(فان خفتم فرجالا او رکبانا):(و اگر در حال خوف و ترس بودید،پس پیاده یا سواره می توانید نماز بگزارید)،این جمله شرطیه عطف است به جمله قبل ، یعنی اگر ترسیدید از دشمن یا هر امر دیگر، پس محافظت بر نماز را باامکانات خود تنظیم کنید و به همان مقدار نماز بخوانید، چه در حال پیاده و چه در حال سواره ، و چه با حال توجه به قبله و این همان نماز خوف است ، (فاذاامنتم فاذکروا الله کما علمکم ما لم تکونوا تعلمون ):(و چون از خوف ایمن شدیدخدا رایاد کنید ،چنانکه به شما چیزهایی را که نمی دانسته اید تعلیم داده است )(فاء)در اینجا فاء تفریع است و معنای جمله این می شود که محافظت برنماز امری واجب است ،لذا زمانی که ایمن شدید وجوب محافظت بر نمازمستقر می گرددو باید خدا را بسیار یاد کنید به جهت شرایع و احکامی که به شماتعلیم داده است (از قبیل ،حکم نماز خوف و غیر آن ). [ نظرات / امتیازها ]

پس از آنکه لزوم محافظت بر نماز گفته شد اینک بذکر اجازه و رخصت در طرز انجام دادن آن بهنگام خوف و وحشت از دشمن مى‏پردازد.
فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً یعنى وقتى براى شما بعلت خوف از دشمن امکان ندارد که ایستاده نمازها را انجام دهید پس بهر حال که میسر و ممکن است بخوانید خواه پیاده و خواه سواره.
مقصود از این آیات همان «نماز خوف» است که در سفر و حضر دو رکعت است جز نماز مغرب که همان سه رکعت مى‏باشد.
روایت شده که على علیه السلام در «لیلة الهریر» (در جنگ صفین شبى که تا صبح نبرد ادامه داشت بنام «لیلة الهریر» نامیده شده است) پنج نماز را با اشاره خواند و بعضى گفته‏اند که با تکبیر خواند و نیز نقل شده است که رسول اکرم در روز «احزاب» نماز را با اشاره بجا آورد.
فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ- وقتى ایمن شدید از ترس پس نماز را بصورت عادى بخوانید و بعضى گفته‏اند که یعنى خدا را یاد کنید با حمد و ثناى الهى.
«کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ» هم چنان که شما را آموخت از امور مربوط بدین و دنیاى شما آنچه را که قبلا نمیدانستید. [ نظرات / امتیازها ]

در قرآن گاهى به جاى کلمه‏ى «صلوة»، کلمه «ذکر» گفته شده است، چنانکه درباره نماز جمعه مى‏فرماید: «فاسعوا الى ذکر اللّه» به سوى ذکر خدا بشتابید. و یا خداوند به موسى علیه السلام مى‏فرماید: «اقم الصلوة لذکرى» نماز را بپادار تا یاد من باشى. در این آیه نیز مراد از «فاذکروا اللّه» نماز است.
آرى، فلسفه و روح نماز، یاد خداوند است.
این آیه اشاره به نماز خوف دارد که در شرایط جنگى با احکام مخصوصى که در فقه آمده است، اقامه مى‏شود.
در احادیث مى‏خوانیم که پیامبر صلى الله علیه وآله در جنگ احزاب با اشاره نماز خواندند و حضرت على علیه السلام در بعضى از جنگ‏ها دستور مى‏دادند که هنگام جنگ با ایماء و اشاره نماز بخوانند. امام کاظم علیه السلام در جواب شخصى که پرسید: اگر حیوان درنده‏اى به ما حمله کرد و وقت نماز تنگ بود چه کنیم؟ فرمودند: با همان وضعى که دارید نماز بخوانید، گرچه پشت به قبله باشد. [ نظرات / امتیازها ]

نماز از واجباتى است که در هیچ حالتى ساقط نمى شود
این جمله شرطیه ، عطف است بر جمله قبل و دلالت دارد بر شرطى که حذف شده ، و معنایش این است که اگر نترسیدید محافظت بکنید، و اما اگر ترسیدید این محافظت را با مقدار امکانات خود تقدیر کنید، و به همان مقدار نماز بخوانید، چه در حال پیاده (که ایستاده باشید، یا در راه باشید) و چه در حال سواره و کلمه ((رجال )) جمع رجل (مرد) نیست ، بلکه جمع راجل (پیاده ) است ، و کلمه ((رکبان )) جمع راکب است ، و این قسم نماز، همان نماز خوف است .
حرف ((فا)) در جمله : ((فاذا امنتم )) فاى تفریع است ، و معناى جمله را چنین مى کند: حال که گفتیم محافظت بر نمازها امرى است که در هیچ شرایطى ساقط نمى شود، بلکه اگر ترسى در کارتان نبود و توانستید نماز را حفظ کنید واجب است بکنید و اگر محافظت بر نماز برایتان دشوار شد هر قدر ممکن بود محافظت کنید، پس باید هر وقت آن ترس از بین رفت و دو - باره امنیت پیدا کردید مجددا در محافظت نماز بکوشید، و خدا را بیاد آورید)).
حرف ((کاف )) در جمله ((کما علمکم ...)) کاف تشبیه است ، و جمله : ((ما لم تکونوا تعلمون )) از قبیل به کار بردن عام در مورد استعمال خاص است ، تا دلالت کند بر منت هاى بسیارى که خدا از نعمت هاى بسیار و از تعلیم بر مردم دارد و گرنه جاداشت بفرماید: ((و چون امنیت یافتید خدا را همانطور که قبلا در مورد نماز خوف ، تعلیمتان داد بیاد آورید، ولى اینطور نفرمود، بلکه تعلیم را عمومیت داد، و فرمود: خدا را همانطور که چیرهائى به شما تعلیم داد که نمى دانستید بیاد بیاورید و این تعبیر براى آن بود که بر امتنان بر همه نعمت ها و تعلیم ها دلالت کند و بنابراین معناى آیه چنین مى شود پس ‍ خدا را آنچنان بیاد آورید که یاد آوریتان مساوى و برابر با این نعمت باشد، که نماز در حال امن و در حال خوف و نیز همه شرایع دین رابه شما تعلیم کرد. [ نظرات / امتیازها ]

این‌ ‌آیه‌ راجع‌ به صلاة خوف‌ و مطارده‌ ‌است‌ و ‌در‌ اخبار به صلاة مواقفه‌ و مسایفه‌ و مرامحه‌ تعبیر نموده‌اند. و مراد نماز ‌در‌ میدان‌ جنگ‌ ‌با‌ دشمنان‌ ‌است‌ ‌که‌ دو لشگر به هم‌ ریخته‌ و ‌با‌ سیوف‌ و رماح‌ و نحو اینها مقاتله‌ می‌نمایند و یکدیگر ‌را‌ طرد می کنند، و ‌در‌ بعض‌ اخبار خوف‌ ‌از‌ لصوص‌ و قطاع‌ الطریق‌ و سباع‌ ‌را‌ ‌هم‌ به آن‌ ملحق‌ نموده‌اند و ‌در‌ کلمات‌ بعضی‌ اعلام‌ صلوة غریق‌ و حریق‌ و مهدوم‌ ‌علیه‌ نیز به آن‌ الحاق‌ ‌شده‌ ولی‌ ‌در‌ اخبار ذکری‌ ‌از‌ ‌آنها‌ نشده‌ و شمول‌ اطلاق‌ خوف‌ نیز ‌بر‌ ‌آن‌ مشکل‌ ‌است‌ و توضیح‌ ‌این مسئله‌ به نحو اختصار این است‌ ‌که‌ چون‌ ‌در‌ اخبار وارد ‌شده‌ ‌که‌ «الصلاة ‌لا‌ تسقط بحال‌» ‌یعنی‌ نماز ‌در‌ هیچ‌ حالی‌ ساقط نمی شود و ‌در‌ میدان‌ جنگ‌ مجاهدین‌ متمکن‌ ‌از‌ صلوة تامه‌ نیستند و ‌در‌ مقام‌ ضرورت‌ به قدر تمکن‌ باید انجام‌ وظیفه‌ نمود ‌که‌ فرموده‌اند «الضرورات‌ تتقدر بقدرها»، لذا ‌در‌ میدان‌ جنگ‌ و ‌در‌ حال‌ قتال‌ ‌هر‌ مقداری‌ ‌از‌ نماز ‌که‌ انسان‌ متمکن‌ ‌است‌ باید انجام‌ دهد و رکوع‌ و سجود ‌آن‌ ‌را‌ به ایماء و اشاره‌ به جای‌ آورد ولو‌ ‌در‌ حال‌ انحراف‌ ‌از‌ قبله‌ و ‌در‌ حال‌ حرکت‌ و عدم‌ استقرار و متوجه‌ به دشمن‌ ‌باشد.‌ و نماز خوف‌ مانند نماز مسافر قصر ‌است‌ و ‌اگر‌ ‌از‌ ‌این‌ مقدار ‌هم‌ متمکن‌ نباشد ‌یعنی‌ اعمال‌ نماز ‌را‌ به ایماء و اشاره‌ ‌هم‌ نتواند انجام‌ دهد به واسطه‌ این که‌ ممکن‌ ‌است‌ ذهنش‌ ‌از‌ دشمن‌ منصرف‌ گردد، فقط ذکر ‌بر‌ ‌او‌ واجب‌ ‌است‌، و قدر مسلم‌ ‌از‌ ذکر ‌که‌ به اجماع‌ علماء شیعه‌ کافی‌ ‌است‌ ‌این‌ ‌است‌ ‌که‌ نیت‌ کند و تکبیرة الاحرام‌ بگوید و ‌اگر‌ ممکن‌ ‌است‌ رو به قبله‌ و گرنه‌ به هر طرفی‌ ‌که‌ متوجه‌ ‌است‌ عوض‌ ‌هر‌ رکعت‌ یک‌ مرتبه‌ تسبیحات‌ اربعه‌ «سبحان‌ اللّه‌ و الحمد للّه‌ و ‌لا‌ اله‌ الا اللّه‌ و اللّه‌ اکبر» بگوید. مثلا ‌اگر‌ نماز مغرب‌ ‌است‌ سه‌ مرتبه‌ و ‌اگر‌ سایر نمازها ‌است‌ دو مرتبه‌ بگوید. ولی‌ لزوم‌ ‌این‌ ‌هم‌ معلوم‌ نیست‌؛ زیرا ‌در‌ بعض‌ اخبار به گفتن‌ تکبیر اقتصار ‌شده‌ و ‌در‌ بعضی‌ تکبیر و تحمید و تهلیل‌ و تسبیح‌ و دعاء ذکر ‌شده‌ و مسلما دعاء واجب‌ نیست‌ بلکه‌ مستحب‌ّ ‌است‌، ‌علی‌ ای‌ حال‌ آنچه‌ ذکر شد مطابق‌ فتوای‌ علماء اعلام‌ و موافق‌ ‌با‌ احتیاط ‌است‌.لکن‌ ‌این‌ حدیث‌ ‌در‌ غریق‌ و حریق‌ و امثال‌ ‌آن‌ جاری‌ نمی باشد و تنقیح‌ مناط ‌هم‌ تمام‌ نبوده‌ و قیاس‌ نیز باطل‌ ‌است‌ و ‌این‌ موارد ‌از‌ مورد اخبار خارجند و حکم‌ ‌آنها‌ حکم‌ مریض‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌هر‌ مقدار ‌از‌ نماز ‌که‌ میسور ‌است‌ باید انجام‌ دهد چه‌ ‌از‌ حیث‌ شرایط و چه‌ ‌از‌ حیث‌ اجزاء «لان‌ المیسور ‌لا‌ یسقط بالمعسور، و ‌ما ‌لا‌ یدرک‌ کله‌ ‌لا‌ یترک‌ کله‌» و اما تفسیر ‌آیه‌ فَإِن‌ خِفتُم‌ فَرِجالًا أَو رُکباناً تفریع‌ ‌بر‌ ‌آیه‌ قبل‌ ‌است‌ ‌که‌ امر به محافظت‌ صلوة فرموده‌ و ‌در‌ اینجا می فرماید ‌اگر‌ خوف‌ ‌برای‌ ‌شما‌ پیدا شد چه‌ ‌در‌ محاربه‌ ‌یا ‌از‌ سباع‌ و لصوص‌ ‌پس‌ نماز بگزارید ‌در‌ حال‌ پیاده‌ ‌یا ‌سواره‌ و رجال‌ جمع‌ راجل‌ ‌یعنی‌ پیاده‌ و رکبان‌ جمع‌ راکب‌ ‌یعنی‌ سواره‌، ‌یعنی‌ ‌در‌ همان‌ حال‌ محاربه‌‌ یا ‌فرار ‌از‌ دزد و درنده‌ به هر وضعی‌ هستید نماز بگذارید. و رجالا و رکبانا حال‌ ‌است‌ ‌برای‌ فعل‌ محذوف‌ ‌یعنی‌ «فصلوا رجالا ‌او‌ رکبانا».
فَإِذا أَمِنتُم‌ فَاذکُرُوا اللّه‌َ ‌: پس‌ ‌هر‌ گاه‌ ایمن‌ شدید ‌به‌ این که‌ جنگ‌ راکد شود ‌یا ‌از‌ سباع‌ و لصوص‌ نجات‌ یابید یاد ‌خدا‌ کنید ‌یعنی‌ نماز ‌با‌ تمام‌ اجزاء و شرایط به جای‌ آورید و اطلاق‌ ذکر ‌بر‌ نماز ‌در‌ بسیاری‌ ‌از‌ آیات‌ ‌شده‌ مانند:
اذکُرُوا اللّه‌َ ذِکراً کَثِیراً ‌. در‌ مجمع‌ البحرین‌ ‌در‌ بیان‌ ‌این‌ ‌آیه‌ ‌در‌ ذیل‌ لغت‌ ذکر می گوید: «یشتمل‌ الصلاة و قراءة القرآن‌ و تدریس‌ الصلاة و مناظرة العلماء» و ظاهرا ‌این‌ مذکورات‌ ‌از‌ باب‌ مثال‌ ‌است‌ و ‌هر‌ چه‌ انسان‌ ‌را‌ متوجه‌ ‌خدا‌ کند و به یاد ‌خدا‌ اندازد اطلاق‌ ذکر ‌بر‌ ‌او‌ صحیح‌ ‌است‌.
کَما عَلَّمَکُم‌ ما لَم‌ تَکُونُوا تَعلَمُون‌َ : ‌آن‌ چنان‌ نماز ‌را‌ به جای‌ آورید ‌که‌ خداوند به شما تعلیم‌ داد و مطابق‌ دستور ‌او‌ و ‌با‌ رعایت‌ شرایط و آداب‌ ‌آن‌، نه‌ ‌از‌ پیش‌ ‌خود‌ و اختراع‌ ‌خود‌، زیرا نماز عبادتی‌ ‌است‌ توقیفی‌ و باید طبق‌ دستور شرع‌ عمل‌ شود. (اطیب البیان، ج٢ ص ٤٨٨-٤٨٩) [ نظرات / امتیازها ]

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (239)
فَإِنْ خِفْتُمْ‌: پس اگر بترسید از دشمن یا از درنده موذى، فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً: پس نماز گذارید در حالتى که پیاده یا سواره هستید و بر قدر امکان ملاحظه شرایط و افعال آن را نمائید، و اگر رکوع و سجود ممکن‌
«1» جامع احادیث الشیعه، جلد 4، باب 4، صفحه 56، حدیث 38.
تفسیر اثنا عشرى، ج‌1، ص: 428
نباشد، به عوض هر رکعتى تسبیحات اربع بگوئید با نیت و تکبیرة الاحرام و تشهد و سلام، و در این آیه دلیل است بر جواز صلاة در حال خوف پیاده و سواره و در حال مسایفه به هر نوعى که واقع شود چه رو بقبله باشد یا نباشد؛ چنانچه مروى است که حضرت پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در روز احزاب و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در لیلة الهریر نماز را به ایماء بجا آوردند. «1» (احکام نماز خوف راجع به رسائل عملیه است).
فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ‌: پس چون ایمن شدید و ترس شما زایل شد، پس نماز گذارید با شرایط و آداب مانند کسى که مأمون باشد. یا مراد ذکر شکر است، یعنى چون ایمن شدید شکر الهى بجاى آرید بر نعمت امنیت که شما را عطا فرموده. کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ‌: همچنانکه تعلیم فرمود شما را آنچه را که نمى‌توانستید دریابید آن را و بفهمید به خودى خود از آداب نماز و کیفیت آن در حال امنیت و ترس، لکن به اتفاق اکثر، مراد به ذکر در این آیه نماز مى‌باشد، زیرا بیان راجع به نماز باشد.
در منهج- آیه شریفه در غزوه ذات الرقاع نازل شد، حضرت امر فرمود جماعتى در جلو بایستند براى محافظت، و دسته دیگر به آن حضرت اقتدا نموده، رکعت اول را با جماعت و رکعت دوم را فرادى خواندند. و حضرت به رکعت دوم قیام و صبر نمود تا مصلین نماز خود را تمام و بجاى دسته اول رفته و آنها به رکعت دوم حضرت اقتداء و بقیه را خود بجا آوردند.
[ نظرات / امتیازها ]

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (239)
ترجمه‌
پس اگر بترسید پس پیادگان یا سواران پس چون ایمن شدید یاد کنید خدا را چنانچه آموخت شما را آنچه را که نبودید بدانید..
تفسیر
خوف یا از دشمن است یا از دزد یا از درنده یا از غیر اینها در هر حال باید نماز را ترک ننمود نهایت آنکه در راه پیاده یا سواره باید بجا آورد و استقرار شرط نیست و در کافى از حضرت صادق (ع) نقل نموده که پرسیدند از این آیه فرمود اگر بترسد از درنده یا دزد تکبیر میگوید و اشاره مینماید اشاره و در فقیه از آنحضرت نقل نموده در نماز زحف که رفتن بسوى دشمن است که فرمود تکبیر و تهلیل است و این آیه را تلاوت فرمود و نیز از آنحضرت مروى است که اگر در زمین خوفناک باشى و بترسى از دزد یا درنده پس نماز بجاى آور با آنکه سوار بر مرکب خود باشى و از حضرت باقر (ع) روایت شده است که کسیکه بترسد باشاره نماز میخواند بر مرکب خود پس چون خوف شما زائل شد نماز بخوانید بنحو متعارف بطوریکه آموخت شما را خداوند با آنکه شکر نمائید بر امنیت چنانچه تعلیم فرمود شما را آنچه نمیدانستید از شرایع و آداب نماز و شکرگزارى و تشبیه در این مقامات مفید تعلیل است چنانچه سابقا بیان گردید و تفصیل آداب و شرائط نماز خوف باید از مراجعه بکتب فقهیه معلوم شود. [ نظرات / امتیازها ]