توضیح : روایات ائمه اهل بیت (علیهl السّلام) همه متفقند بر اینکه این سوره در مدینه نازل شده، روایات اهل سنت هم در این باره بسیار زیاد است. با این حال بعضى (روح المعانى، ج 29، ص 150) گفته‏اند: این سوره تمامیش در مکه نازل شده، و به زودى بحث مفصل در این باره در بحث روایتى آینده ان شاء اللَّه خواهد آمد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : چه بسا مقصود آن مفسرى (روح المعانى، ج 29، ص 150) هم که گفته کلمه «هل» در این آیه به معناى کلمه «قد» است همین باشد، نه اینکه خواسته باشد بگوید: یکى از معانى کلمه «هل» «بتحقیق» است، که بعضى (روح المعانى، ج 29، ص 151) خیال کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اما اینکه بعضى (روح المعانى، ج 29، ص 151) گفته‏اند: مراد از آن آدم ابو البشر است، با آیه بعدى سازگار نیست، چون آدم ابو البشر از نطفه خلق نشده، و آیه بعدى در باره همین انسان مى‏فرماید «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ». [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس مذکور بودن انسان کنایه است از موجود بودن بالفعل او، و نفى آن یعنى نفى مذکور بودنش تنها به مذکور بودنش خورده، نه به اصل شى‏ء بودن انسان، نمى‏خواهد بفرماید انسان شى‏ء نبود، چون مى‏دانیم، شى‏ء بوده، ولى شی‏ء که مذکور شود نبوده، شاهدش این است که مى‏فرماید: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ ... » براى اینکه مى‏فهماند که ماده انسان موجود بوده، و لیکن هنوز بالفعل به صورت انسان در نیامده بود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در کتاب «اتقان» سیوطى (10، ط مصر) از ابن الضریس روایت آورده که در کتاب فضائل القرآن به سند خود از عثمان بن عطاء خراسانى، از پدرش از ابن عباس روایت کرده که گفت: هر وقت آغاز سوره‏اى در مکه نازل مى‏شد، در همان مکه نوشته مى‏شد، آن گاه خداى تعالى هر چه را مى‏خواست به آن اضافه مى‏کرد.
و اولین سوره‏اى که نازل شد، سوره اقرء باسم ربک، و بعد از آن سوره ن، و سپس سوره مزمل بود- تا آنجا که گفت- و آن گاه در مدینه سوره بقره، و سپس انفال، و بعد از آن آل عمران، آن گاه احزاب، و سپس ممتحنه، و بعد از آن نساء، و آن گاه اذا زلزلت، و بعد از آن حدید، قتال، رعد، الرحمن، و انسان (دهر) نازل شد- تا آخر حدیث.
و در کتاب «اتقان» سیوطى (11، ط مصر) از بیهقى روایت کرده که وى در کتاب دلائل به سند خود از مجاهد از ابن عباس روایت کرده که گفت: اولین سوره‏اى که از قرآن بر رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) نازل شد سوره «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» بود، و بقیه حدیث همان مطالبى است که در حدیث عکرمه و حسین آمده بود، و در حدیث عکرمه و حسین سه تا از سوره‏هاى مکى را ساقط کرده‏اند، و آنها عبارتند از سوره فاتحه و اعراف و کهیعص.
و در الدر المنثور (ج 6، ص 297) است که ابن الضریس و ابن مردویه و بیهقى، از ابن عباس روایت‏ کرده‏اند که گفت: سوره انسان در مدینه نازل شده است.
در مجمع البیان (ج 10، ص 405) به سند خود از حاکم، و او به سند خود از سعید بن مسیب، از على بن ابى طالب روایت کرده که فرمود: از رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) از ثواب قرآن پرسیدم، و رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) مرا از ثواب سوره‏هاى قرآن به همان نحوى که از آسمان نازل شده بود خبر داد.
فرمود: اولین سوره‏اى که در مکه نازل شد سوره فاتحة الکتاب بود، بعد از آن سوره اقرء باسم ربک، و سپس سوره ن نازل شد- تا آنجا که فرمود- و اولین سوره‏اى که در مدینه نازل شد، سوره بقره، سپس انفال، بعد از آن آل عمران، آن گاه احزاب، سپس ممتحنه، بعد از آن نساء، سپس اذا زلزلت، بعد حدید، و آن گاه محمد، رعد، الرحمن و هل اتى نازل شد- تا آخر حدیث.
باز در مجمع البیان (ج 10، ص 405) از ابو حمزه ثمالى روایت شده که وى در تفسیر خود گفته: حسن بن حسن ابو عبد اللَّه بن حسن برایم حدیث کرد که این سوره تمامیش در مدینه در شان على و فاطمه (علیه السّلام) نازل شد.
نیز در الدر المنثور (ج 6، ص 297) از نحاس از ابن عباس روایت کرده که سوره انسان در مکه نازل شده است.
علامه طباطبایی: این روایت خلاصه حدیث طویلى است که نحاس آن را در کتاب «الناسخ و المنسوخ» آورده، و خود سیوطى آن را در کتاب «اتقان» (جزء اول، ص 9) نقل کرده است و این حدیث معارض با حدیثى است که با طرق بسیار از ابن عباس نقل کرد که گفت: سوره انسان در مدینه و در شان اهل بیت (علیهم السّلام) نازل شد.
از این هم که بگذریم سیاق آیات این سوره و مخصوصا آیه «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ» و آیه «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ ... » سیاق یک داستان واقعى است، که در خارج اتفاق افتاده، و ذکر اسیر در بین کسانى که به دست آن ابرار اطعام شده‏اند، بهترین شاهد است بر اینکه این آیات در مدینه نازل شده، چون مسلمانان همانطور که قبلا هم اشاره کردیم در مکه قدرتى نداشتند تا اسیر داشته باشند.
بعضى از مفسرین در اینجا گفتارى دارند که خلاصه‏اش از نظر خواننده مى‏گذرد و آن این است که: روایات در مکى بودن و یا مدنى بودن این سوره مختلف است، و روایاتى که آن را مکى مى‏داند بر آن دسته دیگر مى‏چربد، بلکه از ظاهر سیاق سوره بر مى‏آید که از اولین سوره‏هاى قرآنى است، یعنى سوره‏هایى که در اوائل بعثت در مکه نازل شده، مؤید این نظریه آن است که در این سوره به طور مفصل نعمت‏هاى بهشتى را تصویر نموده، صور عذابهاى غلیظ قیامت را شرح مى‏دهد، مؤید دیگرش این است که در این سوره رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) را امر به صبر در برابر حکم پروردگار خود مى‏کند و مى‏فرماید اطاعت هیچ گنهکار و کفورى از ایشان را نکند، و در برابر، آنچه از دستورات حقه که بر او نازل مى‏شود ثبات قدم‏ به خرج دهد، و با مشرکین مداهنه و سازش نکند. و این گونه دستورات همان دستوراتى است که در مکه در هنگام سختى‏ها و اذیت‏هاى مشرکین نازل مى‏شده، نظیر اوامرى که در سوره قلم و مزمل و مدثر نازل شده، پس نباید به این احتمال اعتنا کرد که سوره مورد بحث در مدینه نازل شده باشد.
این گفتار سراپایش فاسد است، اما اینکه گفت «سوره مشتمل است بر صور نعمت‏هاى حسى و مفصل و طولانى و صور عذابهاى غلیظ» جوابش این است که اینگونه بیان اختصاص به سوره‏هاى مکى ندارد، تا دلیل شود بر اینکه پس سوره مورد بحث هم در مکه نازل شده، این سوره الرحمن و سوره حج است که به شهادت روایاتى که ترتیب نزول سوره‏هاى قرآنى را ذکر مى‏کنند هر دو در مدینه نازل شده‏اند، و هر دو مشتملند بر صور نعمت‏هاى حسى و مفصل و طویل، و بر صور عذابهاى غلیظ، و بلکه در آن دو سوره این معانى بیشتر از سوره مورد بحث آمده است.
و اما اینکه گفت در این سوره رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) را امر به صبر کرده، و از اطاعت آثم و کفور، و مداهنه با آنان نهى کرده، و دستور داده در برابر آنچه بر او نازل مى‏شود ثبات قدم به خرج دهد، در پاسخ مى‏گوییم: این اوامر در فصل دوم از سوره مورد بحث آمده که از آیه «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا» شروع، و تا آخر سوره ادامه مى‏یابد، و ما هم به طور جدى احتمال مى‏دهیم که این فصل از آیات که سیاقى مستقل و تام دارند، در مکه نازل شده باشند، و مؤید این احتمال مطلبى است که در بسیارى از روایات گذشته آمده بود که مى‏فرمود آنچه در باره اهل بیت (علیهم السّلام) نازل شده، همان فصل اول از آیات است، و بنا بر این باید گفت اول سوره در مدینه و آخر آن در مکه نازل شده است.
و بر فرض هم که قبول کنیم که سوره مورد بحث یک دفعه نازل شده، مى‏گوییم امر به صبر هم اختصاص به سوره‏هاى مکى ندارد، به شهادت اینکه مى‏بینیم همین گونه دستورات در سوره کهف آمده، مى‏فرماید: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» (کهف/28) و این آیه به حکم روایات در مدینه نازل شده، و درست همان معنایى را خاطرنشان مى‏سازد که آیه «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ ... » در مقام بیان آن است، و سیاقش بسیار شبیه به آیات این سوره است، که با مراجعه به سوره کهف و تامل در مضمون آن آیه و آیات آخر این سوره مطلب روشن مى‏شود. علاوه بر این، مگر رنج و محنت و آزارى که رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) در مدینه از منافقین و بیماردلان و جفاکاران سست ایمان دید، کمتر و آسانتر از محنت‏هایى بود که در مکه از مشرکین دید، مراجعه به اخبار راجع به زندگى آن جناب ثابت مى‏کند که اگر دشوارتر نبوده کمتر هم نبوده است.
عنوان آثم و کفور هم تنها شامل کفار مکه نیست، در مدینه هم کفار و آثم بودند، و اصولا قرآن کریم در آیاتى چند آثم را براى جمعى از مسلمانان اثبات کرده، نظیر آیه «لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ» (نور/11) و آیه «وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً» (نساء/112). [ بستن توضیحات ]

توضیح : در الدر المنثور (ج 6، ص 297) است که احمد در کتاب «الزهد» از محمد بن مطرف روایت کرده که گفت: ناقلى موثق برایم حدیث کرد که مردى سیاه از رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) از تسبیح و تهلیل مى‏پرسید، عمر بن خطاب به او گفت: بس کن دیگر چقدر رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) را اذیت مى‏کنى. رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) فرمود: عمر ساکت باش. در این هنگام سوره «هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ» بر آن جناب نازل شد، تا آنجا که سخن از بهشت دارد، مرد سیاه از شنیدن آن آیات فریادى کرد که جانش با همان ناله در آمد، و رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) فرمود: این مرد از شوق بهشت از دنیا رفت.
و باز در الدر المنثور (ج 6، ص 297) است که ابن وهب از ابن زید روایت کرده که گفت: رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) این سوره را قرائت کرد: «هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ»، و این سوره وقتى بر آن جناب نازل شد که مردى سیاه چهره نزد آن جناب بود، همین که رسید به صفت بهشت، مرد سیاه ناله‏اى سر داد و جانش از کالبدش بیرون آمد، رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) فرمود: شوق به بهشت جان رفیقتان را بیرون کرد.
علامه طباطبایی: این سه روایت بر فرض که صحیح باشند (و صرفنظر کنیم از اینکه هیچ تناسبى بین آیات آن با وضع آن مرد سیاه ندارد) بیش از این دلالت ندارد که سوره وقتى نازل‏ مى‏شد آن مرد سیاه هم نزد آن جناب نشسته بوده، و اما اینکه سبب نزول سوره داستان آن مرد بوده، آن روایات دلالتى بر آن ندارد، و این معنا در روایت آخرى روشن‏تر به چشم مى‏خورد. و کوتاه سخن اینکه منافاتى میان این سه روایت با نزول سوره در شان اهل بیت (علیهم السّلام) وجود ندارد.علاوه بر این، روایت پسر عمر که از ظاهرش بر مى‏آید خود او در داستان آن مرد سیاه حاضر بوده، و با در نظر گرفتن این معنا که پسر عمر وقتى به مدینه هجرت کرد کودکى یازده ساله بوده، خود شاهد بر این است که این قصه در مدینه نازل شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علامه طباطبایی: یعنى انسان قبل از خلقتش در علم خدا ثبوتى داشت، و سپس مخلوقى بالفعل شد و جزو خلائق مذکور شد.
و در کافى (ج 1، ص 147، ح 5) به سند خود از مالک جهنى از امام صادق (علیه السّلام) روایت کرده که در تفسیر این جمله فرمود: مقدر بود ولى مذکور نبود.
علامه طباطبایی: این معنا همان معناى حدیث سابق است.
و در تفسیر قمى (ج 2، ص 398) در ذیل آیه مذکور آمده: یعنى نه در علم بود و نه در ذکر. و در حدیثى دیگر آمده که در علم بود، ولى در ذکر نبود.
علامه طباطبایی: معناى حدیث اول این است که نه در علم مردم بود، و نه در بین آنان مذکور مى‏شد، و معناى حدیث دوم این است که در علم خدا بود، ولى نزد مردم مذکور نبود.
در مجمع البیان (ج 10، ص 406) است که عیاشى به سند خود از عبد اللَّه بن بکیر از زراره روایت کرده که گفت: از امام باقر (علیه السّلام) از معناى آیه «لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً» پرسیدم، فرمود: یعنى چیزى بود ولى مذکور نبود.
علامه طباطبایی: در آن کتاب از عبد الاعلى مولاى آل سام هم روایت کرده که وى نظیر این معنا را از امام صادق (علیه السّلام) نقل کرده است (مجمع البیان، ج 10، ص 406). [ بستن توضیحات ]

توضیح : شکى نیست در اینکه در داخل این هیکل محسوس که ما آن را انسان مى‏نامیم، مبدئى براى حیات است که شعور و اراده آدمى مستند بدان است، و خداى تعالى در آنجا که سخن از خلقت انسان- به عنوان آدم- دارد، از این مبدأ تعبیر به روح، و در بعضى موارد تعبیر به نفس نموده، نظیر آیه «فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ» (حجر/29 و ص/72) و آیه‏ «ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ» (سجده/9).
و آنچه در بدو نظر از دو آیه به ذهن مى‏رسد، این است که روح و بدن دو حقیقت قرین یکدیگرند، نظیر خمیرى که مرکب از آرد و آب است، و انسان مجموع هر دو حقیقت است، وقتى روح قرین جسد قرار گرفت، آن انسان زنده است و وقتى از هم جدا شد همین جدا شدن مرگ است.
و لیکن آیه «قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ» (سجده/11) این معنا را تفسیر مى‏کند، چون مى‏فهماند آن روحى که در هنگام مرگ و به حکم این آیه قابض الارواح آن را مى‏گیرد، عبارت است از آن حقیقتى که یک عمر به او مى‏گفتیم تو، شما، جناب عالى و امثال اینها، و آن عبارت است از انسان به تمام حقیقتش، نه یک جزء از مجموعش، پس مراد از «نفخ روح در جسد» این است که جسد را بعینه انسان کند، نه اینکه واحدى را ضمیمه واحد دیگرى سازد که هم ذاتش غیر آن باشد و هم آثار ذاتش غیر آثار ذات آن باشد، پس انسان بعد از آنکه روح به بدنش تعلق مى‏گیرد، و بعد از آنکه روحش از بدنش مفارقت مى‏کند، در هر دو حال یک حقیقت است، و از آیه شریفه زیر هم همین معنا استفاده مى‏شود: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» (مومنون/12- 14)، پس آن چیزى که خلقتى دیگر مى‏شود عینا همان نطفه‏اى است که مراحل علقه و مضغه و استخوانى بودن را پیموده است.
و در معناى این آیه شریفه است آیه زیر که مى‏فرماید: «هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً» که شى‏ء نبودن انسان را مقید مى‏کند به قید مذکور، و مى‏فهماند انسان چیز بوده، لیکن چیز مذکور نبوده، و همین طور هم هست، چون انسان زمین بوده، نطفه بوده، لیکن در آن مراحل قبلى انسان به شمار نمى‏رفته، و نمى‏گفتند فلان مواد عینا فلان شخص است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : خلاصه مطالب سوره دهر عبارت است از آفرینش انسان و بیان راه هدایت و گمراهی و کیفر کفار و پاداش مومنین و امر نمودن پیغمبر به بردباری و صبر در مقابل اذیت و آزار مشرکین و منافقین. [ بستن توضیحات ]