توضیح : این مطلب در مجمع البیان (ج 6، ص 445) بیان شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و لیکن از نظر سیاق آیات قبلى که در آن سخنى چون: «حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ» (إسراء/93) وجود داشت که پیشنهاد کرده بودند قرآن یکباره نازل شود استفاده مى‏شود که منظور از «تفریق قرآن» این است که آن را بر حسب تدریجى بودن تحقق اسباب نزول سوره سوره و آیه آیه نازل کردیم و پیشنهاد نزول دفعى در قرآن کریم مکرر حکایت شده است مانند آیه: «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً» (فرقان/32) و نیز آیه: «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ» (نساء/153).
مؤید این احتمال ذیل آیه است که مى‏فرماید: «وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا» براى اینکه تنزیل به معناى نازل کردن به تدریج است، و این با اعتبار دوم سازگارتر است تا اعتبار اول.

و با این حال اعتبار دوم که عبارت است از تفصیل قرآن و تفریق آن به حسب نزول، یعنى نازل کردن بعضى از آن را بعد از بعضى دیگر مستلزم اعتبار اول نیز هست، زیرا اعتبار اول عبارت بود از این که مقصود از تفریق قرآن تفریق معارف و احکامش باشد نه تفریق آیات و سوره‏اش. اگر هم منظور از تفریق معناى دوم باشد، معارف و احکام نیز تفریق خواهد شد، چون همه از یک حقیقت سرچشمه مى‏گیرد هم تفریق معارف و هم تفریق آیات و سوره‏ها.
و به همین جهت خداى تعالى کتاب خود را به سوره‏ها و سوره‏هایش را به آیات تفریق نمود، البته بعد از آنکه به لباس واژه عربى ملبسش نمود، و چنین کرد تا فهمش براى مردم آسان باشد، هم چنان که خودش فرموده: «لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (بقره/73) آن گاه آن کتاب را دسته دسته و متنوع به چند نوع نموده و مرتبش کرد و سپس یکى پس از دیگرى هر کدام را در موقع حاجت بدان و پس از پدید آمدن استعدادهاى مختلف در مردم و به کمال رسیدن قابلیت آنان براى تلقى هر یک از آنها نازل کرد، و این نزول در مدت بیست و سه سال صورت گرفت تا تعلیم با تربیت و علم با عمل همسان یکدیگر پیش رفته باشند.
و ما ان شاء اللَّه به زودى در یک بحث جداگانه به مطالبى که مربوط به این آیه است برمى‏گردیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته همه این موارد استثنایى به حکم روایاتى است که از ائمه (علیهم‌السلام) رسیده و شیخ آن را در تهذیب (تهذیب، ج 2، ص 72، ط اسلامیه) به سند خود از شحام از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده و محقق در شرایع ( شرایع، کتاب الصلاة، ص 24) و طبرسى در مجمع البیان (مجمع البیان، ج 10، ص 542 پاورقى طبع اسلامیه) آن را به روایت اصحاب ما- امامیه- نسبت داده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : نظیر مطلبى که در باره سوره‏ها گفتیم در آیه‏ها جریان دارد، زیرا در کلام خداى تعالى آیه بطور مکرر بر قطعه‏اى از کلام الهى اطلاق شده است، مانند: «وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً» (أنفال/2) و نیز مانند: «کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا» (فصلت/3).

از ام سلمه روایت شده که گفت: رسول خدا آخر هر آیه وقف مى‏کرد (الدر المنثور، ج 4، ص 207).
و نیز روایت صحیح آمده که سوره حمد هفت آیه است (تفسیر عیاشى، ج 1، ص 19، ح 3 و مجمع البیان ج 1، ص 11).
و از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت شده که فرمود: سوره ملک سى آیه است (تفسیر ابو الفتوح رازى، ج 11، ص 205 و اتقان سیوطى، ج 1، ص 68).
و همچنین روایاتى دیگر که در باره عدد آیه‏هاى هر سوره قرآن از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است.

و آنچه که دقت در تقسیم‏بندى طبیعى کلام عرب به فصول و قطعه‏هاى جداى از هم، و مخصوصا در کلمات مسجع آن، و نیز آنچه که تدبر در روایات وارده از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل بیتش در خصوص عدد آیات وارد شده اقتضاء مى‏کند، این است که یک آیه از قرآن کریم یک قطعه از کلام خداست که حقش این است که بر آن یک قطعه اعتماد و تکیه نموده و در تلاوت آن را، از قبل و بعدش جدا کرد.

و این قطعات به اختلاف سیاقها و مخصوصا در سیاقهاى مسجع مختلف مى‏شود، چه بسا یک کلمه به تنهایى به خاطر سجع آخرش یک آیه به حساب آید، مانند کلمه: «مدهامتان- دو برگ سبز» (الرحمن/64) و چه بسا آیه دو کلمه یا بیشتر باشد، خواه کلام تام باشد یا ناقص، مانند«الرَّحْمنُ» «عَلَّمَ الْقُرْآنَ» «خَلَقَ الْإِنْسانَ» «عَلَّمَهُ الْبَیانَ» (الرحمن/1-4) و مانند «الْحَاقَّةُ مَا الْحَاقَّةُ وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ» (الحاقة/1-3) و چه بسا که یک آیه بسیار طولانى باشد، مانند آیه پیرامون قرض دادن و گرفتن که آیه 282 از سوره بقره است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مکى‏ها عدد خود را از عبد اللَّه بن کثیر از مجاهد از ابن عباس از ابى بن کعب روایت کرده‏اند، مدنى‏ها براى خود دو جور عدد روایت کرده‏اند یکى به ابى جعفر مرثد بن قعقاع و شیبة بن نصاح منتهى مى‏شود. و روایت دیگرشان به اسماعیل بن جعفر بن ابى کثیر انصارى منتهى مى‏گردد.
و اهل شام عدد خود را از ابى درداء روایت کرده‏اند، و روایت بصرى‏ها به عاصم بن عجاج جحدرى و روایت عدد کوفى‏ها به حمزه و کسایى و خلف منتهى مى‏شود، حمزه گفته است: این عدد را ابن ابى لیلى از ابى عبد الرحمن سلمى از على بن ابى طالب (علیه‌السلام) براى ما روایت کرده (الاتقان، ج 1، ص 67).

و کوتاه سخن، وقتى اعداد به یک نص متواتر و یا حد اقل خبر واحد قابل اعتنایى منتهى نشود، و هیچ آیه‏اى به طور اطمینان‏بخشى، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامى نیست که یکى از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را مى‏پذیریم و ما بقى را طرد مى‏کنیم، و یا به هیچ یک عمل نمى‏کنیم، و اگر شخصى اهل تدبر باشد، باید به هر روایتى که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.

و آنچه که از على (علیه‌السلام) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‏اى که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت (علیهم‌السلام) رسیده که: در هر سوره «بسم اللَّه» جزء آن سوره و یکى از آیات آن است (تفسیر عیاشى، ج 1، ص 19، ح 3)، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقى به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیه‏هاى قرآن به مقدار بسم اللَّه هاى سوره‏ها بیشتر باشد.

و این همان علتى است که ما را از ایراد بحثهاى مفصل که در باره عدد آیه‏هاى قرآن شده منصرف ساخته است، چون دیدیم که این بحثها به نتیجه‏اى نمى‏رسد، تنها به این اشاره اکتفاء مى‏کنیم که در عدد چهل سوره قرآنى اتفاق دارند، و در عدد آیه‏ها و یا رءوس آیه‏هاى هفتاد و چهار سوره اختلاف کرده‏اند، و همچنین در اینکه کلمه: «الر» مثلا آیه‏اى است تام و مستقل اتفاق کرده‏اند ولى در بقیه حروف مقطعه اختلاف نموده‏اند و آن گروه از خوانندگان عزیز که مى‏خواهند به جزئیات این اختلاف واقف گردند، باید به محل طرح این بحثها مراجعه نمایند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پیرامون ترتیب سوره‏ها: در کتاب اتقان از ابن ضریس نقل شده که او در کتاب فضائل القرآن خود گفته: محمد بن عبد اللَّه بن ابى جعفر رازى به ما خبر داد که عمرو بن هارون ما را حدیث کرد که عثمان بن عطاى خراسانى برایمان نقل کرد از پدرش از ابن عباس که گفت: آغاز هر سوره که در مکه نازل شده در مکه نوشته شد و بعدها خداوند هر چه مى‏خواست به آن ملحق مى‏کرد.
و سوره‏هایى که به ترتیب و پشت سر هم نازل شده‏اند عبارتند از:
1- «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» (علق/1) 2- «ن» 3- «مزمل» 4- «مدثر» 5- «تبت» 6- «تکویر»7- «اعلى» 8- «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشى» (لیل/1) 9- «وَ الْفَجْرِ» (فجر/1) 10- «وَ الضُّحى‏» (ضحی/1) 11- «أَ لَمْ نَشْرَحْ» (شرح/1) 12- «وَ الْعَصْرِ» (عصر/1) 13- «وَ الْعادِیاتِ» (عادیات/1) 14- «إِنَّا أَعْطَیْناکَ» (کوثر/1) 15- «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ» (تکاثر/1) 16- «أَ رَأَیْتَ» (ماعون/1) 17- «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» (کافرون/1) 18- «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ» (فیل/1) 19- «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» (فلق/1) 20- «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» (ناس/1) 21- «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» (إخلاص/1) 22- «وَ النَّجْمِ» (نجم/1) 23- «عبسم 24- «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» (قدر/1) 25- «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها» (شمس/1) 26- «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ» (بروج/1) 27- «وَ التِّینِ» (تین/1) 28- «لِإِیلافِ قُرَیْشٍ» (قریش/1) 29- «قارعة» 30- «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ» (قیامة/1) 31- «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ» (همزة/1) 32- «وَ الْمُرْسَلاتِ» (مرسلات/1) 33- «ق» 34- «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ» (بلد/1) 35- «وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ» (طارق/1) 36- «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ» (قمر/1) 37- «ص» 38- «اعراف» 39- «قُلْ أُوحِیَ» (جن/1) 40- «یس» 41- «فرقان» 42- «ملائکه» 43- «کهیعص» (مریم/1) 44- «طه» 45- «واقعه» 46- «طسم شعراء» 47- «طس» 48- «قصص» 49- «بنى اسرائیل» 50- «یونس» 51- «هود» 52- «یوسف» 53- «حجر» 54- «انعام» 55- «صافات» 56- «لقمان» 57- «سبأ» 58- «زمر» 59- «حم مؤمن» 60- «حم سجده» 61- «حم عسق» (الشوری/1و2) 62- «حم زخرف» 63- «حم دخان» 64- «جاثیه» 65- «احقاف» 66- «ذاریات» 67- «غاشیه» 68- «کهف» 69- «نحل» 70- «إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً» (نوح/1) 71- «ابراهیم» 72- «انبیاء» 73- «مؤمنین» 74- «تنزیل سجده» 75- «طور» 76- «تبارک الملک» 77- «الحاقه» 78- «سائل» 79- «عَمَّ یَتَساءَلُونَ» (نبأ/1) 80- «نازعات» 81- «إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ» (إنفطار/1) 82- «إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ» (إنشقاق/1) 83- «روم» 84- «عنکبوت» 85- «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ» (مطففین/1).
این سوره‏هایى بوده که در مکه نازل شده است.

پس خداى تعالى سوره‏هاى زیر را به ترتیب در مدینه نازل کرد: 1- «سوره بقره» 2- «انفال» 3- «آل عمران» 4- «احزاب» 5- «ممتحنه» 6- «نساء» 7- «إِذا زُلْزِلَتِ» (زلزلة/1) 8- «حدید» 9- «قتال» 10- «رعد» 11- «رحمان» 12- «انسان» 13- «طلاق» 14- «لَمْ یَکُنِ» (بینة/1) 15- «حشر» 16- «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ» (نصر/1) 17- «نور» 18- «حج» 19- «منافقون» 20- «مجادله» 21- «حجرات» 22- «تحریم» 23- «جمعه» 24- «تغابن» 25- «صف» 26- «فتح» 27- «مائده» 28- «برائت» (الاتقان، ج 1، ص 10).

در این روایات سوره فاتحه ساقط شده و چه بسا گفته باشند که این سوره دو بار نازل شده یکى در مکه و بار دیگر در مدینه.
اتقان از بیهقى نقل کرده که در کتاب دلائل النبوة به سند خود از عکرمه و حسین بن ابى الحسن روایت کرده که این دو نفر گفته‏اند: خداوند از قرآن کریم سوره اقرء باسم ربک را نازل کرد، همچنین سوره‏هایى که در روایت بالا بود شمرده‏اند تا به آخر جز اینکه سوره فاتحه و اعراف و کهیعص را از آنچه در مکه نازل شده ساقط کرده‏اند.

و نیز این دو نفر حم دخان را قبل از حم سجده و انشقاق را قبل از انفطار و نیز مطففین را قبل از بقره در سوره‏هاى مدنى، و نیز آل عمران را قبل از انفال و مائده را قبل از ممتحنه از سوره‏هاى مکى ضبط کرده‏اند (الاتقان، ج 1، ص 10).

آن گاه بیهقى به سند خود از مجاهد از ابن عباس روایت کرده که گفت: اولین سوره‏اى که خدا از قرآن کریم بر پیغمبرش نازل کرد سوره «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» (علق/1) بود تا آخر حدیث، و این حدیث از نظر ترتیب مطابق با حدیث عکرمه است، با این تفاوت که آن سوره‏هاى مکى که در حدیث عکرمه ساقط شده در این حدیث آمده است (الاتقان، ج 1، ص 10).
باز در همان کتاب، از کتاب ناسخ و منسوخ، تالیف ابن حصار نقل کرده که:
سوره‏هاى مدنى مورد اتفاق بیست سوره است و آنچه در آن اختلاف هست دوازده سوره است، و از این چند سوره گذشته بقیه سوره‏ها به اتفاق مکى است، این بود کلام ناسخ و منسوخ (الاتقان، ج 1، ص 11).
و آن سوره‏هایى که مدنى بودنشان مورد اتفاق است عبارتند از: 1- بقره 2- آل عمران 3- نساء 4- مائده 5- انفال 6- توبه 7- نور 8- احزاب 9- سوره محمد 10- فتح 11- حجرات 12- حدید 13- مجادله 14- حشر 15- ممتحنه 16- منافقون 17- جمعه 18- طلاق 19- تحریم 20- نصر.
و آنچه از مکى‏ها و مدنى‏هاى مورد اختلاف است سوره‏هاى ذیل است:
1- رعد 2- رحمان 3- جن 4- صف 5- تغابن 6- مطففین 7- قدر 8- بینة 9- زلزال 10-توحید 11 و 12- معوذتان.
البته در فن تفسیر و بحثهاى مربوط به دعوت نبویه و سیر روحى و سیاسى و اجتماعى دعوت در زمان رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و تحلیل سیره شریفه آن جناب، دانستن اینکه کدام سوره مکى و کدام مدنى است و تقدیم و تاخیر نزول آیات، دخالت بسیارى دارد.

و روایات، به طورى که دیدید در اثبات این مجهولات نمى‏توانند مورد اعتماد باشند، چون هیچ یک از مضامین آنها متواتر نیست، علاوه بر اینکه میان آنها تعارض وجود دارد که در نتیجه از درجه اعتبار ساقط شده‏اند.
پس تنها طریق براى تحصیل این غرض، تدبر و دقت در سیاق آیات و بهره‏جویى از قرائن و امارات داخلى و خارجى است، که ما هم در تفسیر خود از همین راه استفاده کرده‏ایم و اللَّه المستعان. [ بستن توضیحات ]