(وتوکل علی الحی الذی لا یموت وسبح بحمده وکفی به بذنوب عباده خبیرا): (و بر آن زنده ای توکل نما که مرگ ندارد و به ستایش او تسبیح گوی و آگاه بودن او از گناهان بندگان کافی است ) حال که رسولخدا در امر مردم مسئولیتی جز بشارت و انذار ندارد و هیچ مزدی ازآنها نمی خواهد و مردم نیز در امر ایمان کمال اختیار را دارند، اینک به پیامبر دستورمی دهد که خدا را در کار ایشان وکیل بگیرد تا خدا هر گونه بخواهد درباره آنان حکم کند، چون او وکیل بر همه موجودات است و زنده ای است که هرگز نمی میرد و چیزی ازاو فوت نمی شود پس تنها اوست که می تواند وکیل باشد و آنگاه به پیامبر دستور می دهدکه خدای را از عجز و جهل و هر چیزی که لایق ساحت قدس او نیست منزه بدارد، و اورا ثنای جمیل بگوید و بداند که اگر خداوند به کفار مهلت داده ، از سر عجز و زبونی و یابه جهت جهل به گناهان آنها نبوده و اگر هم آنها را به جرم گناهانشان به عذاب و هلاکت مبتلا نموده به جهت حکمتی بوده ، لذا خداوند در هر حال سزاوار تسبیح و ستایش است . و عبارت آخری دلالت بر توحید خداوند در فعل و صفات می نماید، یعنی فقطاوست که وکیل و متصرف در امور بندگان خویش است و فقط اوست که نسبت به گناهان بندگانش آگاهی دارد و تنها اوست که درباره آنان حکم می کند، بدون اینکه احتیاج به کسی داشته باشد که او را در عمل یا حکمش یاری دهد. [ نظرات / امتیازها ]

وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ کَفى‌ بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً (58)
«1». تفسیر منهج الصادقین، ج 6، ص 411، چاپ کتابفروشى اسلامیّه به نقل از انوار.
جلد 9 - صفحه 361
وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ‌: و توکل نما در استکفاى شرور مشرکان و دفع جور آنان، بر زنده‌اى که هرگز نمیرد، زیرا متوکل بر زندگان دیگر، به مردن ایشان ضایع و بى‌بهره مى‌ماند. وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ‌: و به پاکى و پاکیزگى یاد کن خدا را از صفات نقصان در حالتى که آن تسبیح و تنزیه مقترن باشد به ثنا و ستایش بر او به اوصاف کمال مانند «الحمد للّه رب العالمین و الحمد للّه کما هو اهله و مستحقه و الحمد للّه على نعمائه» و غیر آن. نزد بعضى معنى آنکه خداى را پرستش کن و نمازگزار به جهت سپاسدارى نعمتهاى او، وَ کَفى‌ بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً: و کافى است خدا به گناهان مخفى و آشکار بندگان خود در حالتى که دانا و مطلع است بر آن، یعنى عالم است بر احوال آنها و کافى در جزاى کردارشان، پس ایشان را بر آن جزا و سزا خواهد داد و تو را بر ایمان نیاوردن آنها مؤاخذه نخواهد فرمود و شر آنها را از تو کفایت مى‌نماید. «1» تبصره: زمخشرى در کشّاف گفته: خداى تعالى در این آیه حبیب خود را امر فرموده به آنکه اعتماد و توثیق بر او کند و امر خود را بر او واگذارد در استکفاى شرور ایشان با تمسک به اساس التجا و قاعده توکل که آن طاعت و عبادت او و تسبیح و تحمید او، و او را آشنا ساخته که زنده است و موت بر ذات او روا نباشد و حق است بر آنکه توکل بر او نمایند و اتکال و اعتماد نکنند بر غیر او از موجودات و زندگانى که موت و فنا لازم آنهاست. نقل شده یکى از سلف این آیه شریفه تلاوت نمود و گفت: «لا یصح لذى عقل ان یثق بعدها بمخلوق» روا نباشد بر هیچ عاقلى که بعد از این آیه اعتماد به مخلوقى نماید. «2» تتمه: محقق طوسى رحمه اللّه فرماید: مراد به توکل اینست که واگذارد بنده تمام آنچه صادر مى‌شود از او و وارد مى‌شود بر او، به سوى خداى تعالى به جهت‌
«1». تفسیر منهج الصادقین، ج 6، ص 411، چاپ کتابفروشى اسلامیّه.
«2». تفسیر کشّاف زمخشرى، ج 3، ص 102، چاپ اول 1354، انتشارات مصطفى محمّد (ص)
جلد 9 - صفحه 362
علم او به اینکه ذات سبحانى اقوى و اقدر است و بجا مى‌آورد آنچه قادر است بر آن بر وجه احسن و اکمل و اتم، پس راضى شود به آن؛ و او با وجود بر این، سعى و جهد کند در آنچه واگذاشته به خدا و مهیا نماید نفس خود و قدرت خود و عمل خود را از اسباب و شروطى که منوط به آن است به جهت تعلق قدرت و اراده حق تعالى به آن بجاآورد بالنسبه به سوى او؛ و از این معنى ظاهر شود فرمایش: لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین.
در ارشاد القلوب- از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام مروى است که فرمود: انّ النّبىّ صلّى اللّه علیه و آله سئل ربّه سبحانه لیلة المعراج فقال یا ربّ اىّ الاعمال افضل فقال اللّه عزّ و جلّ لیس شى‌ء عندى افضل من التّوکّل علىّ و الرّضا بما قسمت:
بدرستى که حضرت پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله سؤال نمود پروردگار خود را شب معراج: پروردگارا، کدام اعمال افضل است؟ پس فرمود خداوند عزّ و جلّ:
نیست چیزى نزد من افضل از توکل بر من، و راضى بودن به آنچه قسمت فرمودم. «1» در کافى- حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بدرستى که بى‌نیازى و عزت، جولان نمایند؛ پس زمانى که ظفر یابند، به محل توکل وطن کنند. «2» بیان: در این فرمایش استعاره تمثیلیه است براى بیان اینکه غنا و عزّ، ملازمند توکل را، زیرا متوکل اعتماد نماید بر خدا و ملتجى نشود به مخلوق، پس نجات یابد از ذلت طلب و مستغنى شود از ایشان؛ زیرا غنا، غناى نفس است نه غناى به مال، با اینکه خداوند سبحان بى‌نیاز فرماید او را از توسل به ایشان به هر حال. [ نظرات / امتیازها ]

وَ تَوَکَّل‌ عَلَی‌ الحَی‌ِّ الَّذِی‌ لا یَمُوت‌ُ وَ سَبِّح‌ بِحَمدِه‌ِ وَ کَفی‌ بِه‌ِ بِذُنُوب‌ِ عِبادِه‌ِ خَبِیراً (58)
و توکل‌ کن‌ ‌بر‌ خداوندی‌ ‌که‌ حی‌ ‌است‌ ‌به‌ حیاة ذاتی‌ ‌آن‌ خدایی‌ ‌که‌ موت‌ و فناء ندارد و تسبیح‌ ‌او‌ کن‌ و حمد ‌او‌ ‌را‌ بجا آور و کفایت‌ میکند ‌به‌ ‌او‌ بگناهان‌ بندگانش‌ ‌با‌ خبر بودن‌. (وَ تَوَکَّل‌) توکل‌ ‌از‌ شئون‌ توحید افعالیست‌ و مراتب‌ توحید افعالی‌ چهار ‌است‌.
اول‌: توحید منافقین‌ ‌که‌ ‌به‌ زبان‌ میگویند ‌که‌ تمام‌ امور ‌به‌ ید قدرت‌ الهیست‌ ولی‌ قلبا منوط ‌به‌ اسباب‌ و پیش‌ آمد و شانس‌ و قوة و قدرت‌ ‌خود‌ میدانند:
دوم‌: توحید عوام‌ ‌که‌ قلبا ‌هم‌ معتقد هست‌ لکن‌ رسوخ‌ ‌در‌ قلب‌ نکرده‌ و نظر ‌به‌ اسباب‌ دارد.
سوم‌: توحید خواص‌ ‌که‌ رسوخ‌ ‌در‌ قلب‌ ‌هم‌ کرده‌ و اسباب‌ ‌را‌ ‌هم‌ تحت‌ قدرت‌ ‌او‌ می‌دانند و ‌او‌ ‌را‌ مسبب‌ الاسباب‌ معتقد هستند و توکل‌ ‌در‌ ‌اینکه‌ مرتبه‌ حاصل‌ میشود.
چهارم‌: توحید خاص‌ الخاص‌ ‌که‌ ابدا اسباب‌ ‌را‌ نمی‌بیند و تمام‌ نظرش‌ ‌به‌ خداوند متعال‌ ‌است‌ و ‌بود‌ و نبود اسباب‌ ‌در‌ نظرش‌ مساویست‌.
(عَلَی‌ الحَی‌ِّ الَّذِی‌ لا یَمُوت‌ُ) ‌که‌ یکی‌ ‌از‌ صفات‌ ثبوتیه‌ ذاتیه‌ ‌که‌ عین‌ ذات‌ ‌است‌ حی‌ ‌است‌ ‌که‌ عین‌ وجود صرف‌ ‌است‌ ازلا و ابدا.
(وَ سَبِّح‌) تسبیح‌ حق‌ تنزیه‌ اوست‌ ‌از‌ ‌هر‌ عیب‌ و نقص‌ و احتیاج‌ ذاتا و صفتا و فعلا.
(بِحَمدِه‌ِ) ای‌ ‌مع‌ حمده‌ و حمد ‌او‌ اینکه‌ دارای‌ جمیع‌ صفات‌ کمال‌ و افعالش‌ مطابق‌ حکمت‌ و مصلحت‌ و عدل‌ ‌است‌ فعل‌ قبیح‌ و لغو و ظلم‌ ‌از‌ ‌او‌ صادر نمی‌شود تمام‌ درست‌ و بجا و بموقع‌ ‌است‌.
(‌هر‌ چه‌ ‌آن‌ خسرو کند شیرین‌ ‌بود‌) چه‌ افعال‌ تکوینیّه‌ و چه‌ تشریعیه‌.
(وَ کَفی‌ بِه‌ِ بِذُنُوب‌ِ عِبادِه‌ِ خَبِیراً) عالم‌ السر و الخفیات‌ ‌است‌. (وَ ما یَعزُب‌ُ عَن‌ رَبِّک‌َ مِن‌ مِثقال‌ِ ذَرَّةٍ فِی‌ الأَرض‌ِ وَ لا فِی‌ السَّماءِ وَ لا أَصغَرَ مِن‌ ذلِک‌َ وَ لا أَکبَرَ إِلّا فِی‌ کِتاب‌ٍ مُبِین‌ٍ) یونس‌ آیه 62.
(عالِم‌ِ الغَیب‌ِ لا یَعزُب‌ُ عَنه‌ُ مِثقال‌ُ ذَرَّةٍ فِی‌ السَّماوات‌ِ وَ لا فِی‌ الأَرض‌ِ وَ لا أَصغَرُ مِن‌ ذلِک‌َ وَ لا أَکبَرُ إِلّا فِی‌ کِتاب‌ٍ مُبِین‌ٍ). [ نظرات / امتیازها ]