(ولقد خلقناکم ثم صورنا کم ثم قلنا للملئکه اسجدوا لادم فسجدوا الاابلیس لم یکن من الساجدین ):(و به تحقیق شما را خلق کردیم و آنگاه صورت ونقش بندی نمودیم و سپس به ملائکه گفتیم که آدم را سجده کنید، همه سجده کردند، غیر از ابلیس که از سجده کنندگان نبود)،این آیه ابتدای داستانی است که در پانزده آیه بیان شده و تفصیل اجمالی است که در آیه قبلی ذکر گردیده وخطاب به همه آدمیان می باشد و خطابیست امتنانی ،اما اینکه خطاب از عموم به خصوص ماجرای آدم معطوف می شود ،دو نکته دارد،یکی اینکه خلق آدم درحقیقت خلق همه آدمیان است به طور اجمالی و خداوند او را از خاک بیافرید،دیگر اینکه سجده ملائکه برای آدم در واقع سجده برای جمیع بنی آدم که خلفای حق در زمین هستند و خضوع برای نوع بشر بوده و در حقیقت آنحضرت نماینده همه افراد بشر بوده و (صورتگری ) در اینجا به معنای تفصیل خلقت آدم پس از مرحله اجمالی آن می باشد و امر به سجده ملائکه برای آدم ، فرع برجانشینی او در زمین است . آنگاه می فرماید:همه ملائکه آدم را سجده کردند غیر از ابلیس ،پس ابلیس باملائکه بوده و هیچ فرقی با آنان نداشته و همه آنها در مقام (قدس )قرار داشته اند،یعنی ابلیس قبل از سرپیچی و تمردش هیچ فرقی با ملائکه نداشته ، لیکن ابلیس پس از تمرد، حسابش از سایرین جدا شده و از آن مقام قدس ساقط گردیده ،چون از امر پروردگارش اطاعت نکرد و فسق ورزید و ابلیس از جنس جنیان بودولیکن به خاطر نافرمانیش از مقام خود هبوط کرد و راه شقاوت را در پیش گرفت ، لذا خلقت انسان باعث شد که گروه ملائکه از ابلیس جدا شوند، یکی درمسیر قرب و دیگری در جهت بعد واقع گردند و راه آنان جدا و متمایز شود،یکی راه سعادت و دیگری راه شقاوت را در پیش بگیرند،(فسجدوا الا ابلیس کان من الجن ففسق عن امر ربه (2)،(پس سجده نمودند جز ابلیس که از جنیان بود و ازامر پروردگارش عدول کرد). [ نظرات / امتیازها ]

ماجراى سرکشى و عصیان ابلیس! در هفت سوره از سوره‏هاى قرآن اشاره به آفرینش انسان و چگونگى خلقت او شده است.

در آیه مورد بحث، خداوند مى‏گوید: «ما شما را آفریدیم، و سپس صورت بندى کردیم، بعد از آن به فرشتگان (و از جمله ابلیس که در صف آنها قرار داشت اگرچه جزء آنها نبود) فرمان دادیم، براى آدم (جدّ نخستین شما) سجده کنند» (وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ).

«همگى (این فرمان را به جان و دل پذیرفتند و) براى آدم سجده کردند، مگر ابلیس که از سجده کنندگان نبود» (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ). برگزیده تفسیر نمونه، ج‏2، ص: 29

سجده فرشتگان براى آدم به معنى «سجده پرستش» نبوده است، زیرا پرستش مخصوص خداست، بلکه سجده در اینجا به معنى خضوع و تواضع است. [ نظرات / امتیازها ]

برگزیده تفسیر نمونه، ج‏2، ص: 29
(آیه 11)- ماجراى سرکشى و عصیان ابلیس! در هفت سوره از سوره‏هاى قرآن اشاره به آفرینش انسان و چگونگى خلقت او شده است.
در آیه مورد بحث، خداوند مى‏گوید: «ما شما را آفریدیم، و سپس صورت بندى کردیم، بعد از آن به فرشتگان (و از جمله ابلیس که در صف آنها قرار داشت اگرچه جزء آنها نبود) فرمان دادیم، براى آدم (جدّ نخستین شما) سجده کنند» (وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ).
«همگى (این فرمان را به جان و دل پذیرفتند و) براى آدم سجده کردند، مگر ابلیس که از سجده کنندگان نبود» (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ).
سجده فرشتگان براى آدم به معنى «سجده پرستش» نبوده است، زیرا پرستش مخصوص خداست، بلکه سجده در اینجا به معنى خضوع و تواضع است. [ نظرات / امتیازها ]

تفسیر کشاف
(و لقد خلقناکم ثم صورناکم ) یعنی خلقنا أباکم آدم طینا غیر مصور ، ثم صورناه بعد ذلک . ألا تری إلی قوله (ثم قلنا للملائکة اسجدوا لَدم ) الَیة (من الساجدین ) ممن سجد لَدم . [ نظرات / امتیازها ]

تفسیر نور
در آیه‏ى قبل، قدرت مادّى و سلطه‏ى انسان بر زمین مطرح بود، ولى در این آیه به مقام معنوى انسان اشاره شده که همه‏ى فرشتگان بر او سجده کرده‏اند. وقتى همه‏ى فرشتگان فرمانبردار خدایند و بر آدم سجده کردند، دریغ است که انسان فرمان نبرد و براى خدا سجده نکند. همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبرى در این آیه، دوبار همه‏ى انسان‏ها مخاطب قرار گرفته‏اند، «و لقد خلقناکم... صوّرناکم» امّا سجده براى حضرت آدم علیه السلام ذکر شده است، شاید اشاره به این باشد که همه‏ى انسان‏ها استعداد مسجود ملائکه شدن را دارند. از این آیه تا 14 آیه‏ى بعد، به داستان حضرت آدم علیه السلام مربوط مى‏شود. مردى یهودى از حضرت على علیه السلام سؤال کرد: خداوند به ملائکه فرمود بر آدم سجده کنند، آیا از پیامبر اسلام نیز چنین احترامى کرده است؟ حضرت فرمود: خداوند به پیامبر صلى الله علیه وآله فضیلتى بالاتر از این داد، خداوند با آن عظمتى که دارد همراه تمام فرشتگان، بر محمّد صلى الله علیه وآله صلوات مى‏فرستد و صلوات مؤمنین بر پیامبر را عبادت خود خوانده است. <20> 1- آفرینش انسان، در چند مرحله تحقّق یافته است. «ولقد خلقناکم ثمّ صوّرناکم» 2- سجده براى حضرت آدم بود، نه همه‏ى انسان‏ها. «قلنا للملائکة اسجدوا لآدم» و گرنه مى‏فرمود: «اسجدوا لکم» همان‏گونه که فرمود: «خلقناکم ثمّ صوّرناکم» 3- در انسان، استعداد و لیاقت رسیدن به مقامى است که مسجود فرشتگان شود. «اُسجدوا لآدم» 4- سجده براى غیر خدا، اگر بر اساس فرمان خدا باشد، شرک نیست. «قلنا... اُسجدوا لآدم» 5 - ابلیس، هم‏پایه‏ى فرشتگان بود و خطاب به فرشتگان، شامل او نیز مى‏شد. «فسجدوا الاّ ابلیس» 6- سجده نکردن ابلیس سهوى نبود، بلکه از روى علم و عمد بود. «الاّ ابلیس لم یکن من السّاجدین» [ نظرات / امتیازها ]

1- آفرینش انسان، در چند مرحله تحقّق یافته است. «ولقد خلقناکم ثمّ صوّرناکم»
2- سجده براى حضرت آدم بود، نه همه‏ى انسان‏ها. «قلنا للملائکة اسجدوا لآدم» و گرنه مى‏فرمود: «اسجدوا لکم» همان‏گونه که فرمود: «خلقناکم ثمّ صوّرناکم»
3- در انسان، استعداد و لیاقت رسیدن به مقامى است که مسجود فرشتگان شود. «اُسجدوا لآدم»
4- سجده براى غیر خدا، اگر بر اساس فرمان خدا باشد، شرک نیست. «قلنا... اُسجدوا لآدم»
5 - ابلیس، هم‏پایه‏ى فرشتگان بود و خطاب به فرشتگان، شامل او نیز مى‏شد. «فسجدوا الاّ ابلیس»
6- سجده نکردن ابلیس سهوى نبود، بلکه از روى علم و عمد بود. «الاّ ابلیس لم یکن من السّاجدین»
[ نظرات / امتیازها ]

تفسیر نور
در آیه‏ى قبل، قدرت مادّى و سلطه‏ى انسان بر زمین مطرح بود، ولى در این آیه به مقام معنوى انسان اشاره شده که همه‏ى فرشتگان بر او سجده کرده‏اند. وقتى همه‏ى فرشتگان فرمانبردار خدایند و بر آدم سجده کردند، دریغ است که انسان فرمان نبرد و براى خدا سجده نکند. همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبرى در این آیه، دوبار همه‏ى انسان‏ها مخاطب قرار گرفته‏اند، «و لقد خلقناکم... صوّرناکم» امّا سجده براى حضرت آدم علیه السلام ذکر شده است، شاید اشاره به این باشد که همه‏ى انسان‏ها استعداد مسجود ملائکه شدن را دارند. از این آیه تا 14 آیه‏ى بعد، به داستان حضرت آدم علیه السلام مربوط مى‏شود. مردى یهودى از حضرت على علیه السلام سؤال کرد: خداوند به ملائکه فرمود بر آدم سجده کنند، آیا از پیامبر اسلام نیز چنین احترامى کرده است؟ حضرت فرمود: خداوند به پیامبر صلى الله علیه وآله فضیلتى بالاتر از این داد، خداوند با آن عظمتى که دارد همراه تمام فرشتگان، بر محمّد صلى الله علیه وآله صلوات مى‏فرستد و صلوات مؤمنین بر پیامبر را عبادت خود خوانده است. <20> 1- آفرینش انسان، در چند مرحله تحقّق یافته است. «ولقد خلقناکم ثمّ صوّرناکم» 2- سجده براى حضرت آدم بود، نه همه‏ى انسان‏ها. «قلنا للملائکة اسجدوا لآدم» و گرنه مى‏فرمود: «اسجدوا لکم» همان‏گونه که فرمود: «خلقناکم ثمّ صوّرناکم» 3- در انسان، استعداد و لیاقت رسیدن به مقامى است که مسجود فرشتگان شود. «اُسجدوا لآدم» 4- سجده براى غیر خدا، اگر بر اساس فرمان خدا باشد، شرک نیست. «قلنا... اُسجدوا لآدم» 5 - ابلیس، هم‏پایه‏ى فرشتگان بود و خطاب به فرشتگان، شامل او نیز مى‏شد. «فسجدوا الاّ ابلیس» 6- سجده نکردن ابلیس سهوى نبود، بلکه از روى علم و عمد بود. «الاّ ابلیس لم یکن من السّاجدین [ نظرات / امتیازها ]

المیزان - خلاصه
(ولقد خلقناکم ثم صورنا کم ثم قلنا للملئکه اسجدوا لادم فسجدوا الاابلیس لم یکن من الساجدین ):(و به تحقیق شما را خلق کردیم و آنگاه صورت ونقش بندی نمودیم و سپس به ملائکه گفتیم که آدم را سجده کنید، همه سجده کردند، غیر از ابلیس که از سجده کنندگان نبود)،این آیه ابتدای داستانی است که در پانزده آیه بیان شده و تفصیل اجمالی است که در آیه قبلی ذکر گردیده وخطاب به همه آدمیان می باشد و خطابیست امتنانی ،اما اینکه خطاب از عموم به خصوص ماجرای آدم معطوف می شود ،دو نکته دارد،یکی اینکه خلق آدم درحقیقت خلق همه آدمیان است به طور اجمالی و خداوند او را از خاک بیافرید،دیگر اینکه سجده ملائکه برای آدم در واقع سجده برای جمیع بنی آدم که خلفای حق در زمین هستند و خضوع برای نوع بشر بوده و در حقیقت آنحضرت نماینده همه افراد بشر بوده و (صورتگری ) در اینجا به معنای تفصیل خلقت آدم پس از مرحله اجمالی آن می باشد و امر به سجده ملائکه برای آدم ، فرع برجانشینی او در زمین است . آنگاه می فرماید:همه ملائکه آدم را سجده کردند غیر از ابلیس ،پس ابلیس باملائکه بوده و هیچ فرقی با آنان نداشته و همه آنها در مقام (قدس )قرار داشته اند،یعنی ابلیس قبل از سرپیچی و تمردش هیچ فرقی با ملائکه نداشته ، لیکن ابلیس پس از تمرد، حسابش از سایرین جدا شده و از آن مقام قدس ساقط گردیده ،چون از امر پروردگارش اطاعت نکرد و فسق ورزید و ابلیس از جنس جنیان بودولیکن به خاطر نافرمانیش از مقام خود هبوط کرد و راه شقاوت را در پیش گرفت ، لذا خلقت انسان باعث شد که گروه ملائکه از ابلیس جدا شوند، یکی درمسیر قرب و دیگری در جهت بعد واقع گردند و راه آنان جدا و متمایز شود،یکی راه سعادت و دیگری راه شقاوت را در پیش بگیرند،(فسجدوا الا ابلیس کان من الجن ففسق عن امر ربه (2)،(پس سجده نمودند جز ابلیس که از جنیان بود و ازامر پروردگارش عدول کرد). [ نظرات / امتیازها ]

آیه در ابتداى داستانى است که در پانزده آیه مورد بحث بیان شده، و تفصیل اجمالى است که در آیه قبلى ذکر شده بود. البته در این بین اشاره به علل و جهاتى که باعث شد خداوند انسان را در زمین تمکین دهد نیز مى کند، و به همین جهت کلام را به (لام ) قسم آغاز نموده و فرمود: (و لقد...) و نیز به همین جهت داستان امر به سجده آدم و داستان بهشت را به صورت یک داستان ذکر کرده و فاصله اى در میان آنها نگذاشت تا کلام جمع و جور شده و به ضمیمه آیات بعدیش با اجمالى که در آیه (و لقد مکناکم...) بود منطبق شود.

سجده ملائکه براى جمیع بنى آدم و براى عالم بشریت بوده است.

خطابى که در جمله (و لقد خلقناکم...) است خطاب به عموم آدمیان و خطابى است امتنانى، همچنانکه در آیه قبلى هم گفتیم که لحن کلام لحن منت نهادن است، زیرا مضمون، همان مضمون است و تنها تفاوت بین آن دو اجمال آن و تفصیل این است. بنابراین، اینکه مى بینیم از خطاب عمومى :(و لقد خلقناکم ) به خطاب خصوصى (ثم قلنا للملائکه اسجدوا لادم ) منتقل شد براى بیان دو حقیقت است : حقیقت اول اینکه سجده ملائکه براى جمیع بنى آدم و در حقیقت خضوع براى عالم بشریت بوده، و اگر حضرت آدم (علیه السلام ) قبله گاه سجده ملائکه شده از جهت خصوصیت شخصیش نبوده، بلکه از این باب بوده که آدم (علیه السلام ) نمونه کامل انسانیت بوده، و در حقیقت از طرف تمام افراد انسان به منزله نماینده بوده است، همچنانکه خانه کعبه از جهت اینکه حکایت از مقام ربوبى پروردگار مى کند قبله گاه مردم قرار گرفته است، و این معنا از چند جاى داستان آدم و ابلیس استفاده مى شود:

اول : از قضیه خلافتى که آیات (30 - 33) سوره (بقره ) متعرض آن است، چون از این آیات بر مى آید که ماءمور شدن ملائکه به سجده متفرع بر خلافت مزبور بوده، و خلافت مزبور بطورى که ما استفاده کردیم و در تفسیر آن آیات بیان نمودیم مختص به آدم (علیه السلام ) نبوده، بلکه در همه افراد بشر جارى است. پس سجده ملائکه سجده بر جمیع افراد انسان است. دوم : از آنجا که ابلیس ‍ گفت : (فبما اغویتنى لاقعدن لهم صراطک المستقیم ثم لاتینهم من بین ایدیهم و من خلفهم )؛ چون قبل از این آیه ذکرى از بنى آدم به میان نیامده بود، و ابلیس ابتداء و بدون اینکه حرفى از بنى آدم در بین باشد متعرض اغواى بنى نوع بشر گردید. و در سوره (حجر) هم از او چنین حکایت شده که گفت :(رب بمااغویتنى لازینن لهم فى الارض و لاغوینهم اجمعین ) و نیز در سوره (ص ) گفته است (فبعزتک لاغوینهم اجمعین ) و اگر جمیع افراد بشر مسجود ابلیس و ملائکه نبودند جا نداشت که ابلیس ‍ اینطور در مقام انتقام از آنان برآید.

سوم : علاوه بر همه اینها خطاباتى که در سوره (بقره ) و سوره (طه ) خداوند با آدم داشته عین آن خطابات را در این سوره با جمیع افراد بشر دارد، و همه جا مى فرماید: (یا بنى آدم ).

بیان این که خلقت آدم در حقیقت، خلقت جمیع بشر بوده است و اشاره بهاقوال دیگرى که در توجیه نسبت دادن خلقت

حقیقت دوم اینکه خلقت آدم در حقیقت خلقت جمیع بنى نوع بشر بوده. آیه (و بدء خلق الانسان من طین ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهین ) و آیه (هو الذى خلقکم من تراب ثم من نطفه ثم من علقه ) نیز دلالت بر این حقیقت دارند، چون از ظاهر آن دو استفاده مى شود که منظور از خلق کردن از خاک همان جریان خلقت آدم (علیه السلام ) است. گفتار ابلیس هم که در ضمن داستان گفت :(لئن اخرتن الى یوم القیمه لاحتنکن ذریته الا قلیلا...) و همچنین آیه (و اذ اخذ ربک من بنى آدم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم على انفسهم...) به بیانى که خواهد آمد اشعار به این معنا دارد. اقوال مفسرین در تفسیر این آیه مختلف است، مثلا مؤ لف مجمع البیان گفته است : خداى تعالى نعمتى را که در ابتداى خلقت بشر به وى ارزانى داشته ذکر نموده و فرموده : (و لقد خلقناکم ثم صورناکم...) اخفش گفته است : کلمه (ثم ) در اینجا به معناى (و) است. زجاج بر او حمله کرده که این اشتباه است، زیرا خلیل و سیبویه و جمیع اساتید عربیت گفته اند کلمه (ثم ) با واو فرق دارد و (ثم ) همیشه براى چیزى است که نسبت به ماقبل خود بعدیت و تاخر داشته باشد، آنگاه گفته : معناى این آیه این است که ما اول آدم را آفریدیم و بعدا او را صورت گرى نمودیم، و پس از فراغت از خلقت آدم و صورت گرى وى به ملائکه گفتیم تا او را سجده کنند. بنابراین مراد از آفرینش مردم آفرینش آدم است و این معنا مطابق با روایتى است که از حسن رسیده، و در کلام عرب اینگونه تعبیرات زیاد است، مثلا وقتى مى خواهند بگویند ما به پدران شما چنین و چنان کردیم، مى گویند:(ما به شما چنین و چنان کردیم )، در قرآن کریم هم از این گونه تعبیرات زیاد دیده مى شود، از آن جمله است آیه (و اذ اخذنا میثاقکم و رفعنا فوقکم الطور) و مقصود این است که به یاد آرید آن زمانى را که ما از پدران شما میثاق گرفتیم.

بعضى دیگر حرف هاى دیگرى زده اند، از آن جمله گفته اند: معناى آیه این است که ما آدم را خلق کردیم و سپس شما را در پشت او صورت گرى نمودیم، و پس از آن به ملائکه گفتیم تا او را سجده کنند، و این معنا با روایت ابن عباس، مجاهد، ربیع، قتاده و سدى مطابق است. و نیز گفته اند: ترتیبى که در آیه است ترتیب در اخبار است، نه در جریان خارجى داستان، گویا فرموده : (ما شما را خلق کردیم، و پس از آن صورتگرى نمودیم، پس از آن اکنون به شما خبر مى دهیم که ما به ملائکه گفتیم تا آدم را سجده کنند) و از این قبیل تعبیرات در کلام عرب زیاد دیده مى شود، مثلا مى گویند: (من پیاده راه مى روم و سپس تند مى روم یعنى سپس تو را خبر مى دهم به اینکه تندرو هم هستم )، و این معنا مطابق با قول جماعتى از علماى نحو مانند على بن عیسى و قاضى ابو سعید سیرافى و غیر آن دو مى باشد، و لذا بعضى ها از قبیل عکرمه در آیه شریفه گفته اند که معنایش این است که :(ما شما را نخست در پشت پدران تان خلق کرده و سپس در رحم مادران تان صورتگرى تان نمودیم ). و بعضى دیگر گفته اند معنایش این است که :(ما شما را نخست در رحم آفریدیم و پس از آن چشم و گوش و سایر اعضا برایتان درست کردیم ). این بود کلام صاحب مجمع البیان در معناى آیه و در نقل اقوال سایر مفسرین. اما آن معنایى که از زجاج نقل کرد این اشکال را دارد که اولا اگر در کلام عرب گفته مى شود ما به شما چنین و چنان کردیم و مقصودشان این است که ما به پدران شما چنین و چنان کردیم، در جایى است که اسلاف و اخلاف هر دو در جهت مورد نظر شریک باشند، مانند مثالى که وى زده است، نه نظیر بحث ما که به صرف اینکه ما فرزندان آدمیم خلقت آدم را خلقت ما دانسته و بفرماید:(ما شما را آفریدیم و سپس صورتگرى نموده آنگاه به ملائکه گفتیم تا آدم را سجده کنند). و ثانیا اگر خلقت آدم و تصویر او، خلقت بنى نوع بشر و تصویر آنان باشد باید سجده بر آدم هم سجده بر ابناى او بوده باشد، و باید فرموده باشد:(ثم قلنا للملائکه اسجدوا للانسان ).

و اما آن معانى دیگرى که در آخر از دیگران نقل کرده است معانى بى اساسى هستند که از لفظ آیه شریفه فهمیده نمى شود.


فسجدوا الا ابلیس لم یکن من الساجدین



ابلیس با ملائکه بوده و فرقى با آنان نداشته و او و همه فرشتگان در مقامى قرارداشتند که آن مقام مامور به سجده شده است

در این جمله و همچنین در آیه (فسجد الملائکه کلهم اجمعون ) خداى تعالى خبر مى دهد از سجده کردن تمامى فرشتگان مگر ابلیس. و در آیه (کان من الجن ففسق عن امر ربه ) علت سجده نکردن وى را این دانسته که او از جنس فرشتگان نبوده، بلکه از طایفه جن بوده است، از آیه (بل عباد مکرمون لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون ) نیز استفاده مى شود که اگر ابلیس از جنس ‍ فرشتگان مى بود چنین عصیانى را مرتکب نمى شد. و از همین جهت مفسرین در توجیه این استثنا اختلاف کرده اند که آیا این استثنا به اعتبار اغلبیت و اکثریت و اشرفیت ملائکه استثناى متصل است، و امرى که به وى شده بود همان امر به ملائکه بوده ؟ و یا آنکه استثناى منفصل است و ابلیس به امر دیگرى ماءمور به سجده شده بود؟ کسانى که این احتمال را داده گفته اند: گر چه ظاهر جمله (ما منعک ان لا تسجد اذ امرتک ) این است که امر به ابلیس و امر به ملائکه یکى بوده و هر دو دسته به یک امر ماءمور شده بودند، الا اینکه خلاف ظاهر آیه مقصود است.

لیکن حقیقت مطلب این است که از ظاهر آیه استفاده مى شود که ابلیس با ملائکه بوده و هیچ فرقى با آنان نداشته، و از آیه (و اذ قال ربک للملائکه انى جاعل فى الارض خلیفه قالوا اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبح بحمدک و نقدس لک ) نیز استفاده مى شود که او و همه فرشتگان در مقامى قرار داشتند که مى توان آن را مقام (قدس ) نامید، و امر به سجده هم متوجه این مقام بوده نه به یک یک افرادى که در این مقام قرار داشته اند، همچنانکه جمله (فاهبط منها فما یکون لک ان تتکبر فیها) نیز اشاره به این معنا دارد، چه اینکه ضمیر در (منها) و (فیها) را به مقام و منزلت برگردانیم و چه اینکه به آسمان و یا به بهشت ارجاع دهیم، زیرا به هر جا برگردانیم برگشت همه به مقام خواهد بود، و اگر خطاب به یک یک افراد بود و مقام و منزلت دخلى در این خطاب نداشت کافى بود بفرماید: (فما یکون لک ان تتکبر).

بنابراین، معلوم مى شود ابلیس قبل از تمردش فرقى با ملائکه نداشته، و پس از تمرد حسابش از آنان جدا شده، ملائکه به آنچه مقام و منزلت شان اقتضا مى کرده باقى ماندند و خضوع بندگى را از دست ندادند، و لیکن ابلیس بدبخت از آن مقام ساقط گردید، همچنانکه فرموده :(کان من الجن ففسق عن امر ربه - چون از جنس جن بود نسبت به امر پروردگارش فسق ورزید)، و (فسق ) به معناى بیرون شدن خرما از پوسته است، ابلیس هم با این تمردش در حقیقت از پوست خود بیرون گشت و زندگانیى را اختیار کرد که جز خروج از کرامت الهى و اطاعت بندگى چیز دیگرى نبود.

بیان اینکه مراد از امتثال و تمرد در امر ملائکه به سجود براى آدم و تمرد ابلیس، امور تکوینى است

گرچه سیاق این داستان، سیاق یک داستان اجتماعى معمولى و متضمن امر و امتثال و تمرد و احتجاج و طرد و رجم و امثال آن از امور تشریعى و مولوى است، لیکن بیان سابق ما - البته در صورتى که از آیه استفاده شود - ما را هدایت مى کند به اینکه این آیه راجع به امور تشریعى و قانونى نیست، و امرى که در آن است و همچنین امتثال و تمردى که در آن ذکر شده مقصود از همه آنها امور تکوینى است. و اگر مى گوید که ابلیس تمرد کرد، مقصود این است که وى در برابر حقیقت انسانیت خاضع نشد، و جمله (فما یکون لک ان تتکبر فیها) این بیان ما را تایید مى کند، براى اینکه ظاهر آن این است که آن مقام، مقامى است که ذاتا قابل تکبر نیست، و ممکن نیست بتوان از آن سرپیچى کرد و لذا تکبر ابلیس نسبت به این مقام همان و بیرون شدنش از آن و هبوطش به درجه پایین تر همان.

مؤ ید دیگر این بیان این است که امر به سجده بر آدم نسبت به ابلیس و ملائکه امر واحدى بوده، و معلوم است که امر به ملائکه امر مولوى نبوده زیرا امر مولوى آن امرى است که ماءمور نسبتش به اطاعت و معصیت و سعادت و شقاوت یکسان باشد، و ملائکه چنین نیستند، زیرا معصیت و شقاوت درباره ملائکه تصور ندارد و آنان مخلوق بر اطاعت و مستقر در سعادتند، پس امر به ابلیس هم امر مولوى نبوده، و ابلیس در مقابل ملائکه مخلوق بر معصیت و شقاوت بوده است.

چیزى که هست مادامى که آدم خلق نشده بود و خداوند ملائکه و ابلیس را امر به سجود بر وى نکرده بود ابلیس و ملائکه هر دو در یک رتبه بوده بدون امتیاز از هم هر دو در مقام قرب بودند و پس از آنکه آدم آفریده شد این دو فریق از هم جدا شده، یکى راه سعادت و دیگرى راه شقاوت را پیش گرفت. [ نظرات / امتیازها ]

در آیه‏ى قبل، قدرت مادّى و سلطه‏ى انسان بر زمین مطرح بود، ولى در این آیه به مقام معنوى انسان اشاره شده که همه‏ى فرشتگان بر او سجده کرده‏اند.
وقتى همه‏ى فرشتگان فرمانبردار خدایند و بر آدم سجده کردند، دریغ است که انسان فرمان نبرد و براى خدا سجده نکند.
همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبرى
در این آیه، دوبار همه‏ى انسان‏ها مخاطب قرار گرفته‏اند، «و لقد خلقناکم... صوّرناکم» امّا سجده براى حضرت آدم علیه السلام ذکر شده است، شاید اشاره به این باشد که همه‏ى انسان‏ها استعداد مسجود ملائکه شدن را دارند.
از این آیه تا 14 آیه‏ى بعد، به داستان حضرت آدم علیه السلام مربوط مى‏شود.
مردى یهودى از حضرت على علیه السلام سؤال کرد: خداوند به ملائکه فرمود بر آدم سجده کنند، آیا از پیامبر اسلام نیز چنین احترامى کرده است؟
حضرت فرمود: خداوند به پیامبر صلى الله علیه وآله فضیلتى بالاتر از این داد، خداوند با آن عظمتى که دارد همراه تمام فرشتگان، بر محمّد صلى الله علیه وآله صلوات مى‏فرستد و صلوات مؤمنین بر پیامبر را عبادت خود خوانده است. [20]

--------------------------------------------------------------------------------
20) احتجاج طبرسى، ج‏1، ص‏204
پیام ها
1- آفرینش انسان، در چند مرحله تحقّق یافته است. «ولقد خلقناکم ثمّ صوّرناکم»
2- سجده براى حضرت آدم بود، نه همه‏ى انسان‏ها. «قلنا للملائکة اسجدوا لآدم» و گرنه مى‏فرمود: «اسجدوا لکم» همان‏گونه که فرمود: «خلقناکم ثمّ صوّرناکم»
3- در انسان، استعداد و لیاقت رسیدن به مقامى است که مسجود فرشتگان شود. «اُسجدوا لآدم»
4- سجده براى غیر خدا، اگر بر اساس فرمان خدا باشد، شرک نیست. «قلنا... اُسجدوا لآدم»
5 - ابلیس، هم‏پایه‏ى فرشتگان بود و خطاب به فرشتگان، شامل او نیز مى‏شد. «فسجدوا الاّ ابلیس»
6- سجده نکردن ابلیس سهوى نبود، بلکه از روى علم و عمد بود. «الاّ ابلیس لم یکن من السّاجدین» [ نظرات / امتیازها ]

996. Shape or form must be interpreted not only to refer to the physical form, which changes day by day, but also the various forms or shapes which our ideal and spiritual existence may take from time to time according to our inner experiences: Cf. 82:8. It was after Adam (as standing for all mankind) had been so taught that the angels were asked to bow down to him, for, by Allah's grace, his status had actually been raised higher. Note the transition from "you" (plural) in the first clause to "Adam" in the second clause: Adam and mankind are synonymous: the plural is reverted to in 7:14 , 16-18 (Cf. 40:64). (R).
997. Iblis not only refused to bow down: he refused to be of those who bowed down. In other words he arrogantly despised the angels who bowed down as well as man to whom they bowed down and he was in rebellion against Allah for not obeying His order. Arrogance, jealousy, and rebellion were his triple crime. [ نظرات / امتیازها ]

آفرینش آدم در نهج البلاغه سپس خداوند بزرگ خاکی از قسمت های گوناگون زمین ، از قسمت های سخت ونرم ، شور و شیرین گرد آورد آب بر آن افزود تا گلی خالص و آماده شد و با افزودن رطوبت ، چسبناک گردید که از آن اندامی شایسته و عضوهایی جدا و به یکدیگر پیوسته آفرید . آن را خشکانید تا محکم شد . خشکاندنش را ادامه داد تا سخت شد تا زمانی معین و سرانجامی مشخص ، اندام انسان کامل گردید . آنگاه از روحی که آفرید در آن دمید تا به صورت انسانی زنده در آمد دارای نیروی اندیشه که وی را به تلاش اندازد و دارای افکاری که در دیگر موجودات تصرف نماید . به انسان اعضاء و جوارحی بخشید که در خدمت او باشند و ابزاری عطا فرمود که آنها را در زندگی بکار گیرد. قدرت تشخیص به او داد تا حق و باطل را بشناسد و ... سپس از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند انجام دهند و عهدی را که پذیرفته اند وفا کنند . اینگونه که بر آدم سجده کنند و او را بزرگ بشمارند و فرمود " بر آدم سجده کنید پس فرشتگان همه سجده کردند جز شیطان " غرور و خود بزرگ بینی او را رگرفت و شقاوت و بدی بر او غلبه کرد و به آفرینش خود از آتش افتخار نمود و آفرینش انسان از خاک را پست شمرد . [ نظرات / امتیازها ]