کلمه «سراء» به معناى آن پیشامدى است که مایه مسرت آدمى باشد، و کلمه «ضراء» بر خلاف آن به معناى هر چیزى است که مایه بد حالى انسان شود، البته ممکن است این دو کلمه را به معناى دو کلمه یسر و عسر یعنى آسانى و دشوارى نیز گرفت. [ نظرات / امتیازها ]

کلمه «کظم» در اصل به معناى بستن سر مشک بعد از پرکردن آن بوده ولى بعدها به عنوان استعاره در مورد انسانى استعمال شد که پر از اندوه و خشم باشد لیکن مصمم است که خشم خود را ابراز ننماید. [ نظرات / امتیازها ]

کلمه «غیظ» به معناى هیجان طبع براى انتقام در اثر مشاهده پى در پى ناملایمات است، به خلاف غضب که به معناى اراده انتقام و یا مجازات است، و به همین جهت است که گفته مى‏شود: خداى تعالى غضب مى‏کند، ولى گفته نمى‏شود خداى تعالى غیظ مى‏کند. [ نظرات / امتیازها ]

جمله «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» اشاره است به این که آن چه از اوصاف ذکر شد در حقیقت معرف متقین است، و این متقین معرفى دیگر در دو مرحله دارند، و آن عبارت است از کلمه «محسنین» که در مورد انسانها معنایش نیکوکاران به انسانها است، و در مورد خداى تعالى معنایش استقامت و تحمل راه خدا است، که در این باره در جاى دیگر قرآن مى‏خوانیم: «وَ بُشْرى‏ لِلْمُحْسِنِینَ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»(الاحقاف/13).
بلکه احسان در آیات احقاف، اصل و ریشه است براى احسان به مردم، چرا که اگر احسان به خلق، براى خدا نباشد نزد خدا هیچ ارزشى ندارد، آرى از آیات سابق از قبیل آیهَ «‏مثلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاةِ الدُّنْیا ...»(آل عمران/117)و امثال آن بر مى‏آید که احسان به مردم زمانى در نزد خدا داراى منزلت است که براى رضاى او انجام شده باشد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

احسان عبارت است از انجام دادن هر عملى به وجه حسن و بدون عیب، هم از جهت استقامت و ثبات، و هم از جهت اینکه جز براى خدا نبوده باشد. [ نظرات / امتیازها ]

در تفسیر آیه: «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ ...» از على بن الحسین روایت آمده که راوى گفت: کنیزى از آن جناب آب به دستش مى‏ریخت تا براى نماز آماده شود ناگهان آفتابه از دستش بیفتاد، و صورت آن جناب را پاره کرد، حضرت سر بلند کرد و به او نگریست، کنیزک گفت خداى تعالى مى‏فرماید: «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ»، حضرت فرمود: "کظمت غیظى" کنیزک دنباله آیه را خواند، و گفت: «وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ»، حضرت فرمود: «قد عفا اللَّه عنک» کنیزک آخر آیه را خواند که مى‏فرماید: "وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ"، آن جناب فرمود: "اذهبى فانت حرة".

علامه طباطبایی: این روایت(مجمع البیان ج 1- 2 ص 505) از طرق شیعه نیز نقل شده و از ظاهر آن بر مى‏آید که آن جناب کلمه «محسنین» را و یا بگو احسان را به معنایى تفسیر کرده که زاید بر صفات قبلى یعنى «کظم غیظ» و «عفو» است، و همین طور هم هست، براى اینکه از اطلاق مفهومش همین فهمیده مى‏شود، (یعنى جامع معناى کظم غیظ و عفو این است که شخص ما فوق، صدمه‏اى به زیر دست مقصر خود وارد نیاورد، ولى احسان هر جا گفته شود این معنا از آن فهمیده مى‏شود که نه تنها صدمه‏اى وارد نیاورد، بلکه خوبى هم بکند)، چیزى که هست صفات نامبرده از لوازم معناى احسان است، و به همین جهت صحیح است که لفظ احسان را با آنها تعریف کرد.
این را هم باید دانست که در این میان روایات بسیار زیادى (در ذیل این آیه) در باره حسن خلق و سایر اخلاق فاضله از قبیل: «انفاق»، «کظم»، «عفو» و امثال آن از رسول خدا (ص) و ائمه اهل بیت(ع) وارد شده، که ما ایراد آن را گذاشته‏ایم براى جاى دیگر، که مناسبت بیشترى داشته باشد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

غیظ، هیجان طبع نسبت به کثرت ناملایم است، لذا غضب، که در مقابل رضاست، به خداوند منسوب می‏شود؛ ولی غیظ به وی نسبت داده نمی‏شود. غیظ، هیجان بعد از غضب است، چنان‏که حضرت امیرمؤمنان(علیه‌السلام) فرمود: وإن عرض له الغضب اشتدّ به الغیظ 1.
در انسان‏های عادی، کظم، هم، نسبت به انبوه حزن است و هم نسبت به فراوانی غضب؛ امّا در اولیای الهی، کظم تنها نسبت به فراوانی حزن است؛ مانند کظم حضرت یعقوب(علیه‌السلام): ﴿وتَوَلّی عَنهُم وقالَ یاَسَفی عَلی یوسُفَ وابیَضَّت عَیناهُ مِنَ الحُزنِ فَهُوَ کَظیم) 2
بر این اساس، کظم غیظ، فرو نشاندن انبوه غضبی است که در آستانه فوران است و صاحب کظم غیظ، هم کاظم است و هم مکظوم؛ مانند طبیبی که خود را معالجه می‏کند که هم معالِج است و هم معالَج؛ از آن جهت که با قدرت روحی خود را کنترل می‏کند، می‏شود کاظم و از آن جهت که رام شده است، می‏شود مکظوم. حضرت یونس(علیه‌السلام) تا میان قوم خود بود، هم کاظم بود و هم مکظوم؛ امّا وقتی به شکم ماهی رفت، مکظوم شد: ﴿فَاصبِر لِحُکمِ رَبِّکَ ولاتَکُن کَصاحِبِ الحوتِ اِذ نادی وهُوَ مَکظوم) 3
منافق، بغض و کینه در گفتار، نوشتار و رفتارش بر ضد اهل ایمان نمایان است: ﴿قَد بَدَتِ البَغضاءُ مِن اَفوهِهِم وما تُخفی صُدورُهُم اَکبَرُ قَد بَیَّنّا لَکُمُ الاءیتِ اِن کُنتُم تَعقِلون ٭ هاَنتُم اُولاءِ تُحِبّونَهُم ولایُحِبّونَکُم وتُؤمِنونَ بِالکِتبِ کُلِّهِ واِذَا لَقوکُم قالوا ءامَنّا واِذَا خَلَوا عَضّوا عَلَیکُمُ الاَنامِلَ مِنَ الغَیظِ قُل موتوا بِغَیظِکُم) 1 ﴿ورَدَّ اللهُ الَّذینَ کَفَروا بِغَیظِهِم لَم یَنالوا خَیرًا) 2 امّا مؤمن غیظ خود را مهار می‏کند و عصبانی نمی‏شود و آثار خشم و غضب در رفتار و حتّی نگاهش بروز نمی‏کند. او همه منافذ خروج خشم را می‏بندد، از این‏رو امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: کلّ مؤمنٍ مُلجمٌ 3 ، و این فضیلت تنها درباره زبان نیست، چنان‏که اختصاصی به دروغ، تهمت، غیبت و مانند آن ندارد.
در تشبیه کظم غیظ به بستن دهانه مَشک، که در بحث مفردات گذشت، این تفاوت هست که مشک آب را نمی‏بلعد؛ امّا شخص کظیم خشم را درون خود جذب می‏کند و ثمرات معنوی و شیرین آن را می‏بیند؛ مانند مریضی که شربت تلخ را می‏نوشد و ثمره شیرین آن، یعنی بهبودی را می‏بیند. [ نظرات / امتیازها ]

رضا، غضب، غیظ و سایر احوال نفسانی، ذاتاً نه محمودند و نه مذموم، و مدح و قدح آن‏ها وابسته به مبادی فاعلی و غایی آن‏هاست؛ اگر درباره معروف عقلی یا نقلی باشد ممدوح و اگر درباره منکر عقلی یا نقلی باشد مذموم‏اند. آنچه گذشت و در بحث روایی نیز ارائه خواهد شد «کظم محمود» است.
وقتی فرونشاندن خشم، ممدوح شد، برآوردن آن مذموم خواهد بود، چنان‏که اگر برآوردن خشم در موردی ممدوح بود، فرونشاندن آن مذموم است؛ مانند آنچه در آیه ﴿اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّار) 4 مطرح است و از حضرت علی بن ابی‏طالب(علیه‌السلام) درباره دفاع مقدس رسیده است: رُدّوا الحَجَر مِن حیث جاء، فإنّ الشرّ لایدفعه إلاّ الشر 5. انسان مجاهد نستوه که غضب او برای خداست، مظهر اسم شریف «مُنتقم» خواهد بود و خداوند نیز برای او غضب می‏کند: مَنْ شَنِی الفاسقین وغضب لله، غضب الله له 6 ؛ یا أباذر إنّک غضبت لله فارجُ مَن غضبت له 1 ؛ ولی اگر مبدأ فاعلی و غایی این حالت (خشم) منکر بود و روی ناچاری، خشم را فرونشاند یا به نحو شدید ظهور نکرد، چنین وصفی کمال محسوب نمی‏شود؛ نظیر آنچه در آیه ﴿واِذا بُشِّرَ اَحَدُهُم بِالاُنثی ظَلَّ وَجهُهُ مُسوَدًّا وهُوَ کَظیم) 2 آمده است. در این مورد، حزن مذموم از یک‏سو و خشم مقدوح از سوی دیگر و «کظم غیر محمود» از سوی سوم مطرح است؛ و هرچند عدم اِعمال مقتضای غضب مزبور از مطلوبیت نِسْبی برخوردار است؛ ولی این‏گونه از کظم‏ها در ردیف فضائل نفسانی قرار نمی‏گیرند و این نمونه از کاظم‏ها و کظیم‏ها در سلسله سالکان مسیر حق واقع نمی‏شوند، زیرا اینان مشحون از خشم سربسته‏اند نه مهار شده. معنای کظیم در جریان میلاد دختر در جاهلیت، همانا مُمْتلی و مملوّ از غضب است؛ نه آنکه غضب به رضا تبدیل شده یا به حالت عادی بازگشته باشد، بلکه منتظر فرصت مناسب است تا فوران کند؛ نظیر مشک پر آب دهانه بسته. [ نظرات / امتیازها ]

و قال علی علیه السلام :لایزهدنک فی المعروف من لایشکره لک، فقد یشکرک علیه من لا یستمتع بشئ منه وقد تدرک من شکرالشاکر اکثر مما اضاع الکافر، "والله یحب المحسنین ."
در این جملات در واقع حضرت علی علیه السلام به ذکر برخی یاز خصوصیات نیکوکاران می پردازد که فرمود: تو را از نیکوکاری دلسرد نکند کسی که نیکوکاریت را سپاس نمی گوید. گاه کسی تو راسپاس گوید که از نعمت تو بهره مند نشده است و تو از سپاس گفتن دیگران بیش از آنکه ناسپاسان تباه کرده اند به دست خواهی آورد وخدا نیکوکاران را دوست می دارد. [ نظرات / امتیازها ]

در این آیه خداوند چند مورد از مواردی که تقواپیشگان باید انجام دهند را این چنین می فرماید:
1-در آسایش و تنگ دستی از اموال خود در راه خدا انفاق کنند
2-خشم خود را فرو خورند
3-از لغزش و بدی دیگران و کارهایی ناخوشایندی که از دیگران دیدند در گذرند
4-با مهربانی با مردم برخورد داشته باشند.
در این صورت هست که این افراد نیکوکار محسوب می شوند و خداوند نیکوکاران را دوست میدارد. [ نظرات / امتیازها ]