توضیح : و در عرف عام معمول بود که کلمه «اذن» را مختص به مواردى مى‏دانستند که ماذون له (کسى که دیگرى به او اذن داده) از عقلا باشد. چون عامه، معناى اعلام را در مفهوم اذن شرط مى‏دانستند، مثلا مى‏گفتند: «من به فلانى اذن دادم که چنین و چنان کند» و هرگز نمى‏گفتند:« من به آتش اذن دادم که پنبه را بسوزاند»، چون فکر مى‏کردند آتش شعور ندارد، و نمى‏شود چیزى را به آن اعلام نمود، و نیز نمى‏گفتند: «من به اسب اجازه دادم بدود».

ولى قرآن کریم در این موارد نیز استعمال کرده، در مورد عقلا فرموده: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ»(نساء/64) و در مورد غیر عقلا فرموده: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ»(اعراف/58) و بعید نیست این تعمیم بر این اساس باشد که قرآن کریم علم و ادراک را مختص ذوى العقول نمى‏داند، بلکه چنین افاده مى‏کند که علم و ادراک در تمامى موجودات جریان دارد، هم چنان که در تفسیر آیه شریفه «قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ»(سجده/21) گفته شد.

و به هر حال عمل از هیچ عامل و اثر از هیچ مؤثرى بدون اذن خداى سبحان تمام نمى‏شود، پس هر سببى را که فرض کنى موانعى دارد که نمى‏گذارد در مسبب خود اثر کند، و اذن خداى تعالى به عمل کردن آن همین است که آن موانع را بردارد، و هر سببى را فرض کنى که در سببیت تمام باشد، یعنى هیچ مانعى جلوگیر عملش نباشد، باز عملکردش به اذن خدا است و اذن خدا در آن این است که مانعى بر سر راهش نگذاشته باشد، پس تاثیر چنین سببى هم ملازم با اذن خدا است، در نتیجه هیچ سببى بدون اذن او در مسبب خود اثر نمى‏گذارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس خداى سبحان که رب العالمین است لازمه ربوبیت عامه‏اش این است که او به تنهایى مالک هر چیز باشد، و مالک حقیقى دیگرى غیر او نباشد، و نظام جارى در عالم هستى مجموعى از انحاى تصرفات او در خلقش مى‏باشد، پس هیچ متحرکى و هیچ چیز ساکنى بدون اذن او حرکت و سکون ندارد، و هیچ صاحب فعلى و هیچ قابل فعلى جز با سابقه علم و مشیت او فاعلیت و قابلیت ندارد، و علم و مشیت او خطاء نمى‏کند، و قضایش ردخور ندارد.

پس اعتقاد به اینکه خداى تعالى اللَّه یگانه است، اعتقادات مذکور را به دنبال دارد، و انسان را به آن حقایق رهنمون شده، قلب را آرامش مى‏بخشد، به طورى که دیگر دچار اضطراب نمى‏شود، چون مى‏داند اسباب ظاهرى مستقل در پدید آوردن آن حوادث نیستند، زمام همه آنها به دست خداى حکیم است، که بدون مصلحت هیچ حادثه ناگوارى پدید نمى‏آورد، و همین است معناى جمله «وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ».

ولى بعضى از مفسرین(مجمع البیان، ج 10 ص 300) گفته‏اند: معناى آن این است که هر کس به توحید خدا ایمان آورد و در برابر دستوراتش صبر کند، خداى تعالى قلبش را به گفتن «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»(بقره/156) هدایت مى‏کند. ولى این وجه درست نیست، براى اینکه صبر را در معناى ایمان اخذ کرده.

بعضى دیگر(مجمع البیان، ج 10 ص 300) گفته‏اند: معنایش این است که هر کس به خدا ایمان آورد، خدا قلبش را به سوى آنچه که باید بکند هدایت مى‏کند، در نتیجه در موارد ابتلا به گرفتاریها صبر مى‏کند، و در موارد عطایا شکر مى‏کند، و اگر ستمى به او برود طرف را مى‏بخشد. و این وجه قریب به همان معنایى است که ما براى جمله کردیم. [ بستن توضیحات ]