تاثیر دعوت در آنان محال و ممتنع شده، بارى امتناع تاثیر آن، به خاطر سوء اختیار خود آنان است، و این معروف است که امتناع با اختیار منافى با اختیار نیست (هم چنان که توبیخ کسى که انتحار کرده و دارد مى‏میرد باز هم صحیح است هر چند که دیگر راهى براى بازگشت ندارد، زیرا این راه نداشتن را خود براى خود درست کرده). [ بستن توضیحات ]

توضیح : کلام خداى سبحان هم این معنا را تصدیق نموده و حجت‏هاى خود را بر همین اساس چیده است، از آن جمله مى‏فرماید «وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصِیرُ وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ» (فاطر/19-22) و نیز مى‏فرماید « الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ ...» (نور/26) و امثال این از آیات بسیارى دیگر. [ بستن توضیحات ]

توضیح : به وى مى‏فرماید تا به ایشان بگوید: «کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ» یعنى ما تفاوت قائل نشده‏ایم این خود مردمند که اعمالشان بر طبق شاکله و فعالیت‏هاى موجودشان صادر مى‏شود، آن کس که داراى شاکله معتدل است راه یافتنش به سوى کلمه حق و عمل صالح و برخوردارى از دین قدرى آسانتر است، و آن کس که شاکله ظالم و سرکشى دارد، او هم مى‏تواند به سوى کلمه حق و دین راه یابد اما براى او قدرى دشوارتر است، و بیشتر به آن راه نمى‏آید و در نتیجه از شنیدن دعوت دین حق، جز خسران عایدش نمى‏شود.

و خدایى که پروردگار شما و داناى به اسرار و نهانهاى شما و مدبر امر شما است بهتر مى‏داند که چه کسى شاکله معتدل دارد و چه کسى شاکله عادل و کدام آسانتر به راه حق مى‏افتد و به استفاده و بهره‏مند شدن از نعمت دین نزدیک‏تر است، و همچنین آن پیغمبرى که خداى علیم به او خبر داده و او را واقف ساخته و مى‏داند که مؤمنین راه یابنده‏ترند، و در نتیجه شفا و رحمت هم مختص آنان خواهد بود، و از قرآن براى ظالمان چیزى جز بیشتر شدن خسران نمى‏ماند، مگر آنکه از ظلم دست بردارند و از قرآن منتفع شوند.

امام فخر رازى در تفسیر خود مطلبى دارد و خلاصه‏اش این است که مى‏گوید: آیه شریفه دلالت مى‏کند بر اینکه نفوس ناطقه انسانى اصلا در ماهیت‏هایشان با هم مختلفند، چون در آیه قبلى مى‏فرمود قرآن نسبت به بعضى از نفوس فائده، شفا و رحمت را مى‏بخشد، و در بعضى دیگر خسارت و خوارى را، آن گاه دنباله‏اش فرموده «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ» و معنایش این است که لائق به این نفوس ظاهره و پاکیزه این است که از قرآن آثار ذکاء و کمال بگیرد و در نفوسى که شاکله ظلم و کدورت دارد، لایق براى آن همین است که از قرآن آثار خزى و ضلالت بگیرد، هم چنان که آفتاب نمک را که سفت است سفت‏تر مى‏کند، و روغن را که نرم است نرمتر مى‏سازد جامه رنگرز متقلب را سفیدتر و سیه‏رویى او را بیشتر مى‏کند.
آن گاه مى‏گوید: البته این حرف وقتى صحیح است که ارواح و نفوس در مرحله ذات و ماهیت هم مختلف باشند، بعضى صاف و نورانى باشد و قرآن کریم نورى بر نور آن بیفزاید، و بعضى دیگر کدر و ظلمانى باشد که در نتیجه قرآن کریم ضلالتى بر ضلالت و ذلتى بر ذلتشان بیفزاید (تفسیر فخر رازى، ج 21، ص 36).

اشکال کلام وى این است که اگر حجتى اقامه کرد بر اینکه نفوس بعد از رسوخ ملکات در آنها هر یک به صورت یکى از آن ملکات در آمده و غیر آن دیگرى مى‏شود باز حرفى بود، و اما او چنین نکرده بلکه این حجت را براى نفوس ساده اقامه کرده است و حال آنکه نفوس ساده و بى ملکه یعنى قبل از رسوخ ملکات در آنها اختلافى با هم نداشتند و اگر هم آثار مختلفى داشته باشند به طور حتم و ضرورى و جبرى نیست، تا حجت نامبرده در آنها جریان یابد.
و خواننده عزیز به یاد دارد که آیه شریفه متعرض حال آدمى بعد از پیدا شدن شاکله و شخصیت خلقیه است که از مجموع غرائز و عوامل خارجیه مؤثره حاصل مى‏شود، و آدمى را به یک نوع عمل دعوت مى‏کند البته دعوت بطور اقتضاء نه به طور جبر و حتم (دقت فرمائید). [ بستن توضیحات ]

توضیح : همین معنا را مرحوم صدر المتالهین به وجهى دقیق و لطیف‏تر بیان فرموده، و آن این است که معلول در هست شدن محتاج علت فاعلى است و ذاتش وابسته و مربوط به آن است، و با اینکه این فقر جزء ذات معلول است دیگر معنا ندارد که از مرحله ذاتش عقب افتاده و بعد از وجود آن پیدا شود، و جداى از هم باشند، چه در چنین صورتى ذات معلول، بى‏نیاز از علت، و خود، مستقل از آن مى‏بود، و در چنین فرضى دیگر معلول نبود، و این خود خلف فرض است، چون فرض ما معلول بودن معلول است، پس وقتى ذات معلول جداى از فقر نبوده، و فقر عین ذاتش شد پس از وجود جز وجودى رابط و غیر مستقل بهره‏اى ندارد، و وجودش عین ربط با علت است، و آن استقلالى که آدمى در بدو نظر در وجود او مى‏بیند در حقیقت استقلال او نیست، بلکه استقلال علت او است که در او مشاهده مى‏کند، پس بنا بر این وجود معلول از وجود علت خود حکایت نموده و آن را در همان حدى که خود از وجود دارد مجسم مى‏سازد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را اصول کافى (ج 2، ص 16، ح 4، باب الاخلاص) به سند خود از سفیان بن عیینه از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را اصول کافى (ج 2، عربى، ص 69، ح 5، باب النیه) به سند خود از ابى هاشم روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]