1 در این آیه به کیفر دنیوى کافران اشاره شده است که در اینجا مقصود یهودیان هستند؛ یعنى آنان در این جهان گرفتار مشکلات و ناراحتى ها خواهند بود؛ و تاریخ ملت یهود شاهد این مدعاست که در هر مقطع تاریخى برخى زمام داران و اقوام دیگر بر یهودیان مسلط شده و اموال آنان را به آتش کشیده و یا غارت کرده اند و عده اى از آنها را اسیر نموده یا کشته اند

آرى این یکى از آثار کردار ناپسند آنان با پیامبران پیشین، از جمله عیسى علیه السلام است؛ البته این روحیه و رفتار هنوز هم در یهودیان باقى است، ازاین رو کیفر و گرفتارى آنان ادامه دارد

چو بد کردى مباش ایمن ز آفات که واجب شد طبیعت را مکافات

(نظامى)

2 کفر و عناد با رهبران الهى سه پیامد منفى دارد:

الف) گرفتارى و مشکلات در دنیا؛

ب) عذاب شدید در آخرت؛

ج) بى یاور شدن و تنها ماندن

3 کسى که از حق جدا شود، هیچ کس او را یارى نخواهد کرد؛ چرا که حق گرایان از او جدا مى شوند و باطل گرایان وفادار نیستند و در نهایت او را رها مى سازند؛ همان طور که در آخرت نیز کسى شفاعت او را نخواهد کرد و تنها خواهدماند

1 با توجه به قدرت بى پایان پروردگار، تعجب و شگفتى زکریا ازچه بود؟

او مى خواست بداند: چگونه ممکن است از یک زن نازا فرزندى متولد شود و چه تغییراتى در وجود او پیدا مى شود

زکریا به قدرت خدا ایمان داشت امّا مى خواست این ایمان او به مرحله ى شهود و مشاهده برسد و به چنین مرحله اى از اطمینان نایل گردد

2 اراده ى خدا بر هر چیز طبیعى غلبه دارد؛ چون او علة العلل است و علیت او فوق علل طبیعى است؛ پس اگر خدا بخواهد، در حالت پیرى و عقیمى نیز فرزند عطا مى کند، پس هیچ گاه از استجابت دعا مأیوس نشویم

1 همسر زکریا و مادر مریم، با هم خواهر و هر دو نازا بودند هنگامى که مادر مریم به لطف پروردگار صاحب فرزندى شایسته شد و زکریا ویژگى هاى شگفت آور او را دید بااینکه خود و همسرش کهن سال بودند از موقعیت استفاده کرد و او هم از خداوند فرزندى پاک و با تقوا، همچون مریم درخواست کرد

2 از دعاى زکریاى پیامبر متوجه مى شویم که ارزش فرزند به پاکى اوست؛ البته فرزند پاک، کسى است که از آلودگى هاى عقیدتى، اجتماعى و اخلاقى به دور باشد

چو خواهى که نامت بماند به جاى پسر را خردمندى آموز و راى چو فرهنگ و رایش نباشد بسى بمیرى و از تو نماند کسى

(سعدى)

3 عمل زکریاى پیامبر نوعى غبطه بود، نه حسادت حسد آن است که انسان بخواهد که نعمت دیگران نابود شود؛ و غِبطه آن است که هنگام دیدن نعمت دیگران، از خدا بخواهد که او نیز مثل آن نعمت را داشته باشد حسد ورزیدن نقص است، امّا غبطه اشکالى ندارد

4 زکریاى پیامبر، تنها درخواست فرزند نکرد، بلکه درخواست نسل (ذُرّیّه) کرد تا استمرار داشته باشد این مطلب، علاوه بر توجه به خدا، آینده نگرى او را نشان مى دهد و آموزه اى است براى ما

حکایت شده که یکى از مشرکان، به نام «نَضر»، گفت: در قیامت دو بت «لات» و «عُزّىٰ » از من شفاعت خواهند کرد این آیه بدین مناسبت فرود آمد و به او و افرادى که همانند او فکر مى کنند پاسخ داد

1 ابراهیم علیه السلام مظهر توحید خالص و حق گرایى است او با تمام وجود رو به سوى خدا آورد و توحید را فریاد زد و از شرک و بت پرستى بیزارى جست، تا الگو و آموزه اى براى همه ى جهانیان باشد

2 «فَطَرَ» به معناى شکافتن از طول است و به خلق و آفرینش هم «فطر» گفته مى شود؛ زیرا جهان به صورت توده ى واحدى بود که شکافته شد و خلق گردید؛ شاید این تعبیر اشاره به انفجار بزرگ در پیدایش جهان باشد

3 واژه ى «وَجه» به معناى ذات و صورت مى آید و ازآنجاکه در هنگام توجه به کسى یا چیزى، انسان صورت خود را به آن طرف مى گرداند، این تعبیر نشان دهندۀ توجه و عنایت به یک مطلب است؛ آرى، ابراهیم با تمام وجود رو به سوى خدا داشت

4 مراحل و منازل سیر و سلوک تا ترنم خلیلى:

امام عارفان در این مورد مى نویسند:

انسان سالک پس ازآن که، متسنّن به سنن الهیّه و متلبّس به لباس شریعت شد و اشتغال به تهذیب باطن و تصقیل سرّ و تطهیر روح و تنزیه قلب پیدا کرد، کم کم از انوار غیبیۀ الهیه در مرآت (آئینه) قلبش تجلّیاتى حاصل شود و با جذبه هاى باطنیّه و عشق فطرى جبلّى، مجذوب عالم غیب گردد

و پس از طى این مراحل، سلوک الى اللّٰه با دست گیرى باطنى غیبى شروع شود و قلب، حق طلب و حق جو شود و وجهه ى قلب از طبیعت منسلخ و به حقیقت منسلک گردد و با جذوۀ نار محبت و نور هدایت که یکى رفرف عشق و یکى براق سیر است، به سوى کوى محبوب و جمال جمیل ازل رهسپار شود و دست و رو از آلودگىِ توجه به غیر، شست وشو دهد و با قلب پاک از آلودگى به رجز ( پلیدى) شیطان که حقیقت سوائیت ( جدایى) و اصل اصول شجره ى منحوسۀ خبیثه ى غیریّت و کثرت است، متوجه مقصد و مقصود گردد و مترنّم به «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ » گردد و خلیل آسا، تنفر از آفلین ( غروب کنندگان) که مقار نقص و رجز است، پیدا کند و توجه به کمال مطلق، نقشه ى قلب او گردد

1 ابراهیم علیه السلام با مشاهده ى طلوع ماه تابان، آن را خداى خویش خواند، ولى هنگام غروبِ ماه، ماه پرستى را نفى کرد این همان شیوه اى است که در مورد سیاره ى زهره یا مشترى به کار برد، تا شاید عقل و فطرت ستاره پرستان بیدار شود و هدایت گردند

2 ابراهیم علیه السلام در استدلال خویش براى نفى شرک و اثبات توحید، از روش گام به گام استفاده کرد در آیه ى قبل گفت: سیاره پرستى را دوست ندارم و در این آیه گفت: ماه پرستى، انحراف و گمراهى است

3 در راه شناخت، لازم است به فیض و هدایت الهى تکیه کنیم که بدون آن نمى توانیم به سرچشمه ى زلال معارف برسیم و گمراه مى شویم

و اگر تصمیم بگیرند: تو را فریب دهند خدا براى تو کافى مى باشد خدا است که تو را بوسیلۀ نصرت خویشتن و مؤمنین تقویت و تأیید نمود

و اگر دشمنان به صلح و مسالمت تمایل داشتند تو نیز مایل به صلح باش، و از مکر دشمن میندیش و بر خدا توکّل کن و کار خود را به او واگذار، که خدا شنواى دعاى مؤمنان و دانا به صلاح خلق است،

آنچه مى توانید از نیرو و اسب هاى ورزیده را در مقابل دشمنان اسلام آماده کنید، تا بوسیلۀ آنها دشمن خدا و دشمن خود و دیگران را که شما نمى شناسید و خدا آنان را مى شناسد بترسانید و آنچه را که در راه خدا (و تقویت اسلام) بمصرف برسانید بشما بازخواهدگشت و در حق شما ظلم نخواهد شد

وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ :و اگر اراده کنند و بخواهند اینکه مکر و خدعه نمایند تو را، و به صلح خود را از چنگ شما بازدارند و طلب صلح نمایند براى دفع اصحاب تو، و کف از قتال تا قوى شده یک مرتبه مبادرت به حرب کنند در حالى که شما مهیاى مقاتله باشید، فَإِنَّ حَسْبَکَ اَللّٰهُ :پس بتحقیق کافى است تو را خداى تعالى، زیرا ذات احدیت کفایت فرماید اولیاى خود را، هُوَ اَلَّذِی أَیَّدَکَ :آن ذاتى که تأیید فرمود تو را، بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ :به قوه و یارى کردن خود و فرستادن ملائکه و نصرت نمود تو را به همه مؤمنان از حضرت باقر علیه السّلام مروى است که: مراد از این جماعت، انصارند یعنى اوس و خزرج

نکته ها:
این آیه را باید در کنار آیه ى 58 در نظر گرفت که اگر رهبر مسلمانان با شواهد و قرائنى، یقین به خدعه ى دشمن در سایه ى صلح داشت، حساب دیگرى دارد، ولى در صورت احتمال حسن نیّت، باید با هوشیارى آن را بپذیرد
در برخى روایات، نصرت الهى، به پشتیبانى حضرت على علیه السلام از آن حضرت تفسیر شده است در کتاب ابن عساکر از ابو هریره روایت شده که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: «بر عرش الهى نوشته شده است: «لا اله الّا أنا وحدى لا شریک لى، محمّد عبدى و رسولى، ایّدته بعلىّ » معبودى جز من نیست و شریکى ندارم و محمّد بنده و فرستاده ى من است، او را به وسیله ى على علیه السلام یارى کرده ام و این همان سخن خداست که فرمود: ««هو الّذى ایّدک بنصره و بالمؤمنین فکان النّصر علیّاً»

وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اَللّٰهُ هُوَ اَلَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ ، وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مٰا فِی اَلْأَرْضِ جَمِیعاً مٰا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لٰکِنَّ اَللّٰهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ آیات واضح است و محتاج بتوضیح نیست و اشاره بدو مطلب است:یکى اینکه اى رسول اگر کفار خواستند با تو خدعه کنند و به تو ضرر برسانند بدان که خدا یاور و معین تو است و او آن کس است که تو را تأیید کرد به یارى خودش و بمؤمنین

اَلْحَبِّ : : جمع«حبّة»به معناى چیزى که هسته ندارد،مانند گندم و جو

أَذىً کَثِیراً : یعنى سخنانى که پیغمبر را رنج میدهد و اندوهگین میسازد

فِی أَمْوٰالِکُمْ : فِی أَمْوٰالِکُمْ : در خواسته هاى شما بانفصال و نابود شدن