توضیح : در خلال این بیان پاره ‌ای از خصائص و مواهب تکوین و تشریع را که خداوند متعال آدمیان را به آن اختصاص داده، برمی ‌شمارد و می ‌فرماید: «انسان مرده ‌ای بی ‌جان بود، خداوند او را زنده کرد و همچنان او را می ‌میراند و زنده می ‌کند تا در آخر به سوی خود بازگرداند و آن ‌چه در زمین است برای او آفریده است. آسمان‌ ها را نیز برایش مسخر کرد و او را خلیفه و جانشین خود در زمین ساخت و ملائکه خود را به سجده بر او وادار نمود و پدربزرگ او را در بهشت جای داده و درب توبه را بر رویش گشود و با پرستش خود و هدایتش او را احترام نموده به ‌شأن او عنایت فرمود. سیاق آیة (کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم) همین اعتنای به‌ شأن انسان‌ ها را می ‌رساند چون سیاق، سیاق گلایه و امتنان است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این استدلال تمام است که بعضى از روایات هم به آن اهمیت داده اند. اى بسا کسانى که این استدلال را نپذیرفته ‏اند و در پاسخ کسى که پرسیده است پس معناى این دو آیه (کیف تکفرون الخ) و (قالوا ربنا الخ) چیست؟ گفته ‏اند: «از آنجا که هر دو یک سیاق دارند و دلالت بر دو مرگ و دو حیاة دارند و آیه اولى ظاهر در این است که مراد از موت اول حال آدمى قبل از نفخ روح در او و زنده شدن در دنیا است، لاجرم موت و حیات در هر دو آیه را حمل بر موت قبل از زندگى دنیا و حیات در دنیا مى ‏کنیم و موت و حیاة دوم را در هر دو حمل بر موت در دنیا و زندگى در آخرت می نمائیم و مراد از مراتبى که در آیه دوم است، همان مراتبى است که آیه اول به آن ن اشاره نموده است، پس دلالت آن بر مسئله برزخ هیچ معنا ندارد» ولکن این حرف خطا است.

براى اینکه سیاق دو آیه مختلف است. در آیه اول یک مرگ و یک اماته و دو احیا مورد بحث واقع شده است و در آیه دوم دو اماته و دو احیا آمده است و معلوم است که اماته بدون زندگى قبلى تصور و مصداق ندارد. باید کسى قبلا زنده باشد تا او را بمیرانند، به خلاف موت که بر هر چیزى که زندگى به خود نگرفته صدق مى‏ کند. مثلا مى ‏گوییم زمین مرده، یا سنگ مرده، یا امثال آن.

پس موت اول در آیه اول غیر اماته اول در آیه دوم است. پس ناگزیر آیه دوم یعنى آیه «أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ» (غافر/11) را باید طورى معنا کنیم که دو مرگ بعد از دو زندگى صادق آید و آن این است که میراندن اولى میراندن بعد از تمام شدن زندگى دنیا است و احیای اول زنده شدن بعد از آن مرگ، یعنى زنده شدن در برزخ و میراندن و زنده شدن دوم در آخر برزخ و ابتدا قیامت است.

و اما در آیه مورد بحث دو تا میراندن نیامده است، تنها یک مرگ و یک زنده کردن و یک میراندن و یک زنده کردن و سپس بازگشت به خداوند آمده است. فرمود: «وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» و اگر در این آیه بعد از جمله (ثُمَّ یُحْیِیکُمْ) فرموده بود: (و الیه ترجعون)، معنا این می شد که سپس شما را زنده مى ‏کند و به سویش بازمى ‏گردید ولکن اینطور نفرمود، بلکه کلمه (ثم) را در جمله دوم بکار برد و معمولا این کلمه در جایى به کار مى‏رود که فاصله ‏اى در کار باشد، همچنانکه ما آن را معنا کردیم به (پس از چندى به سوى او بازمى ‏گردید) و همین خود مؤید آیه دوم در دلالت بر ثبوت برزخ است. چون مى ‏فهماند بین زنده شدن و بین بازگشت به سوى خدا، زمانى فاصله می شود و این فاصله همان برزخ است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و این را در جایى دیگر چنین بیان کرده است: «وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ» (سجده/9) و نیز در جاى دیگر فرموده است: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» (مومنون/14) و نیز فرموده است: «وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ» (سجده/11) و نیز فرموده است: «مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْرى» (طه/55). و این آیات به طوریکه ملاحظه مى ‏فرمائید و ان شاء اللَّه توضیح بیشتر هر یک را در جاى خودش خواهید دید دلالت مى ‏کند بر اینکه انسان جزئى از اجزای کره زمین است و از آن جدا نمی شود و مباین آن نیست. چیزى که هست از همین زمین نشو نموده، شروع به تطور نموده، مراحل خود را طى مى ‏کند، تا مى ‏رسد به آنجایى که خلقتى غیر زمین و غیر مادى می شود و این موجود غیر مادى عینا همان است که از زمین نشو کرد و خلقتى دیگر شد و به این کمال جدید تکامل یافت. آن گاه وقتى به این مرحله رسید فرشته مرگ او را از بدنش مى ‏گیرد و بدون کم و کاست مى ‏گیرد و سپس این موجود به سوى خداى سبحان برمى ‏گردد. این صراط و راه هستى انسان است.

از سوى دیگر تقدیر الهى انسان را طورى ریخته ‏گرى کرده است که با سائر موجودات زمینى و آسمانى، یعنى از عناصر بسیطه گرفته تا نیرویى که از آن عناصر برمى ‏خیزد و نیز از مرکبات آن از حیوان گرفته تا نبات و معدن و غیر آن از آب و هوا و نظائر آن ها، مرتبط و پیوسته باشد و نیز تمامى موجودات طبیعى را طورى ریخته که با موجودات دیگر مرتبط بوده باشد. این در آن ها و آن ها در این اثر بگذارند تا به این وسیله هستى خود را ادامه دهند. چیزى که هست، اثر انسان در سایر موجودات بیشتر و دامنه تاثیرش در آن ها وسیع ‏تر است. براى اینکه این موجود چند وجبى، علاوه بر اینکه با سایر موجودات طبیعى اختلاط و آمیزش دارد و چون آن ها قرب و بعد و اجتماع و افتراق دارد و براى رسیدن به مقاصد ساده طبیعیش در آن ها تصرفاتى ساده دارد. از آنجا که مجهز به فکر و ادراک است، تصرفاتى عجیب نیز دارد که سایر موجودات آن گونه تصرفات را ندارند. آرى او سایر موجودات را تجزیه مى ‏کند و اجزایش را از هم جدا می سازد و از ترکیب چند موجود طبیعى چیزها درست مى ‏کند. موجود درستى را فاسد و فاسد را درست مى ‏کند به طورى که هیچ موجودى نیست مگر آنکه در تحت تصرف انسان قرار مى ‏گیرد. زمانى آنچه طبیعت از ساختنش عاجز است او براى خود می سازد و کار طبیعت را مى ‏کند و زمانى دیگر براى جلوگیرى از طبیعت به جنگ با آن برمى ‏خیزد.

و کوتاه سخن آنکه انسان براى هر غرضى که دارد از هر چیزى استفاده مى ‏کند و آن را به خدمت خود مى ‏گیرد و لا یزال گذشت زمان هم این موجود عجیب را در تکثیر تصرفات و عمیق ‏تر ساختن نظریه ‏هایش تایید مى ‏کند تا آنکه خداوند با کلمات خود حق را محقق سازد و صدق کلام عزیزش را که فرمود: «وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ» (جاثیه/13) نشان دهد و همچنین صدق آن گفتار دیگرش را که فرمود: «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ» (بقره/29). چون با در نظر گرفتن اینکه این کلام در مقام امتنان است، از آن برمى ‏آید که استوای خدا بر آسمان نیز براى انسان بوده باشد و اگر آن را هفت آسمان قرار داد نیز به خاطر این موجود در دانه بوده است (در اینجا خواننده عزیز را سفارش مى ‏کنم که در این باره بیشتر دقت بفرماید).

پس صراط انسان در مسیر وجودش را فهمیدیم و این وسعت شعاع عمل انسان در تصرفاتش در عالم کون همان است که خداى سبحان نیز آن را بیان نموده است که از کجا آغاز می شود و به کجا ختم مى ‏گردد؟.

چیزى که هست قرآن کریم همانطور که احیانا مبدأ حیات دنیوى انسان را که از آن شروع نموده، عالم طبیعت و کون شمرده است و هستی اش را مرتبط با آن معرفى مى ‏کند، در عین حال آن را مرتبط با پروردگار متعال نیز می داند و مى ‏فرماید: «وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً» (مریم/9) و نیز مى ‏فرماید: «إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ» (بروج/13). پس انسان که مخلوقى است تربیت یافته در گهواره تکوین و از پستان صنع و ایجاد ارتضاع نموده، در سیر وجودیش تطور دارد و سلوک او همه با طبیعت مرده مرتبط است، از نظر فطرت و ابداع مرتبط به امر خداوند و ملکوت او است. آن امرى که درباره ‏اش فرمود: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» (یس/83) و نیز فرمود: «إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ‏ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» (نحل/40).

این از جهت آغاز خلقت بشر و پیدایشش در نشئه دنیا و اما از جهت عود و برگشتش به سوى خداوند؛ قرآن کریم صراط آدمى را منشعب به دو طریق می داند: طریق سعادت و طریق شقاوت. و طریق سعادت را نزدیک ‏ترین طریق (یعنى خط مستقیم) دانسته، که به رفیع اعلى منتهى می شود و این طریق لایزال انسان را به سوى بلندى و رفعت بالا مى ‏برد تا وى را به پروردگارش برساند به خلاف طریق شقاوت که آن را راهى دور و منتهى به اسفل سافلین (پست ‏ترین پستی ها) معرفى مى ‏کند تا آنکه به رب العالمین منتهى شود. و خدا در ماوراى صاحبان این طریق ناظر و محیط بر آنان است که بیان این معنا در ذیل جمله «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» (حمد/6) در سوره فاتحه گذشت.

این بود اجمال گفتار در صراط انسان و اما تفصیل آن درباره زندگی اش قبل از دنیا و در دنیا و بعد از دنیا به زودى هر یک در جاى خود خواهد آمد (ان شاء اللَّه).

چیزى که تذکرش لازم است این است که خواننده منتظر آن نباشد که در این کتاب به اسرار انسان ها در این سه نشئه آگاه شود چون قرآن کریم در این سه مرحله، تنها آن مقدار را که مربوط به هدایت بشر و ضلالت او و سعادت و شقاوتش می شود را بیان داشته است و اما مطالب پائین ‏تر از آن را مسکوت گذاشته است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : از جمله آیات متعددى است که عقیده به تناسخ را صریحا نفى ، مى کند [ بستن توضیحات ]

توضیح : استاد بهرام پور نیز توضیح زیبایی درباره آوردن «علیم» و نه قدیر یا صفات دیگر در کتاب خود دارند. [ بستن توضیحات ]