(انا انذرناکم عذابا قریبا یوم ینظر المرء ما قدمت یداه و یقول الکافر یالیتنی کنت ترابا):(بدرستی ما شما را از روز عذاب که نزدیک است ، ترسانیده و آگاه ساختیم ، روزی که هر کس ، هر چه کرده در پیش روی خود حاضر می بیند و کافر در آن روز می گوید: ای کاش خاک بودم )مراد از روح ، مخلوق امری پروردگار است و بعضی آن را اشرف فرشتگان دانسته اندو بعضی آن را جبرئیل گفته اند، می فرماید: در آن روز روح که از عالم امر است همراه باسایر ملائکه به صف می ایستند و در آن روز هیچ کس جز به اذن خدا نمی تواند سخنی بگوید و تنها کسانی حق سخن گفتن دارند که خدا به آنها اذن داده باشد و سخنی شایسته و صواب بگویند(35)،یعنی سخنی که حق محض بوده و آمیخته با باطل نباشد، در واقع می خواهد بفرماید: خداوند در آن روز اذن نمی دهد مگر به چنین کسی ، آنگاه می فرماید: این روز فصل ، روزی حتمی است که قضای آن به حق رانده شده ، پس هرکس بخواهد می تواند بسوی پروردگار خود باز گردد و مرجعی بگیرد که به وسیله آن به ثواب متقین برسد و از عذاب طاغیان نجات یابد و در انتها می فرماید ما شما را از عذاب آخرت و نزدیک بودن و حقیقی و حتمی بودنش انذار کردیم و نزدیک بودن قیامت ازنظر این است که ناشی از تجسم اعمال آدمی است و از آنجا که اعمال همواره همراه عامل آن هستند، پس عمل هر فرد از هر چیزی به او نزدیکتر است ، در آن روز، انسان منتظر دیدن جزای اعمالیست که در دنیا انجام داده و از پیش فرستاده و کافر درآن روزاز شدت عذاب و اهوال و شداید آرزو می کند، ای کاش خاکی فاقد اراده و شعور بود ودر نتیجه اعمالی را که انجام داده ، مرتکب نشده و جزا داده نمی شد. [ نظرات / امتیازها ]

[40] و پیش از روز قیامت، عذابى نزدیک، پیش از مرگ و پس از آن، فرا مى‏رسد، پس چون فرزند آدم از دنیا برود، قیامت کوچک او بر پا مى‏شود، و نتیجه‏اى از عمل خود را مى‏بیند، اگر نیک بوده است نیک و اگر بد بوده است بد.

إنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً

- ما شما را از عذابى نزدیک بیم دادیم.»

بعضى گفته‏اند: مقصود از آن حساب پس از مرگ است، و بعضى دیگر آن را خود روز قیامت دانسته‏اند، بدان سبب که حق است و شکى در آن نیست و خواهد آمد و هر آینده‏اى نزدیک است، یا از آن روى که چون انسان بمیرد، احساس او از میان مى‏رود و تا روز رستخیز براى حساب چنین مى‏ماند، پس در حساب او روز مرگ به روز رستاخیز پیوستگى پیدا مى‏کند.

خواه پس از مرگ باشد یا پس از نشور، اعمال انسان به صورت پاداش یا کیفر تجسم پیدا مى‏کند و او به آنها مى‏نگرد.وْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ‏

- در آن روز که مردم به آنچه دستانش از پیش فرستاده است مى‏نگرد.»

از خیر و شر، و مقصود از دست به صورت خلاصه کارهایى است که او انجام داده است. و هنگامى که مؤمن عمل خویش را مى‏بیند، بسیار شادمان مى‏شود، ولى در آن هنگام که کافر عمل خود را مشاهده مى‏کند، آرزوى آن مى‏کند که کاش خاک مى‏بود و آن کار بد را انجام نمى‏داد.

یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً

- و کافر مى‏گوید که کاش خاک مى‏بودم.»

این انسان چه اندازه از آن پشیمان است که به این درجه رسیده و آرزوى آن مى‏کند که خاک بود و به انجام دادن این تبهکاریها نمى‏پرداخت.

این انسان که خداوند متعال او را آفرید تا در باغهاى جاودانى فردوس برین میهمان او باشد، به جایى رسید که پست‏تر از خاک است. پس چه کند که خاک سودمند است و از او فایده‏اى به دست نمى‏آید؟! بلکه او مستحق خوارى و آزار بیشترى است. [ نظرات / امتیازها ]

و در آخرین آیه مورد بحث که پایان بخش این سوره است خداى فرزانه با هشدار به کفرگرایان و اصلاح ستیزان معاصر پیامبر مى فرماید:

إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً

ما شما را از عذابى نزدیک هشدار مى دهیم.

این عذابى که قرآن از آن هشدار مى دهد، عذاب روز رستاخیز است، امّا از آنجایى که فرارسیدن آن روز قطعى است از نظر قرآن نزدیک است.

امیرمؤمنان مى فرماید: «کل آت قریب دان».(22) هر چیزى که مى آید نزدیک است.

یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ

این عذاب روزى خواهد بود که انسان آنچه را با دو دست خویش از پیش فرستاده است، مى نگرد.

آرى، آن روز هرکس در انتظار ثمره عملکرد خویش است. نیکان و شایستگان در انتظار دریافت پاداش هستند و ظالمان و گناهکاران در انتظار کیفر دردناک گناهان خویش.

وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً

و آن روز است که کافر و بیدادپیشه مى گوید: اى کاش! خاک بودم تا رستاخیزى برایم نبود، و این دادگاه رستاخیز و حسابرسى و عذاب و کیفر امروز را نمى دیدم.

در این مورد «زجاج» مى گوید: کفرگرایان و ظالمان مى گویند: اى کاش! در روز رستاخیز زنده نمى شدیم.

«عبداللَّه بن عمر» در این مورد مى گوید: هنگامى که رستاخیز برپا گردد زمین هموار مى گردد و همه جنبندگان براى حسابرسى برانگیخته مى شوند، تا آنجایى که اگر حیوان شاخدارى حیوان بى شاخى را شاخ زده است کیفر مى گردد.

به باور پاره اى در آن روز بزرگ، خدا همه حیوانات وحشى و پرندگان و جنبندگان، جز پریان و انسان ها را گرد مى آورد و از آنها مى پرسد: پروردگار شما کیست؟

آنها پاسخ مى دهند خداى بخشاینده و مهربان.

ذات بى همتاى او پس از داورى میان آنها براساس عدل و داد و کیفر هر ستمکارى، حتى به اندازه زدن یک شاخ به وسیله حیوانى شاخدار به بى شاخ مى فرماید: ما شما را پدید آوردیم و در برابر انسان ها رام ساختیم و شما در زندگى خویش فرمانبردار بودید، اینک به همان حالى که بودید و بر انگیخته شدید باز گردید، و آن ها به خاک باز مى گردند. آن گاه که کفرگرایان و ظالمان با دیدن این منظره و این حسابرسى عذاب و کیفر، فریاد بر مى آورند که: اى کاش! ما در دنیا به قیافه خوک بودیم و بسان آنها رزق و روزى داشتیم و در روز رستاخیز شاهد حسابرسى نبودیم و خاک بودیم.

امّا به باور پاره اى منظور از کفرگرا و حق ستیز در آیه، «ابلیس» است که آدم را بدان دلیل که از خاک آفریده شده بود سرزنش کرد و با خودبرتربینى فخر مى فروخت که خود از آتش است. آرى، «ابلیس» در روز رستاخیز با دیدن سرنوشت شوم خود و کرامت و بزرگوارى فرزندان آدم فریاد برمى آورد که اى کاش خاک بودم! اى کاش. [ نظرات / امتیازها ]

جملاتى نظیر «إنّا أنذرناکم» ـ که پس از هشدار به عذاب گفته شود ـ خبر از تحقق انذار نیست; زیرا مخاطب به آن آگاه است; بلکه در مقام اظهار برائت و قطع عذر مخاطب است. ذکر این جمله پس از «من شاء اتّخذ...» ـ در آیه قبل - گویاى معذور نبودن کسى است که سیر زندگانى خود را، به سوى خدا قرار نمى دهد.
«قرب عذاب» ـ در این برداشت ـ به معناى ارتباط نزدیک آن به کافران گرفته شده است; یعنى، عذابى که کافران به آن انذار شده اند، با آنان ارتباطى تنگاتنگ دارد. بیان وصف «قریباً» براى نفس عذاب ـ نه زمان آن ـ این معنا را تقویت مى کند.
چنانچه مراد از «قریباً» قرب زمانى عذاب باشد، حاکى از وقوع حتمى و تردید ناپذیرى آن خواهد بود; زیرا «زمان نزدیک» ـ به معناى حقیقى آن ـ بر زمان باقى مانده تا قیامت، صدق نمى کند. آرى از آن جا که باقى مانده عمر دنیا، در مقایسه با گذشته آن اندک است; مى توان گفت زمان چندانى به عذاب قیامت باقى نمانده است.
جمله «یقول الکافر...» ـ در ذیل آیه - گویاى آن است که روى خطاب در «أنذرناکم»، با کافران است.
مراد از کلمه «یداه» (دو دست او) ـ به نحو مجاز ـ تمام اعضا و ابزارى است که انسان اعمال خود را با آن انجام مى دهد.
از آن جایى که کافران با نگاه به اعمال خویش، آرزوى خاک بودن مى کنند; مى توان پى برد که آنان، گرفتارى به عذاب را بر خود قطعى دیده اند.
آرزوى خاک بودن، ممکن است به این معنا باشد که کاش دوباره زنده نشده بودم و به همان حالت پس از مرگ ـ که خاک شده بودم ـ باقى مى ماندم.
نکره بودن «عذاباً»، بر عظمت و بزرگى آن دلالت دارد
1 - خداوند، انسان ها را از عذاب سخت قیامت آگاه ساخته و آنان را از گرفتارى به آن برحذر داشته است.
2 - اخطارهاى الهى درباره عذاب، از میان برنده هرگونه عذر در ترک راه خدا
3 - منکران قیامت، در آستانه سقوط در عذاب الهى و لبه پرتگاه آن
4 - عذاب آخرت، نزدیک، حتمى و تردیدناپذیر است.
5 - توجّه دادن کافران به کمبود فرصت، از راه کارهاى مبارزه قرآن با کفر
6 - بشارت و انذار در کنار یکدیگر، از شیوه هاى قرآن در دعوت به تقوا و مبارزه با کفر
7 - کردار انسان ـ نیک یا بد ـ اندوخته ها و پیش فرستاده هایى است که در قیامت اثر مى بخشد.
8 - دنیا، فرصتى مناسب براى تهیه نیازمندى هاى آخرت و پیش فرستادن آن
9 - قیامت، روز تجسم اعمال و ظهور دست مایه ها و تلاش هاى انسان
10 - انسان، خود ناظر دسترنج خویش در قیامت
11 - سرنوشت اخروى هر کس، به دست خود او رقم مى خورد.
12 - اعتقاد به مواجه شدن با کردار خویش در قیامت، زمینه ساز پذیرش انذارهاى خداوند و بیمناکى از عذاب قیامت
13 - کافران در قیامت با مشاهده کردار خویش، عذاب خود را حتمى خواهند دانست.
14 - کیفرهاى کافران در آخرت، بر پایه کردار آنان در دنیا است.
15 - آفریده شدن به صورت خاک و محرومیت از شعور و تکلیف از آغاز پیدایش، آرزوى کافران در قیامت
16 - کافران در قیامت، به پستى خود و شرافت خاک بر آنان، پى خواهند برد.
17 - کافران در قیامت، حیات اخروى را سرآغاز سختى ها دیده و باقى ماندن به صورت خاک را آرزو خواهند کرد. [ نظرات / امتیازها ]

و از آنجا که در آن روز گروه عظیمى غرق حسرت و اندوه شده ، نادم و پشیمان مى‏گردند ، حسرتى که به حالشان سودى نخواهد داشت و پشیمانى که نتیجه‏اى ندارد ، به دنبال این هشدار مى‏افزاید : این عذاب روزى واقع مى‏شود که انسان آنچه با دست خود از قبل فرستاده همه را مى‏بیند ، و کافر مى‏گوید : اى کاش خاک بودم : ( یوم ینظر المرء ما قدمت یداه و یقول الکافر یا لیتنى کنت ترابا).
جمعى از مفسران جمله ینظر را در این آیه به معنى ینتظر تفسیر کرده ، و گفته‏اند منظور این است که انسان در آن روز در انتظار جزاى اعمال خویش است .
و بعضى آن را به معنى نگریستن به نامه اعمال و ملاحظه حسنات و سیئات دانسته‏اند.
و نیز احتمال داده شده که منظور مشاهده پاداش و کیفر اعمال است.
این تفسیرها همه از اینجا ناشى شده که آنها به مساله حضور و تجسم اعمال آدمى در آن روز کمتر توجه داشته‏اند ، و الا با توجه به این واقعیت مفهوم آیهروشن است و نیاز به هیچگونه تقدیر و تاویلى ندارد.
توضیح اینکه از آیات مختلف قرآن و روایات اسلامى استفاده مى‏شود که اعمال انسان در آن روز به صورتهاى مناسبى مجسم شده ، و در برابر او ظاهر مى‏شوند ، او به راستى اعمال خویش را مى‏بیند ، و از مشاهده منظره اعمال بدش در وحشت و ندامت و حسرت فرو مى‏رود ، و از دیدن اعمال حسنه‏اش شاد و مسرور مى‏گردد ، و اصولا یکى از بهترین پاداشهاى نیکوکاران ، و یکى از بدترین کیفرهاى بدکاران همین اعمال مجسم آنها است که همراهشان خواهد بود .
در آیه 49 سوره کهف مى‏خوانیم : و وجدوا ما عملوا حاضرا : آنچه را انجام داده بودند حاضر مى‏بینند و در آخرین آیات سوره زلزال آمده است : فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره : هر کس به اندازه ذره‏اى کار نیک کرده باشد آن را مى‏بیند ، و هر کس به اندازه ذره‏اى کار بد کرده باشد آن را نیز مى‏بیند .
و این از شگفتیهاى عالم قیامت است که اعمال آدمى در آنجا مجسم مى‏گردد و انرژیها تبدیل به ماده شده جان مى‏گیرد.
تعبیر به قدمت یداه ( دو دست او آن را از پیش فرستاده ) به خاطر آن است که انسان غالب کارها را با دست انجام مى‏دهد ، ولى مسلما منحصر به اعمال دست نیست ، بلکه آنچه با زبان و چشم و گوش نیز انجام مى‏دهد همه مشمول این قانون است.
قرآن قبل از رسیدن آن روز به ما هشدار داده مى‏گوید : باید هر کس بنگرد که براى آن روز چه از پیش فرستاده ؟ و لتنظر نفس ما قدمت لغد ( حشر - 18 ) .
به هر حال کفار بعد از آنکه اعمال تمام عمر خود را همه در برابر خویش حاضر مى‏بینند آنچنان در اندوه و حسرت فرو مى‏روند که مى‏گویند اى کاش
ج : 26ص :63
خاک بودیم ! اى کاش از آغاز از مرحله خاک فراتر نمى‏رفتیم ، و از جمادى نامى ، و از نامى حیوان و از حیوان سر از انسان بیرون نمى‏آوردیم.
و اى کاش بعد از آنکه انسان شدیم و مردیم هرگز پس از مردن و خاک شدن زندگى تازه‏اى در رستاخیز نمى‏یافتیم ! البته آنها مى‏دانند که خاک هم از آنها بهتر است ، چرا که خاک یکدانه مى‏گیرد و گاه صدها دانه پس مى‏دهد ، خاک منبع انواع مواد غذائى و معادن و سایر برکات است ، خاک بستر انسان و گاهواره زندگى او است ، و بى‏آنکه کمترین ضررى داشته باشد آنهمه فایده دارد ، اما آنها یکى از فوائد خاک را ندارند ولى کان ضررهاى بسیارند .
آرى کار انسانى که اشرف مخلوقات است گاه بر اثر کفر و گناه به جائى مى‏رسد که آرزو مى‏کند در صف یکى از موجودات بى‏روح و پست باشد.
در آیات قرآن مى‏خوانیم : کفار و مجرمان هنگامى که صحنه قیامت و دادرسى پروردگار و جزاى اعمال را مشاهده مى‏کنند ، عکس‏العملهاى مختلفى نشان مى‏دهند که همگى حکایت از شدت تاثر و تاسف آنها مى‏کند .
گاه مى‏گویند : واى بر ما از این حسرت که در اطاعت فرمان خدا کوتاهى کردیم : یا حسرتى على ما فرطت فى جنب الله ( زمر - 56 ) و گاه مى‏گویند : خداوندا ما را به دنیا باز گردان تا عمل صالح کنیم فارجعنا نعمل صالحا ( الم سجده - 12).
و گاه مى‏گویند : اى کاش خاک بودیم و هرگز زنده نمى‏شدیم همانگونه که در آیات مورد بحث آمده است.
[ نظرات / امتیازها ]