توضیح : از همین جا معلوم مى‏شود اینکه بعضى از مفسرین (روح المعانى، ج: 19، ص: 62) در معناى آیه گفته‏اند که: منظور از تعبیر به «ما کان» افاده این نکته است که از ازل خدا مى‏دانسته که اینان ایمان نمى‏آورند صحیح نیست، زیرا علاوه بر اینکه خلاف آن چیزى است که از آیه تبادر مى‏شود، مطلبى است که هیچ دلیلى در آیه نیست که مراد از الفاظ آیه چنین معنایى باشد، بلکه دلیل بر خلاف آن هست و آن دلالتى است که در جمله قبل بود و مى‏رسانید که ملکه اعراض همواره در نفوسشان راسخ بوده است.
و از سیبویه نقل شده که گفته است: کلمه «کان» در جمله «وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ» زایده و صرفا براى پیوند دو طرف خویش است و گرنه معنا همان «و ما اکثرهم مؤمنین» است.
لیکن به نظر ما هر چند که این سخن در جاى خود صحیح است، ولى مقام آیه با معنایى که گذشت مناسبتر است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : حوادث عالم که اعمال انسانها هم یکى از آنها است همه از ازل براى خداى سبحان معلوم بوده و به همین جهت وقوع آنها ضرورى و غیر قابل تخلف است چون اگر تخلف کند لازم مى‏آید علم او جهل شود،- و خدا از جهل منزه است- پس هر انسانى نسبت به هر عملى که مى‏کند مجبور است و هیچ اختیارى از خود ندارد و چون به ایشان اعتراض مى‏شود که آخر علم همیشه تابع معلوم است، نه معلوم تابع علم، همان جواب بالا را مى‏دهند که: درست است که علم تابع معلوم مى‏باشد اما تابع ماهیت معلوم، نه وجود آن و وجود معلوم تابع علم است.

و این حجت و دلیل، علاوه بر اینکه از مقدماتى فاسد تشکیل شده و در نتیجه بنا و مبناى آن فاسد است، مغالطه روشنى نیز در آن شده است که اینک اشکالات آن از نظر خواننده مى‏گذرد:
اول اینکه: این حرف وقتى صحیح است که ماهیت داراى اصالت باشد و در ازل و قبل از آنکه وجود به خود بگیرد و هستى بپذیرد، داراى تحقق و ثبوتى باشد تا علم به آن تعلق گیرد، و ماهیت چنین اصالت و تقدمى بر وجود ندارد.

دوم اینکه: مبناى حجت و همچنین اعتراضى که به آن شده و پاسخى که از اعتراض مى‏دهند همه بر این است که: علم خداى تعالى به موجودات، علمى حصولى نظیر علم ما به معلوماتمان باشد که همواره به مفاهیم متعلق مى‏شود و در جاى خود برهان قاطع بر بطلان این معنا قائم شده و ثابت گشته که موجودات براى خداى تعالى معلوم به علم حضورى‏اند نه حصولى و نیز ثابت شده که علم حضورى حق تعالى به موجودات دو قسم است، یکى علم به اشیاء قبل از ایجاد آنها- که این علم عین ذات او است- دیگرى علم به اشیاء، بعد از ایجاد آنها- که این علم عین وجود اشیاء است-. و تفصیلش را باید در محل خودش جستجو کرد.

سوم اینکه: علم ازلى خداى تعالى به معلومات لا یزالى، یعنى معلوماتى که تا لا یزال موجود مى‏شوند اگر به تمامى قیود و مشخصات و خصوصیات وجودى آن چیز که یکى از آنها حرکات و سکنات اختیارى آن چیز است تعلق گیرد، علم به تمام معنا و به حقیقت معناى کلمه است، خداى تعالى در ازل عالم است به اینکه فلان فرد انسانى مثلا دو قسم حرکت دارد، یکى حرکات اضطرارى، از قبیل رشد و نمو و زشتى و زیبایى صورت و امثال آن و دیگرى هم حرکات اختیارى، از قبیل نشستن و برخاستن و امثال آن. و اگر صرف تعلق علم خدا به خصوصیات وجودى این فرد از انسان ضرورتى در او پدید آرد و این ضرورت صفت خاص او شود، باز صفت خاص اختیارى او مى‏شود.

به عبارت ساده‏تر، باعث مى‏شود که به ضرورت و وجوب، فلان عمل اختیارا از او سر بزند، نه اینکه باعث شود که فلان عمل از او سر بزند چه با اختیار و چه بى اختیار، زیرا اگر در چنین فرضى فلان عمل بدون اختیار از او سر بزند، در اینصورت است که علم خدا جهل مى‏شود، چون علم خدا به صدور فعل از او و به اختیار او تعلق گرفته بود و ما فرض کردیم که بدون اختیار از او سر زد، پس علم خداى تعالى تخلف پذیرفت و در حقیقت علم نبوده، بلکه جهل بوده و خدا از جهل منزه است.

پس، مغالطه‏اى که در این حجت شده این است که در مقدمه حجت فعل خاصى،- یعنى فعل اختیارى- مورد بحث بوده، آن وقت در نتیجه‏اى که از حجت گرفته‏اند فعل مطلق و بدون قید اختیار آمده است.از اینجا روشن مى‏شود اینکه ایمان نیاوردن کفار را تعلیل کرده‏اند به اینکه چون علم ازلى خدا به چنین چیزى تعلق گرفته، حرف صحیحى نیست، زیرا- گفتیم- تعلق گرفتن علم ازلى خدا به هر چیز باعث مى‏شود که آن چیز بطور وجوب و ضرورت با همه اوصاف و مشخصاتى که علم بدان تعلق گرفته بود موجود شود، اگر علم خدا تعلق گرفته بود به اینکه فلان عمل از فلان شخص بطور اختیارى سر بزند، باید بطور اختیارى سر بزند و اگر تعلق گرفته بود به اینکه فلان خصوصیت یا فلان عمل بطور اضطرارى و بى اختیار از فلان شخص سر بزند، باید همین طور سر بزند.

علاوه بر این اگر جمله «وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ» مى‏خواست بفرماید: ایمان آوردن کفار محال است، چون علم ازلى به عدم آن تعلق گرفته است، خود کفار همین آیه را مدرک براى خود قرار مى‏دادند و به ضرر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و به نفع خود احتجاج مى‏کردند و مى‏گفتند: تو از ما چه مى‏خواهى؟ مگر نمى‏دانى که خدا ما را از ازل کافر دیده، هم چنان که بعضى از جبرى مسلکان همین کار را کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]