توضیح : نیز ظاهر جمله «فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا» مؤید آن است، براى اینکه این سنخ ترکیب و جمله‏بندى دلالت دارد بر اینکه ایشان قبلا هم آمادگى نداشتند، مثلا وقتى مى‏گوییم: «ما کنت لآتى فلانا» یا مى‏گوییم: «ما کنت لا کرم فلانا و قد فعل کذا» معنایش این است که من هرگز حاضر نیستم به دیدن فلانى بیایم، و نمى‏توانم خود را آماده و حاضر کنم که از او احترام به عمل آورم با آن کارهایى که کرد. در قرآن کریم هم که مى‏فرماید: «ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلى‏ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّى یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ» (آل عمران/179) معنایش این است که خداوند حاضر نبوده و نیست که مؤمنان را بر این حال که شمائید بگذارد، تا آنکه پلید را از پاک جدا کند.
و نیز آنجا که مى‏فرماید: «لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلًا» (نساء/137) معنایش این است که خداوند بنایش بر این نبوده که ایشان را بیامرزد، و نه اینکه به راهى هدایت‏شان کند.
آیه بعد از آیه مورد بحث هم که مى‏فرماید: «وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ» این معنا را تایید مى‏کند، براى اینکه ظاهر سیاقش مى‏رساند که نسبت به جمله «فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ» عطف تفسیر است، و آن را به این بیان شرح و تفسیر مى‏کند که ایشان قبلا با خدا عهدى بسته بودند و نسبت به آن عهد وفا نکرده و بلکه در همان موقع عهد بستن زیر بار نرفته و عهد خدا را تکذیب کردند. وقتى هم که انبیاء برایشان معجزاتى آوردند ایشان را تکذیب کرده، و به آنان ایمان نیاوردند، و این ایمان نیاوردنشان بخاطر همان تکذیبى است که قبلا کرده بودند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : درباره تفسیر آیه مورد بحث اقوال دیگرى است که ذیلا نقل مى‏شود:
1- مراد از «تکذیب سابق» تکذیبى است که از موقع آمدن پیغمبران تا موقع در افتادن و لجاج و عناد کردن با آنان از خود نشان مى‏دادند، و مراد از اینکه فرمود: «اینها از اول ایمان‏آور نبودند «کفرى است که در حین اصرار و لجاجت خود مى‏ورزیدند، و بنا بر این، معناى آیه این است که انتظار نباید داشت از اینها که در حین عناد و لجاجت ایمان بیاورند، چون اینها در همان اوائل دعوت هم ایمان نیاورده و آن را تکذیب کردند.
این تفسیر از نظر اینکه هیچ شاهدى از لفظ و ظاهر آیه بر آن نیست تفسیرى است سخیف و بى‏اساس.
2- مراد از تکذیب سابق تکذیب اصول دین و معارفى است از قبیل توحید، معاد، حسن- عدالت، زشتى ظلم و سایر مستقلات عقلى که اختلافى در آن نیست، و مراد از تکذیب بعدیشان تکذیب جزئیات و فروع دین است، و معنایش این است که: «فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا اینها به این شرایع و فروع دین ایمان نخواهند آورد، چون قبل از این یعنى آن موقعى که دعوت دینى کلى و اجمالى بود، ایمان نیاوردند».
اشکال این وجه این است که با ظاهر آیه موافقت ندارد، زیرا کفر به خدا و هر حکم فطرى و عقلى دیگر را تکذیب نمى‏گویند، و در آیه عمل سابق کفار را تکذیب خوانده. بعلاوه، قرائنى که قبلا گفتیم در آیه است مخالف با این وجه است.
3- این آیه همان معنایى را مى‏رساند که آیه شریفه «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ» (انعام/28) در مقام بیان آن است، و معنایش این است که اینها ایمان‏آور نیستند، و لو اینکه ما هلاک‏شان کرده و دوباره زنده‏شان کنیم باز همان تکذیب اول را از سر خواهند گرفت. و این سست‏ترین وجهى است که در تفسیر آیه گفته شده است.
4- ضمیر در «کذبوا» به اسلاف آنان و ضمیر در «لیؤمنوا» به ذریه و اخلافشان بر مى‏گردد، و معناى آیه این است که: این اخلاف ایمان نخواهند آورد، چون اینها نسل همان اسلافى هستند که انبیاء را تکذیب مى‏کردند.
اشکال این وجه نیز این است که بدون دلیل است، و ظاهر سیاق جمله «فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا» این است که مرجع ضمیر در «کانوا» و در «لیؤمنوا» و در «کذبوا» هر سه یکى است، البته این وجه را مى‏توان طور دیگرى تقریر کرد که با وجه آینده یکى شود.
5- کلام در این آیه روى این مبنا است که اسلاف و اخلاف یک جا و به منزله شخص واحد تصور شوند، بطورى که تکذیب اسلاف و زیر بار انبیاء نرفتن آنان تکذیب اخلاف بوده و ایمان نیاوردن اخلاف ایمان نیاوردن اسلاف هم شمرده شود، و در حقیقت این آیه نظیر آیاتى است که اهل کتاب و مخصوصا یهودى‏هاى زمان پیغمبر را به اعمال زشت و کفرى که نیاکان و اسلاف آنان مرتکب شده بودند، مؤاخذه مى‏کند، و ظلم سابقین آنان را به لاحقین و آیندگان نسبت مى‏دهد. بنا بر این، معناى آیه چنین مى‏شود: بشر از روزى که خلق شد تا به امروز در هر عصرى انبیایى به سوى آنان فرستاده مى‏شد و این انبیاء همواره براى بشر آیات و بیناتى مى‏آوردند، و لیکن با تکذیب آنان بر مى‏خوردند، پس توقع مدار که نسل حاضر بشر به چیزى که نسل سابق آن را تکذیب کرده بود ایمان بیاورد. اشکال این وجه این است که گر چه در جاى خود معنایى است صحیح، و لیکن سیاق آیه با آن سازگار نیست، زیرا سیاق آیه سیاق بیان حال امم گذشته است، نه حال گذشته و حاضر از نسل بشر، به شهادت جمله «تِلْکَ الْقُرى‏ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبائِها» که مى‏فرماید: «اینک داستانهاى اهل آن قریه‏ها را برایت شرح مى‏دهم»، و اگر مربوط به گذشته و حاضر نسل بشر بود و همه به وحدت ممتدى به امتداد قرون گذشته موجودى واحد و داراى اول و آخر فرض شده بودند که آخرش به خاطر تکذیب اولش کفر ورزیده، جا داشت به بیانى تعبیر کند که این امتداد و استمرار را برساند، مثلا بفرماید: «کانت تاتیهم رسلهم بالبینات همواره پیغمبرانشان برایشان بینه و معجزه مى‏آوردند»، نه اینکه بفرماید: «جاءتهم پیغمبرانشان به سویشان آمدند» زیرا این تعبیر ظهور در یک بار و دو بار دارد نه استمرار- دقت بفرمایید-.
هم چنان که در آیه «کُلَّما جاءَهُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى‏ أَنْفُسُهُمْ فَرِیقاً کَذَّبُوا وَ فَرِیقاً یَقْتُلُونَ» (مائده/70) با اینکه چه بسا مباشرین قتل انبیاء غیر از تکذیب کنندگان بودند، مع ذلک بخاطر همین که خلف (تکذیب کنندگان) و سلف (کشندگان انبیاء) را امت واحدى فرض کرده هم تکذیب را به همه آنان نسبت داده و هم کشتن انبیاء را. و همچنین آیه «ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَى اللَّهُ» (تغابن/6) و آیه «ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلًا إِلى‏ قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» (یونس/74) که راجع به داستان انبیاى بعد از نوح (علیه السّلام) است، زیرا مفاد اینکه مى‏فرماید: «مبعوث کردیم بعد از نوح پیغمبرانى به سوى قومش» این است که هر پیغمبرى را به سوى قوم خودش مبعوث کردیم.
6- «باء» در کلمه «بما» براى سببیت و «ما» مصدریه است، و مراد از تکذیب قبلى آنان عادتى است که ایشان در تکذیب رسل و یا هر مطلب حقى که پیشامدشان مى‏کرد داشتند، و معناى آیه این است که: اینها بخاطر آن عادتى که به تکذیب رسل و هر حق دیگرى داشته و مکرر از خود نشان داده‏اند هرگز به پروردگار خود ایمان نمى‏آورند.
اشکال این وجه این است که به شهادت آیه 14 سوره یونس که لفظ «به» را اضافه کرده و فرموده: «فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» لفظ «ما» در آیه مورد بحث نیز مصدریه نیست، بلکه موصوله است، علاوه بر این، ظاهر خود آیه مورد بحث هم شهادت مى‏دهد بر اینکه لفظ «با»ء در «بما» صرفا براى متعدى کردن فعل «لیؤمنوا» است، نه سببیه. از همه اینها گذشته این وجه به یک اعتبار همان وجه اول است، و وجهى جداگانه نیست.
7- مراد از تکذیبى که در آخر آیه به آن اشاره شده تکذیبى است که در روز میثاق آن را پنهان داشته بودند، و معناى آیه این است که: ایشان امروز در مقابل دعوت انبیاء تکذیبى را که در روز میثاق مکتوم داشتند اظهار نموده و در نتیجه دعوت انبیاء را نمى‏پذیرند.
اشکال این وجه این است که گر چه در جاى خود وجه صحیحى است الا اینکه این قول در حقیقت معناى باطن آیه است، و ظاهر آیه که دائر مدار فن تفسیر است هیچ دلالتى بر این وجه ندارد، به شهادت جمله «کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِ الْکافِرِینَ» که صراحتا ایمان نیاوردن کفار را ناشى از مهر بر دل داشتن آنان دانسته و آن را نیز اثر تکذیب قبلى‏شان مى‏داند، و همین طور هم باید باشد، زیرا مهر شدن دل‏ها بدون جرم قبلى معنا ندارد، و این بهترین شاهد است بر اینکه تکذیبى که باعث مهر شدن دل‏هاشان شد و همچنین مهر شدن دلهایشان که باعث ایمان نیاوردنشان شد همه در دنیا اتفاق افتاده، نه اینکه قسمتى از آن در عالم میثاق انجام یافته باشد.
آیات بسیار دیگرى نیز هست که مى‏رساند مهر شدن دل‏هاى کفار ناشى از جرمى بوده که در دنیا مرتکب شده‏اند. آرى، صرف تکذیب در عالم میثاق باعث مهر شدن دل‏ها نمى‏شود، و این لایق به ساحت مقدس خداى سبحان نیست، با اینکه خودش فرموده: «یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ» (بقره/26). [ بستن توضیحات ]