توضیح : در بدو نظر این احتمال به نظر مى‏رسد که آیه شریفه مى‏خواهد حجتى را بر مساله معاد اقامه کند، همانطور که آیه «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ» (ص/28) در این مقام است، که تفسیرش گذشت.
و نیز این احتمال هم به نظر مى‏رسد که مى‏خواهد کلام تکذیب‏گران را رد کند، که به مؤمنین مى‏گفتند: اگر مساله بعث و معادى در بین باشد، در آنجا نیز مانند دنیا ما متنعم خواهیم بود، و خداى تعالى این گفتارشان را در آیه زیر حکایت فرموده که: «وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلى‏ رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنى‏» (فصلت/50).

و ظاهر سیاق آیات بعدى که حکم تساوى تکذیب‏گران و متقین را رد مى‏کند، احتمال دوم را تایید مى‏نماید، در روایت هم آمده که مشرکین وقتى داستان بعث و معاد را شنیدند، گفتند اگر آنچه محمد و پیروانش مى‏گویند صحیح باشد باز هم حال ما بهتر از حال آنان خواهد بود، همانطور که در دنیا بهتر است، و حد اقل این است که برابر با حال آنان باشد.
لیکن این اشکال متوجه احتمال دوم هست، که اگر بخواهد سخن و ادعاى کفار را رد کند که مى‏گفتند: در آخرت هم یا بهتر از آنان زندگى خواهیم داشت و یا مساوى آنان، جا داشت تطابق بین رد و مردود را رعایت کند، و در مقابل گفتار مردود آنان بفرماید «ا فنجعل المجرمین کالمسلمین» نه اینکه بفرماید: «أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ».

دقت در سیاق، این معنا را دست مى‏دهد که هر چند آیه شریفه مى‏خواهد تساوى را رد کند، ولیکن نه تنها از این جهت که مجرمین با آن همه جرم مساوى با مسلمانان نیستند، بلکه نکته‏هاى اضافى دیگرى را هم به طور اشاره مى‏فهماند، و آن این است که احترام مسلمین اجازه نمى‏دهد که مجرمین با ایشان برابر باشند، گویا فرموده: اینکه شما کفار مى‏گویید در آخرت هم ما و مسلمانان یکسان هستیم سخن باطلى است، براى اینکه خدا راضى نمى‏شود که مسلمانان را با آن همه احترامى که نزدش دارند مانند مجرمین قرار دهد، و شما مجرمید پس با آنان حال و روز یکسانى نخواهید داشت.
بنا بر این، آیه شریفه مى‏خواهد علیه مساوات دو طایفه اقامه حجت کند، و حجتش این است که مساوات آن دو با احترامى که مسلمانان نزد خدا دارند منافات دارد، نه اینکه این مساوات با عدالت خدا نمى‏سازد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : احتمال چهارم اینکه: اصلا آن حکم از ناحیه خدا نباشد در اینجا نیز چند احتمال هست: یکى اینکه حکم تساوى بین مجرمین و مسلمین حکمى جدى باشد. و دیگر اینکه صرف بهانه‏اى باشد براى فرار از مسئولیت، در صورت جدى بودن سه احتمال هست، یکى اینکه حکمى که مى‏کنند مستند به خودشان باشد، به این معنا که خودشان کارگردان صحنه قیامت باشند و امور قیامت را به نفع خود بچرخانند، از آن جمله خود را با مسلمانان یکسان سازند هر چند که خدا نخواهد قرآن کریم از این احتمال جواب داده که: «سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ» (قلم/40) از ایشان بپرسید کدامشان زعیم و متولى در تدبیر امور قیامت هستند؟ و یا این است که حاکم در این حکم شرکاء و خدایان ایشانند، از این هم پاسخ داده که «أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ- نکند حاکم بر این حکم شرکاء ایشانند، اگر چنین است بگو تا شرکاى خود را بیاورند» (قلم/41).

احتمال سوم این است که نه خود را مستقل در این حکم بدانند، و نه شرکایشان را، بلکه زمام غیب به دست ایشان باشد، قضا و قدر همه امور مردم منوط به مشیت آنها باشد، هر چه آنها در غیب بنویسند همان مى‏شود، و خودشان براى خود چنین نوشته‏اند، که در عین اینکه مجرمند با مسلمانان برابر باشند. در آیات مورد بحث این احتمال رد شده مى‏فرماید: «أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ» (قلم/47) این هم سه احتمال دیگر.

و اما اگر این حکمشان حکمى جدى نباشد، بلکه همانطور که گفتیم بهانه‏اى باشد براى فرار از مسئولیت براى نپذیرفتن دعوت رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، چون فکر مى‏کنند رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فردا از ایشان مزد مطالبه مى‏کند که از بیغوله ضلالت به راه حق هدایتشان کرده، آن وقت زیر بار سنگین آن مزد خرد خواهند شد، از این هم پاسخ داده، به رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خطاب مى‏کند که «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ» (قلم/46) این هم هفتمین احتمال.
این بود آنچه که از تدبر در آیات مورد بحث درباره اینکه چرا مرتب در آنها تردید شده و یکى پس از دیگرى فرمود «یا اینکه، یا اینکهم، استفاده مى‏شود. ولى مفسرین دیگر در ضبط این تردیدها سخنانى دیگر دارند، اگر کسى بخواهد مى‏تواند به تفسیرهاى مطول مراجعه کند. [ بستن توضیحات ]