توضیح : جمله «إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ ...»، جمله «إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً» را تاکید، و معناى اجمالى رجوع و معاد را که این جمله متضمن آن است تفصیل و شرح مى‏دهد. ممکن هم هست تعلیل آن جمله متقدم باشد، و بخواهد به دو حجت و برهانى که قرآن همواره به آن دو حجت بر اثبات معاد استدلال مى‏کند اشاره نماید.

حجت اول را جمله: «إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ» متضمن است، به این بیان که یکى از سنت‏هاى جارى خداى سبحان این است که هستى را به هر چیزى که مى‏آفریند افاضه مى‏کند، و این افاضه خود را به رحمتش آن قدر ادامه مى‏دهد تا آن موجود خلقتش به حد کمال و تمامیت برسد، در این مدت آن موجود به رحمتى از خداى تعالى موجود شده و زندگى مى‏کند و از آن رحمت برخوردار مى‏گردد، و این برخوردارى هم چنان ادامه دارد تا مدت معین.

بعد از آنکه آن مدت بسر آمد و موجود نامبرده به نقطه انتهاى اجل معین خود رسید این رسیدن به نقطه نهایى فناء و هیچ شدن آن موجود نیست، زیرا معناى فانى شدنش باطل شدن رحمت الهى‏ایست که باعث وجود و بقاء و آثار وجود یعنى حیات، قدرت، علم و سایر آثاروجودى او بود، و معلوم است که رحمت الهى بطلان نمى‏پذیرد. پس، رسیدن به نقطه نهایى اجل به معناى گرفتن و قبض کردن رحمتى است که بسط کرده بود. آرى، آنچه خداى تعالى افاضه مى‏کند وجه خدا و جلوه او است، و وجه خدا فنا پذیر نیست.

پس، اینکه مى‏بینیم فلان موجود از بین مى‏رود و اجلش بسر مى‏آید، این سرآمدن اجل آن طور که ما مى‏پنداریم فنا و بطلان آن موجود نیست، بلکه برگشتن آن به سوى خداى تعالى است، به همان جایى که از آنجا نازل شده بود، و چون آنچه نزد خدا است باقى است، پس این موجود نیز باقى است، و آنچه که به نظر ما، هست و نیست شدن مى‏باشد در واقع بسط رحمت خداى تعالى و قبض آن است، و این همان معاد موعود است.

و حجت دوم را جمله «لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ ...» متضمن است، به این بیان که عدل و قسط الهى- که یکى از صفات فعل او است- اجازه نمى‏دهد که در درگاه او دوغ و دوشاب یکسان باشد، با آن کسى که با ایمان آوردن در برابرش خضوع نموده، و اعمال صالح کرده و با آن کسى که بر حضرتش استکبار و به خود و به آیاتش کفر ورزیده یک جور معامله کند. این دو طایفه در دنیا که بطور یکسان در تحت سیطره اسباب و علل طبیعى قرار داشتند، اسبابى که به اذن خدا یا سود مى‏رسانید، و یا ضرر اگر قرار باشد در آخرت هم بطور یکسان با آنان معامله شود ظلم خواهد بود. پس، جز این باقى نمى‏ماند که خداى تعالى بین این دو طایفه در زمانى که به سوى او بر مى‏گردند فرق بگذارد، به این معنا که مؤمنین نیکوکار را جزاى خیر، و کفار بد کار را سزاى بد دهد، تا ببینى آنان از چه چیز لذت مى‏برند، و اینان از چه چیز متالم و ناراحت مى‏شوند.

بنا بر این، تکیه این حجت بر دو چیز است، یکى بر تفاوت این دو طائفه به خاطر ایمان و عمل صالح، و کفر و عمل ناصالح، و دیگرى بر کلمه «بالقسط»، این نکته را از نظر دور مدار.
و جمله «لیجزى» بنا بر آنچه از ظاهر بیان استفاده مى‏شود متعلق است به جمله «إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً».

البته این احتمال هم هست که جمله: «لیجزى ..» متعلق باشد به جمله «ثُمَّ یُعِیدُهُ»، که در این صورت، کلام آن جنبه را که گفتیم یعنى جنبه فرق‏گذارى بین دو طائفه و بیان عدل الهى را ندارد، بلکه جنبه تعلیل دارد، و به یک حجت که همان حجت دومى است اشاره خواهد داشت. و از جهت لفظ آیه، احتمال دوم به ذهن نزدیکتر است. [ بستن توضیحات ]