در این آیه خداوند متفرع بر آن دو نعمت (ارسال پیامبر و نعیین قبله) مردم را دعوت می ‏کند به اینکه به یاد او باشند و شکرش را بگذارند تا او هم در مقابل یاد بندگان به عبودیت و طاعت ایشان را به دادن نعمت یاد کند و در پاداش شکرگزاری و کفران نکردن نعمتشان را بیشتر کند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

1- کلمه ذکر بسا مى ‏شود که در مقابل غفلت قرار مى ‏گیرد مانند آیه «وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا» (کهف/28) و غفلت عبارت است از نداشتن علم به علم یعنى اینکه ندانم که می دانم و ذکر در مقابل غفلت عبارت است از اینکه بدانم که می دانم.

2- بسا مى ‏شود که در مقابل نسیان استعمال مى ‏شود و نسیان عبارت است از اینکه صورت علم به کلى از خزانه ذهن زایل شود و ذکر بر خلاف نسیان عبارت است از اینکه آن صورت هم چنان در ذهن باقى باشد و در آیه «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» (کهف/24) به همین معنا آمده است و بنابراین در چنین استعمالى ذکر مانند نسیان معنایى است داراى آثار و خواصى که آن آثار بر وجود ذکر مترتب مى ‏شود و به همین جهت کلمه ذکر مانند نسیان در مواردى که خودش نیست ولى آثارش هست استعمال مى‏ شود. مثلا وقتى من ببینم که شما دوست صمیمى خود را با اینکه مى ‏دانى احتیاج به نصرتت دارد نصرت ندادى و کمک نکردى مى ‏گویم: «چرا پس دوستت را فراموش کردى؟» با اینکه او را فراموش نکرده ‏اى و بر عکس همواره با او و به یاد او بوده ‏اى. اما از آنجا که این یاد اثرى نداشته است و بر عکس اثر فراموشى از شما سر زده است، مثل این است که اصلا در ذهن شما وجود نداشته است و از یادش برده باشى.

3- گویا استعمال ذکر بر ذکر لفظى (مثلا ذکر خدا با گفتن سبحان اللَّه و امثال آن) از همین باب باشد، یعنى استعمال کلمه (ذکر) در اثر آن باشد نه خودش. چون ذکر زبانى هر چیز از آثار ذکر قلبى آن است و از این باب است آیه «قُلْ سَأَتْلُوا عَلَیْکُمْ مِنْهُ ذِکْراً» (کهف/83) و نظائر این استعمال بسیار است. و به فرض اینکه ذکر لفظى از مصادیق ذکر واقعى باشد از مراتب آن است نه اینکه به کلى کلمه (ذکر) به معناى ذکر لفظى بوده باشد و معنایش منحصر در آن باشد. [ نظرات / امتیازها ]

ذکر داراى مراتبى است که اختلاف آن مراتب در آیات زیر کاملا مشهود است:

«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/28) و «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ» (اعراف/205) و «فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً» (بقره/200). در این آیه ذکر را به وصف شدت توصیف کرده است و معلوم است که مقصود از آن ذکر باطنى و معنوى است چون ذکر لفظى شدت و ضعف ندارد. «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسى‏ أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً» (کهف/24) که ذیل این آیه دلالت دارد بر اینکه می خواهد بفرماید امیدوار آن باش که بالاتر از ذکر به مقامى برسى که بالاتر از آن مقام که فعلا دارى بوده باشد. پس برگشت معنا به این مى ‏شود که تو وقتى از یک مرتبه از مراتب ذکر خداوند پائین آمدى و به مرتبه پائین ‏تر برگشتى، بگو چنین و چنان. پس به حکم این آیه تنزل از مقام بلندترى از ذکر و یاد خداوند نیز نسیان است. پس آیه شریفه دلالت دارد بر اینکه ذکر قلبى هم براى خود مراتبى دارد. از اینجا روشن مى ‏شود اینکه بعضى گفته ‏اند: «ذکر به معناى حضور معنا است در نفس» سخنى است درست براى اینکه حضور داراى مراتبى است. [ نظرات / امتیازها ]

در آیه امر به (یاد آورى) متعلق به (یاء) متکلم شده و فرموده است: «مرا یاد بیاور». اگر یاد آورى خداوند را عبارت بدانیم از حضور خداوند در نفس، ناگزیر باید قائل به تجوز شویم (و بگوئیم که مثلا منظور یاد نعمت ‏ها و یا عذاب هاى خداست) و اما اگر تعبیر نامبرده را تعبیرى حقیقى بدانیم، آن وقت آیه شریفه دلالت می کند بر اینکه آدمى غیر از آن علمى که معهود همه ما است و آن را مى ‏شناسیم که عبارت است از حضور معلوم در ذهن عالم، یک نسخه دیگرى از علم دارد. چون اگر مراد همان علم معمولى باشد سر به تحدید خداوند درمى ‏آورد. چون این قبیل علم عبارت است از تحدید و توصیف عالم معلوم خود را و ساحت خداى سبحان منزه از آن است که کسى او را تحدید و توصیف کند همچنانکه خودش فرموده است: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» (صافات/160) و «وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً» (طه/110).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

در فضیلت ذکر از طرق عامه و خاصه روایات بسیارى وارد شده است و به طرقى مختلف نقل شده است که فرمودند: «ذکر خداوند در هر حال خوب است».

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

رسول خدا (صلّی ‏الله ‏علیه ‏و آله‏) بر یاران خود درآمد و فرمود: «در باغ های بهشت به گردش بپردازید». پرسیدند: «یا رسول الله (صلّی ‏الله ‏علیه ‏و آله‏) باغ های بهشت چیست؟» حضرت فرمودند: «مجالس ذکر، هم صبح و هم شام به این مجالس بروید و به ذکر بپردازید و هر کس دوست داشته باشد بفهمد چه منزلتی نزد خداوند دارد باید نظر کند ببیند خداوند چه منزلتی نزد او دارد، چون خدای تعالی بنده خود را به آن مقدار احترام می ‏کند که بنده ‏اش او را احترام کند. بدانید که بهترین اعمال شما و پاکیزه ‏ترین آن نزد مالک و صاحبتان و نیز مؤثرترین اعمالتان در رفع درجاتتان و بالاخره بهترین چیزی که آفتاب بر آن می ‏تابد، ذکر خدای تعالی است زیرا خود خداوند از خودش خبر داده و فرموده است: «من همنشین کسی هستم که ذکرم کند و به یادم باشد». نیز فرموده است: «فاذکرونی أذکرکم» مرا به یاد آورید تا شما را با نعمتم یاد آورم، مرا به یاد آورید با اطاعت و عبادت تا شما را یاد آورم با نعمت ‏ها و احسان و راحت و رضوان».

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

امام صادق (علیه‏ السلام‏) فرمودند: خدای تعالی می ‏فرماید: «کسیکه مشغول به ذکر من باشد و ذکرم او را از درخواست حاجتش باز دارد، من به او بهتر از آنچه بخواهد می دهم».

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

امام صادق (علیه السلام) به حسین بزاز فرمودند: «آیا می خواهى تو را از مهم ترین وظیفه ‏اى که خداوند بر خلق خود واجب کرده است خبر دهم؟». عرضه داشت: «بله». حضرت فرمودند:

«1- اول انصاف دادن به مردم به اینکه با مردم آن طور رفتار کنى که دوست می دارى با تو رفتار کنند.

2- دوم مواسات با برادران دینى و یاد خدا در هر موقف؛ البته منظورم از ذکر خداوند، سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر نیست هر چند که این نیز از مصادیق آن است، ولى منظورم این است که در هر جا که پاى اطاعت خداوند به میان مى ‏آید به یاد خداوند باشى و اطاعتش کنى و هر جا معصیت خداوند پیش آید به یاد او باشى و آن را ترک کنى».

علامه طباطبایی: این معنا به طرق بسیار از رسول خدا (صلّ الله علیه و آله) و از ائمه اهل بیتش (علیه السلام) روایت شده است و در بعضى از آن ها آمده است که این دستور همان قول خداوند است که مى ‏فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» (اعراف/201).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

امام صادق (علیه ‏السلام‏) فرمودند: «خدای تعالی فرمود: «ای فرزند آدم، مرا در دلت یاد کن تا تو را یاد کنم. ای فرزند آدم، مرا در خلوت یاد کن تا در خلوت یادت کنم و در میان جمع یادم کن تا در میان جمعیت یادت کنم.»». و نیز فرمودند: «هیچ بنده ‏ای خداوند را در میانه جمعی از مردم یاد نمی ‏کند مگر آنکه خداوند او را در میان جمعی از ملائکه یاد می ‏کند».

علامه طباطبایی: این معنا به طرق بسیار از دو فریق شیعه و سنى روایت شده است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

رسول خدا (صلّی ‏الله ‏علیه ‏و آله‏) فرمودند: کسى را که چهار چیز داده باشند چهار چیز دیگر هم داده ‏اند و تفسیر این در کتاب خداست:

1- کسى که توفیق یاد خدایش داده ‏اند، خدا هم به یاد او خواهد بود. چون خداى تعالى مى ‏فرماید: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ» (بقره/52).

2- کسى که توفیق دعایش داده ‏اند اجابت دعا هم داده ‏اند. چون خداى تعالى مى ‏فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (غافر/60).

3- کسى که مقام شکرش داده ‏اند زیادى نعمت هم داده ‏اند. چون خداى تعالى مى ‏فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» (ابراهیم/7).

4- کسى که توفیق استغفارش داده ‏اند آمرزشش هم داده ‏اند. چون خداى سبحان می فرماید: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً» (نوح/10).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

رسول خدا (صلّی‏ الله ‏علیه ‏و آله‏) فرمودند: کسیکه خداوند را اطاعت کند، خدا را ذکر کرده است هر چند که نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد و کسیکه خداوند را عصیان کند، خداوند را از یاد برده است هر چند نمازش و روزه و تلاوتش بسیار باشد.

علامه طباطبایی: در این حدیث به این معنا اشاره شده است که معصیت از هیچ بنده ‏اى سر نمى ‏زند مگر با غفلت و فراموشى. چون انسان اگر بداند حقیقت معصیت چیست و چه آثارى دارد؟ هرگز اقدام بر معصیت نمى ‏کند. حتى کسى که معصیت مى ‏کند و چون به یاد خدایش مى ‏اندازند باز هم باک ندارد و اعتنایى به مقام پروردگارش نمى ‏کند، او طاغى و جاهل به مقام پروردگارش و علو کبریائیش است. او نمی داند که خداوند چگونه به وى احاطه دارد.

به همین معنا روایتى دیگر اشاره مى ‏کند که تفسیر الدر المنثور آن را از ابى هند دارى از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نقل کرده است. می گوید: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند: خداى تعالى فرموده است: مرا با اطاعتم یاد کنید تا با مغفرتم یادتان کنم و کسى که به یاد من باشد درحالیکه مطیع هم باشد، بر من واجب می شود که با مغفرتم یادش کنم. کسى که مرا یاد کند درحالیکه نافرمان باشد، بر من واجب می شود یادش کنم درحالیکه بر او خشمناک باشم (تا آخر حدیث) (تفسیر الدر المنثور ج 1 ص 148).

نکته ‏اى که در این حدیث آمده است درباره یاد خدا در حال معصیت، همان نکته ‏ای است که آیه شریفه و روایاتى دیگر آن را نسیان نامیده ‏اند. چون بودن یاد خدا بدون اثر همان نسیان است. البته سخن در این مقام بقایایى دارد که پاره ‏اى از آن ان شاء اللَّه تعالى به زودى مى ‏آید.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

1 - ضرورت به یاد خدا بودن و غفلت نکردن از ذکر او

فاذکرونى

2 - به یاد خدا بودن، مایه جلب رضایت و توجّه خاص خداوند است.

فاذکرونى أذکرکم

فعل «أذکر» در جواب امر قرار گرفته و لذا با حرف شرطى مقدر، مجزوم شده است. در نتیجه جمله با تقدیر آن چنین مى شود: «فاذکرونى ان تذکرونى أذکرکم; به یاد من باشید، اگر به یاد من باشید به یاد شما خواهم بود.» یاد کردن خدا از بندگان، به معناى عنایت و توجّه خاص به آنهاست.

3 - ضرورت شکرگزارى به درگاه خداوند

واشکروا لى

4 - رسالت پیامبر(ص) و تغییر قبله از بیت المقدس به مسجدالحرام، از نعمتهایى که مسلمانان باید به پاس آنها، همواره به یاد خدا باشند.

فولوا وجوهکم شطره ... کما أرسلنا فیکم رسولا ... فاذکرونى

برداشت فوق از حرف «فاء» که «اذکرونى» را بر نعمتهاى یاد شده (تغییر قبله و رسالت پیامبر(ص)) تفریع کرده است، به دست مى آید.

5 - بعثت پیامبر(ص) و تغییر قبله، نمونه اى از توجّه و یاد خدا از بندگان خویش *

و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره ... کما أرسلنا فیکم رسولا ... فاذکرونى أذکرکم

برداشت فوق احتمال دیگرى است که مى توان از تفریع جمله «فاذکرونى ...» بر بعثت پیامبر و تغییر قبله، استفاده کرد; یعنى: فاذکرونى أذکرکم کما ذکرتکم بارسال الرسول و تحویل القبلة.

6 - رسالت پیامبر(ص) و تغییر قبله، دو نعمتى شایسته و بایسته شکرگزارى به درگاه خدا

فولوا وجوهکم شطره ... کما أرسلنا فیکم رسولا ... واشکروا لى

شکر، در برابر نعمت است و مصداق مورد نظر براى نعمت - به قرینه آیات قبل - نعمت رسالت و تغییر قبله مى باشد.

7 - ضرورت پرهیز از کفران نعمتهاى خداوند

و لاتکفرون

برداشت فوق بر این اساس است که «لاتکفرون» به تقدیر «نعمة» در اصل «و لاتکفروا نعمتى» بوده باشد.

8 - غفلت از یاد خدا و ناسپاسى نعمتهایش، به منزله انکار اوست.

فاذکرونى ... واشکروا لى و لاتکفرون

نهى از کفرورزى و انکار خدا (لاتکفرون) - پس از فرمان دادن به ذکر و سپاس او - مى رساند که: غفلت از یاد خدا و ناسپاسى در برابر او، آدمى را به کفرورزى و انکار خدا مى کشاند و یا خود به منزله کفر و انکار خداوند است.

9 - ابوعمرو زبیرى از امام صادق (ع) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «الوجه الثالث من الکفر کفر النعم و ذلک قوله تعالى ... فاذکرونى أذکـــرکم و اشکـروا لـى و لاتکفرون ...;(1)

وجه سوم از اقسام کفر، کفران نعمت است و این است سخن خداوند که مى فرماید: ... فاذکرونى أذکرکم واشکروا لى و لاتکفرون ... ».

10 - محمّد بن مسلم از امام باقر(ع) روایت کرده است که فرمود: «تسبیح فاطمة (ع) من ذکر اللّه الکثیر الذى قال: اذکرونى اذکرکم;(2)

تسبیح فاطمه(س) ذکر کثیرى است که خداوند فرموده: به یاد من باشید تا به یاد شما باشم».

11 - «و روى ان رسول اللّه(ص) خرج على اصحابه فقال: ... قال سبحانه: فاذکرونى أذکرکم; یعنى، اذکرونى بالطاعة و العبادة اذکرکم بالنعم و الاحسان و الرحمة و الرضوان;(3)

از رسول خدا(ص) درباره سخن خداوند که فرموده «فاذکرونى أذکرکم» روایت شده که یعنى، مرا با اطاعت و عبادت خود یاد کنید تا شما را با نعمتها و احسان و رحمت و رضوان خود یاد نمایم».

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]