توضیح : این خداى سبحان است که سنت اسباب و مسببات را وضع کرده، در بین اسباب و مسببات آن مسببى در خارج واقع مى‏شود که سببش قوى‏تر از سایر اسباب باشد، حال چه اینکه حق باشد و چه باطل، چه خیر باشد و چه شر، چه هدایت باشد چه ضلالت، چه عدل باشد و چه ظلم، و نیز چه در باره مؤمن باشد یا کافر، چه محبوب باشد چه مبغوض، چه رسول خدا (ص) باشد و چه ابو سفیان.بله البته این هست که خداى سبحان عنایت خاصى به دین و اولیاءش دارد و نظام کون و اسباب جارى در آن را، طورى به جریان مى‏اندازد که نتیجه‏اش غلبه دین و فراهم شدن زمینه براى حکومت اولیاءش در زمین گشته تا عاقبت به نفع متقین باشد.
و امر نبوت و دعوت از این سنت جاریه مستثنا نیست، و لذا هر زمان که اسباب عادى در تقدم و پیشرفت این دین و غلبه مؤمنین دست به دست هم داده، این تقدم حاصل گردیده است، مانند بعضى از جنگهاى رسول خدا (ص)، و هر زمانى که موافق نبوده مثلا نفاق و نافرمانى امر رسول و یا فشل و جزع در بین مسلمین پیدا شده، غلبه و پیروزى نصیب مشرکین گردیده، و مؤمنین شکست خورده‏اند و همچنین است حال در سایر انبیا با مردم، چون دشمنان انبیا به خاطر آنکه اهل دنیا بودند، و همه تلاششان در آباد کردن دنیا و بسط قدرت و تشدید نیرو و جمع آورى اجتماعات بود، غلبه ظاهرى هم همواره با آنان بوده است و همیشه انبیا مغلوب بوده‏اند، یا مانند زکریا مقتول و یا چون یحیى مذبوح، و یا چون عیسى مهجور و یا مبتلا به گرفتاریهاى دیگر بودند.
بله هر زمانى که ظهور و غلبه حق و اثبات حقانیت آن موقوف شد و یا بشود به اینکه نظام عادى خرق و نقض شود و به عبارت دیگر هر زمان که امر حق دایر بین مرگ و حیات شود، بر خداى سبحان است که دین خود را یارى کند، و نگذارد حجتش ضعیف و یا باطل گردد، و ما قسمتى از این بحث را در جلد اول عربى این کتاب آنجا که از اعجاز، سخن مى‏گفتیم، و نیز در جلد دوم آنجا که پیرامون احکام اعمال بحث مى‏کردیم گذراندیم، (بدانجا مراجعه شود). [ بستن توضیحات ]

توضیح : «یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ ...»
این آیه توصیفى است از این طایفه، گوینده‏تر از گفتار خود آنان که پرسیده بودند: «هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ» چون این گفتارشان تشکیکى بود به صورت سؤال، و اینکه در آیه مورد بحث گفتند:« لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا» گفتارى است که پنهان از رسول خدا (ص) در دل خود گفته و ترجیحى است که در شکل استدلال داده‏اند و بدین جهت از رسول خدا (ص) پنهان کردند که در حقیقت ترجیح کفر بر اسلام بود.
لذا به رسول گرامى خود فرمان داد تا در جوابشان بفرماید «لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلى‏ مَضاجِعِهِمْ، وَ لِیَبْتَلِیَ اللَّهُ ما فِی صُدُورِکُمْ، وَ لِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِکُمْ ...» و با این کلام دو چیز را روشن کرد.
اول اینکه: کشته شدن هر کس از شما در معرکه جنگ دلیل بر این نیست که شما بر حق نیستید، و نیز آن طور که شما پنداشته‏اید دلیل بر این نیست که امر (پیروزى) به نفع شما نیست، بلکه قضاى الهى که گریز و مفرى از آن نیست بر این جارى شده که این کشته شدگان در این نقطه از زمین، به وسیله قتل از دنیا بروند، و به فرض اینکه شما براى قتال بیرون نمى‏آمدید، باز آنهایى که قتل بر آنان نوشته شده بود در همین نقطه کشته مى‏شدند، پس هیچ گریزى از اجل مسما نیست، نه مى‏توانید ساعتى تاخیرش بیندازید، و نه تقدیمش بدارید.
نکته دوم: که روشن کرد، این بود که سنت خداى تعالى بر این جارى شده است که ابتلا و خالص سازى عمومى باشد، هم شامل آنان شود و هم شامل شما، پس شما چاره‏اى از این بیرون آمدنتان و وقوع این قتال نداشته‏اید، باید این وضع پیش مى‏آمد تا مقتولان شما به قتل برسند و به درجات خود نائل گردند و شما هم هر یک وضع خاص بخود را بگیرد، و با آزمایش افکار باطنى شما و خالص سازى ایمان و شرک قلبیتان یکى از دو طرف سعادت و شقاوت برایتان متعین شود.
و از سخنان عجیبى که در تفسیر این آیه مى‏خوانیم گفتار عده‏اى از مفسرین است که گفته‏اند: مراد از این طایفه‏اى که در آیه شریفه شرح حالشان آمده منافقین مى‏باشند. با اینکه ظاهر سیاق این است که حال مؤمنین را وصف مى‏کند، و اما منافقان یعنى اصحاب عبد اللَّه بن ابى در همان اوائل امر که گفتگو از جنگ بود خود را کنار کشیدند، و در آیات بعد متعرض حال ایشان مى‏شود.
خدا مى‏داند مگر اینکه منظورشان از منافقین افراد سست ایمانى است که برگشت عقاید متناقضشان بر حسب لوازمى که دارد به انکار قلبى حق و اعتراف به آن در زبان است، و این همان طایفه‏اند که خداى تعالى (در آیاتى) آنان را بیمار دل نامیده، مثلا فرموده: «إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ»(الأنفال/49) و نیز آنان را خبر چین و جاسوس خوانده و فرموده: «وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ»(التوبه/47)، و یا منظورشان این باشد که همه منافقین با اصحاب عبد اللَّه بن ابى به مدینه برنگشتند.
از این عجیب‏تر کلام بعضى دیگر است که گفته‏اند: طایفه مورد بحث مؤمن بودند و خیال مى‏کردند که مساله نصرت و غلبه به دست خود آنان و حق ایشان است چون تابع دین حق خدا هستند و این خیال از اینجا در آنان پیدا شد که دیدند در جنگ بدر ملائکه به یاریشان آمدند، پس اینکه در این جنگ یعنى جنگ احد گفتند: «هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ» و نیز اینکه گفتند: «لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ ...» اعترافى است از این طایفه به اینکه أمر به دست خدا است، نه به دست ایشان و گرنه اگر بدست ایشان بود کشتار در این جنگ آنان را از پا در نمى‏آورد.
از این جهت گفتیم عجیب‏تر است که بنا بر این قول، پاسخ به آن دو سؤال نمى‏چسبد و معنا ندارد به کسى که ایمان دارد به اینکه امر به دست خدا است، پاسخ دهند که کار همه‏اش به دست خدا است، و یا بگویند: «قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ» و به همین جهت بعضى از خود صاحبان این سخن متوجه اشکال شده براى رفع آن سخنى گفته‏اند، که گفتارشان از اصل، نادرست‏تر است و خواننده عزیز به معناى درست آیه توجه فرمود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و معناى آیه بنا بر اینکه کلمه «أمنة» به معناى امنیت باشد این مى‏شود که خداى تعالى پس از مبدل کردن اندوهتان به اندوهى دیگر، امنیتى بر شما نازل کرد که دنبالش خواب بر طایفه‏اى از شما مسلط شد، و بنا بر این که کلمه «أمنة» جمع اسم فاعل باشد معنا چنین مى‏شود: خداى تعالى پس از مبدل کردن اندوهتان به اندوهى دیگر در حالى که شما ایمن بودید، نعاسى نازل کرد که بر طایفه‏اى از شما احاطه یافت. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و این آیه دلالت دارد بر اینکه نعاسى که در گیراگیر این جنگ نازل شده، همه افراد را نگرفته بلکه بعضى از ایشان را گرفته است، چون مى‏فرماید: "به طایفه‏اى از شما احاطه یافت" و این طایفه همانهایى بوده‏اند که بعد از فرار و دور شدن به سوى رسول خدا (ص) برگشتند، چون از عمل خود پشیمان و از حفظ نکردن موقعیت حسرت خوردند و حاشا بر خداى تعالى که از ایشان در حالى که از جنگ فرار کرده بودند در گذرد، چون فرار از زحف یکى از گناهان کبیره است، و آدمى را از رحمت خدا دور مى‏سازد، و خداى تعالى در همین آیه فرموده: «وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ، وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ»(ال عمران/152)، و فضل خود را خاص مؤمنین دانسته، و حاشا بر آن جناب که عنایت و فضل خود را شامل حال مرتکب فحشا و منکر آن هم در حال ارتکاب و قبل از توبه بسازد بلکه عفو و رحمت خود را وقتى شامل حال ایشان کرد که نخست غم بیهوده و بى اجرشان را مبدل کرد به غمى صحیح، تا دلهایشان به اندوه ناخوشایند خدا آلوده نگردد، که بیانش گذشت.
پس امنیت و نعاس شامل حال این طایفه شد، یعنى این هایى که از فرار خود پشیمان شدند و از این عمل نکوهیده خود غمگین گشته به طرف رسول خدا (ص) برگشتند، و دور آن جناب را گرفتند، و کانه این در لحظه‏اى بوده که رسول خدا (ص) از جمعیت فشرده مشرکین جدا شده و بدره کوه برگشته بود و برگشتن فراریان هم بعد از آن بوده که یقین کرده‏اند که آن جناب کشته نشده.
در مقابل این طایفه از مسلمین بعضى دیگرند که خداى تعالى با جمله «وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ ...» متعرض حالشان شده. [ بستن توضیحات ]

توضیح : تا چندى که برایشان استفاده داشته باشد از آن دم بزنند ولى هر وقت وضع برگشت و به هدفهایى که گفتیم نرسیدند، به عقب برگردند و سیر قهقرایى را پیش گیرند. «یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ ... إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ» مى‏فرماید در باره خدا خیالى کردن که درست و حق نبود، بلکه از پندارهاى جاهلیت بود، و خدا را به وصفى ستودند که حق نبود، بلکه از اوصافى بود که اهل جاهلیت خداى را با آن مى‏ستودند، و این ظن هر چه بوده مناسب و لازمه این گفتارشان است که گفتند: «هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ»؟ و دستورى هم که خداى تعالى به رسول خود داد که پاسخشان را چنین بگوید: «قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ» آن را کشف مى‏کند، چون از ظاهر این پاسخ بر مى‏آید که این طایفه خیال کرده بودند که زمام بعضى امور به دست خودشان است، و به همین جهت بوده که وقتى شکست خوردند، و کشتار دشمن از آنان زیاد شد، به شک افتادند، و گفتند: "پس مگر ما هیچ کاره‏ایم؟". [ بستن توضیحات ]

توضیح : در جمله «یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ ... إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ» مى‏فرماید در باره خدا خیالى کردن که درست و حق نبود، بلکه از پندارهاى جاهلیت بود، و خدا را به وصفى ستودند که حق نبود، بلکه از اوصافى بود که اهل جاهلیت خداى را با آن مى‏ستودند، و این ظن هر چه بوده مناسب و لازمه این گفتارشان است که گفتند:« هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ»؟ و دستورى هم که خداى تعالى به رسول خود داد که پاسخشان را چنین بگوید: «قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ» آن را کشف مى‏کند، چون از ظاهر این پاسخ بر مى‏آید که این طایفه خیال کرده بودند که زمام بعضى امور به دست خودشان است، و به همین جهت بوده که وقتى شکست خوردند، و کشتار دشمن از آنان زیاد شد، به شک افتادند، و گفتند:" پس مگر ما هیچ کاره‏ایم؟".
با این بیان روشن مى‏شود که آن امرى هم که خود را در آن مؤثر و یا مستقل مى‏پنداشته‏اند، همان شکست دادن و غلبه بر دشمن بوده و زمام این امر را از این جهت به دست خود مى‏پنداشتند که به اسلام در آمده‏اند، پس معلوم مى‏شود این طایفه چنین مى‏پنداشتند که دین حق هرگز شکست نمى‏خورد، و همچنین متدین به چنین دینى هرگز مغلوب دشمنش واقع نمى‏شود، چون یارى این دین و این متدین به عهده خدا است، و براى این پندار خود هیچ شرط و قیدى هم قائل نبودند، چون خیال مى‏کردند که خداى تعالى در وعده نصرت خود هیچ قیدى را شرط نکرده.
و اشتباهشان هم همین جا بوده و ظن جاهلیت همین است، چون بت‏پرستان جاهلیت معتقد بودند که براى هر صنف از اصناف حوادث، از قبیل: رزق، حیات، موت، عشق، جنگ و امثال آن، و همچنین براى هر نوع از انواع موجودات عالم از قبیل: انسان، زمین، دریاها و غیر اینها رب و مدبرى جداگانه است که امور هر یک از آنها را رب آنها اداره مى‏کند، و این ارباب و خدایان در اراده خود شکست‏ناپذیرند.بت‏پرستان این خدایان را مى‏پرستند تا آنچه را که مى‏خواهند به وسیله آنان به سوى خود سرازیر سازند، و سعادت را براى خویش جلب نمایند، و نیز شرها و بلاها را از خود دفع کنند، و خداى سبحان را رب آن ارباب، و به منزله پادشاهى عظیم مى‏دانستند، که هر صنف از اصناف رعیت خود را به یکى از بزرگان رعیت خود سپرده، و اختیار تام به او داده، و او در حوزه حکمرانى و منطقه نفوذ خود هر کارى بخواهد مى‏کند.
و این مشرک وقتى مسلمان شد، و در اسلامش خیال کرد که دین حق در تقدم و پیشرفت ظاهرى هم هرگز شکست نمى‏خورد و همچنین پیامبر- که اولین کسى است که مسئولیت ابلاغ این دین از جانب پروردگارش به دوش او نهاده شده، و سنگینى آن را تحمل کرده- در ظاهر، دعوتش مقهور نمى‏شود، و یا حد اقل کشته نمى‏شود و نمى‏میرد، در حقیقت ظنى جاهلى به خود راه داده و در باره خدا ظنى غیر حق نمودند، چرا که براى خدا همتا و امثالى گرفته که یکى از آنها پیامبر است، و پیامبر را ربى پنداشته که خداى تعالى امر پیروزى بر دشمن و غنیمت گرفتن از او را به خود آن جناب وا گذاشته است، با اینکه خداى سبحان واحد است، و شریکى ندارد و تمامى امور به دست خود او است و احدى از خلائق اختیار هیچ امرى را ندارد. و به همین جهت بود که وقتى در آیات گذشته فرمود: «لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا ناگهان رشته سخن را قطع نموده، به عنوان جمله معترضه خطاب به رسول گرامى خود نموده و فرمود: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ»(آل عمران/128) تا کسى توهم نکند که رسول خدا (ص) دخالتى در مساله قطع و کبت دارد، بلکه این خداى سبحان است که سنت اسباب و مسببات را وضع کرده، در بین اسباب و مسببات آن مسببى در خارج واقع مى‏شود که سببش قوى‏تر از سایر اسباب باشد، حال چه اینکه حق باشد و چه باطل، چه خیر باشد و چه شر، چه هدایت باشد چه ضلالت، چه عدل باشد و چه ظلم، و نیز چه در باره مؤمن باشد یا کافر، چه محبوب باشد چه مبغوض، چه رسول خدا (ص) باشد و چه ابو سفیان.بله البته این هست که خداى سبحان عنایت خاصى به دین و اولیاءش دارد و نظام کون و اسباب جارى در آن را، طورى به جریان مى‏اندازد که نتیجه‏اش غلبه دین و فراهم شدن زمینه براى حکومت اولیاءش در زمین گشته تا عاقبت به نفع متقین باشد.
و امر نبوت و دعوت از این سنت جاریه مستثنا نیست، و لذا هر زمان که اسباب عادى در تقدم و پیشرفت این دین و غلبه مؤمنین دست به دست هم داده، این تقدم حاصل گردیده است، مانند بعضى از جنگهاى رسول خدا (ص)، و هر زمانى که موافق نبوده مثلا نفاق و نافرمانى امر رسول و یا فشل و جزع در بین مسلمین پیدا شده، غلبه و پیروزى نصیب مشرکین گردیده، و مؤمنین شکست خورده‏اند و همچنین است حال در سایر انبیا با مردم، چون دشمنان انبیا به خاطر آنکه اهل دنیا بودند، و همه تلاششان در آباد کردن دنیا و بسط قدرت و تشدید نیرو و جمع آورى اجتماعات بود، غلبه ظاهرى هم همواره با آنان بوده است و همیشه انبیا مغلوب بوده‏اند، یا مانند زکریا مقتول و یا چون یحیى مذبوح، و یا چون عیسى مهجور و یا مبتلا به گرفتاریهاى دیگر بودند. [ بستن توضیحات ]