توضیح : و اما اینکه بعضى (تفسیر روح المعانى، ج :12، ص :142- تفسیر الکبیر، ج: 17، ص: 120) گفته‏اند «تعبیر به انزال از این جهت است که ارزاق بندگان همه از باران است که از سمت بالا یعنى از آسمان نازل مى‏شود» سخن درستى نیست، زیرا صرفنظر از اینکه وجهى عوامانه است، شامل همه آن مواردى که در باره‏اش تعبیر به انزال شده نمى‏گردد، از قبیل آیه سوره زمر، که حتى گاو و گوسفند و امثال آن را، و آیه سوره حدید که آهن را نازل از ناحیه خداى تعالى دانسته، و اتفاقا رزقى که در آیه مورد بحث آمده و فرموده که از ناحیه خدا نازل شده، و مردم بعضى را حلال و بعضى را حرام کرده‏اند، چهار پایان یعنى شتر و گوسفند است، که مشرکین به بعضى از آنها عنوان «وصیله» دادند و بعضى را «سائبه» خواندند و بعضى دیگر را «حام» و ... [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس، معناى آیه این شد: اى محمد! به این مشرکین بگو به من خبر دهید ببینم سبب چه بوده که‏
رزقى را که خداى تعالى براى شما نازل کرده تا از آن بهره‏مند شوید، شما دو قسمش کردید بعضى را بر خود حرام و بعضى دیگر را حلال ساختید؟ و این پر واضح است که عمل شما افترایى است بر خداى تعالى و بدون اذن او چنین تقسیمى را مرتکب شده‏اید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و آنچه در نظر ابتدایى به ذهن مى‏رسد این است که تردید در آیه غیر محصور است (یعنى شامل همه احتمالات مى‏گردد) چون منشا احکام جعلى مشرکین منحصر در آن دو احتمال نیست، همانطور که ممکن است رسولى برایشان آمده و اذنى آورده باشد، و یا به خدا افترا بسته باشند.

همچنین ممکن است هیچیک از آن دو نباشد، بلکه مصلحت‏اندیشى خودشان باشد، حال یا مصلحتى واقعى و یا مصلحتى خیالى، و نیز ممکن است این نیز نباشد بلکه منشا جعل این احکام صرف هوى و هوس آنان بوده باشد، بطورى که در پاسخ از آیه بگویند: نه از طرف خدا اذنى براى ما رسیده و نه ما این احکام را به خدا افتراء مى‏بندیم، بلکه دلمان خواسته چنین کنیم و کرده‏ایم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس، به حکم این آیه، حکم مخصوص خداى تعالى است و معناى این انحصار این است که حکم او معتمد بر خلقت و فطرت و منطبق بر آن است، و با وضعى که عالم هستى منطبق بر آن است مخالفتى ندارد. و علت این عدم مخالفت این است که خداى سبحان خلق را به عبث نیافریده هم چنان که خودش فرموده: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» (مومنون/115)، بلکه خلق را به خاطر غرض‏هاى الهى و غایات و هدفهاى کمالى آفریده، به این منظور آفریده تا به فرمان فطرت متوجه آن اغراض گردند، و بدان سو حرکت کنند، و خلقت و فطرتشان را به اسباب و ادواتى مناسب با این حرکت مجهز فرموده، و از میان راههایى که منتهى به آن هدف مى‏شود راهى را برایشان انتخاب کرد و به سوى آن هدایتشان نمود که پیمودن آن برایشان ممکن و آسان باشد به دو آیه زیر توجه کنید که یکى مساله هدایت را تذکر داده و دیگرى انتخاب راه آسانتر را خاطر نشان ساخته و مى‏فرماید: «أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏» (طه/50) و نیز مى‏فرماید: «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» (عبس/20).

بنا بر این، هستى هر موجود در آغاز خلقتش مناسب با آن هدف کمالى بوده که برایش معین و مهیا شده، و نیز خلقتش مجهز به قوا و ادواتى است که آن موجود با بکار بستن آن قوا و ادوات مى‏تواند به آن هدفها برسد، و هیچ موجودى نمى‏تواند به کمالى که برایش مهیا شده برسد مگر از طریق صفات و اعمالى که خودش باید کسب کند.

با در نظر گرفتن این معنا واجب مى‏شود که دین- یعنى قوانین جارى در صفات و اعمال اکتسابى- موبمو با نظام خلقت و فطرت منطبق باشد، چون تنها فطرت است که هدفهاى خود را نه فراموش مى‏کند و نه با هدفى دیگراشتباه مى‏کند، و به انجام هیچ کارى امر و از انجام هیچ عملى نهى نمى‏کند مگر به خاطر آن قوا و ادواتى که به او داده شده و آن قوا و ادوات هم دعوت نمى‏کند مگر به آن چیزى که به خاطر رسیدن به آن مجهز شده، و آن عبارت است از هدف نهایى و کمال واقعى موجود.

از میان همه موجودات انسان نیز همین وضع را دارد و از آن مستثناء نیست. از آنجا که مجهز به جهاز تغذیه و نکاح است ناچار حکم حقیقیش در دین فطرت این است که غذا بخورد و ازدواج بکند، نه اینکه چون مرتاضان هند و رهبانان مسیحیت از آن پرهیز کند. و نیز از آنجا که طبع بشر اجتماعى زیستن و تعاون در زندگى است، حکم حقیقیش این است که در زندگى با سایر مردم شرکت نموده، از مجتمع مردم جدا نگردد و به وظائف اجتماعیش عمل کند، و بر همین قیاس سایر خصایص وجودى او اقتضاء احکامى متناسب با خود را دارد.

پس، از میان احکام و سنت‏ها آن حکم و سنتى براى بشر متعین شده که هستى عام عالمى به آن دعوت مى‏کند، عالمى که بشر جزئى حقیر و ناچیز از آن است، و جزئى است که بر خلاف سایر اجزاء مجهز به جهازى است که او را به مرحله کمال وجودش سوق مى‏دهد. و بنا بر این، هستى عام عالمى که اجزاء آن مرتبط و چون زنجیر بهم پیوسته است، و محل اراده خداى تعالى است، همو حامل شریعت فطرت انسانى و داعى به سوى دین حنیف الهى است.

پس، دین حق عبارت است از «حکم خداى سبحان که غیر از حکم او حکمى نیست» و همین حکم است که منطبق بر خلقت الهى است، و ما وراى حکم او هر حکمى باشد باطل است، چون آدمى را جز به سوى شقاوت و هلاکت نمى‏کشاند، و جز به سوى عذاب سعیر هدایت نمى‏کند.

از همین جا است که آن دو اشکال قبلى حل و گشوده مى‏شود، اشکال اول این بود که چرا تقسیم رزق حلال و حرام را منحصر به دو قسم کرد، یکى «حلال و حرام به اذن خدا» و دیگرى «حلال و حرام بدون اذن او»، با اینکه ممکن است بشر احکامى را به مقتضاى مصلحتى که یا قطعى است و یا خیالى، و یا صرف هواى نفس است براى خود تشریع کند و اصلا به خدا نسبت ندهد، نه به حق و نه به افتراء؟ و اشکال دوم این بود که از این انحصار به دست مى‏آید که حکم مختص به خداى تعالى است، در حالى که مى‏بینیم بسیارى از سنت‏ها در بین جوامع بشرى دائر است و عادت قومى و عوامل دیگر منشا تشریع آن بوده است.

وجه اینکه گفتیم با بیان گذشته ما هر دو اشکال حل مى‏شود این است که وقتى ثابت شد که حکم مختص به خداى سبحان است قهرا تمامى احکام و قوانینى که دایر بین مردم است یا در حقیقت حکم خداى تعالى و ماخوذ از ناحیه او به وسیله وحى و یا رسالت است، و یاحکمى است که به خدا افتراء بسته‏اند، و شق سوم ندارد.

علاوه بر این مشرکین احکامى را که بدعت نهاده و در بین خود باب کرده بودند به خداى سبحان نسبت مى‏دادند و مى‏گفتند این احکام احکام خدا است، هم چنان که قرآن کریم به این معنا اشاره نموده و مى‏فرماید: «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها» (اعراف/28). [ بستن توضیحات ]