توضیح : این همان معنایى است که ذیل آیه اول و همه آیه دوم به آن اشاره نموده است. مى ‏فرماید: «باید بندگان براى اجتناب از آن ها به خدا پناه ببرند». بنابراین آخر آیه به اولش و خاتمه ‏اش به آغازش برمى‏ گردد.

از اینجا خصوصیت مقام بیان در این دو آیه روشن مى ‏شود. توضیح اینکه خداى سبحان سوره را با صفتى شروع کرد که واجب است هر فرد با تقوایى متصف به آن صفت بوده باشد؛ آن صفت عبارت است از اینکه بر بنده خدا واجب است از عهده حق پروردگار برآید. مى ‏فرماید: «بندگان با تقواى او به غیب ایمان دارند و نماز را به پا مى ‏دارند و از آنچه خدا روزیشان کرده است انفاق مى‏ کنند و به آنچه بر پیامبر اسلام و سایر رسولان نازل کرده است، ایمان مى ‏آورند و به آخرت یقین دارند». به دنبال چنین صفتى است که خدا آنان را مورد انعام قرار داده است و هدایت قرآن را روزیشان کرد. دنبال این مطلب به شرح حال کفار و منافقین پرداخت و سپس به طور مفصل وضع اهل کتاب و مخصوصا یهود را بیان کرد و فرمود که خداى تعالى با هدایت کردن آنان بر ایشان منت نهاد و با انواعى از نعمت‏ ها گرامیشان داشت و مورد عنایات عظیمى قرار داد، ولى در مقام تلافى جز با طغیان و عصیان نسبت به خدا و کفران نعمت ‏ها و انکار او و رسولانش و دشمنى با فرشتگانش و تفرقه انداختن میان رسولان و کتب او بر نیامدند و عکس العملى نشان ندادند؛ خداى تعالى هم همانگونه با آنان مقابله کرد که با تکالیفى دشوار و احکامى سخت از قبیل به جان هم افتادن و یکدیگر را کشتن و به صورت میمون و خوک مسخ شدن و با صاعقه و عذاب آسمانى معذب نمودن، محکومشان نمود. سپس در خاتمه سوره به همین مطالب برگشته و بعد از بیان وصف رسول و مؤمنین به او مى ‏فرماید: «این ها بر خلاف آنان هستند، اینان هدایت و ارشاد خدا را تلقى به قبول و اطاعت کرده، به خدا و ملائکه و کتب و رسولان او ایمان آوردند بدون اینکه میان هیچ یک از پیامبران فرق بگذارند و با این طرز رفتار، موقف خود را که همانا موقف بندگى است که ذلت عبودیت و عزت ربوبیت بر آن احاطه دارد حفظ کردند». چون مؤمنین در عین اینکه به تمام معنا دعوت حق را اجابت کرده ‏اند، به این مطلب اعتراف دارند که از ایفاى حق بندگى و اجابت دعوت خدا عاجزند، چون اساس و پایه هستیشان بر ضعف و جهل است. به همین جهت گاهى از تحفظ نسبت به وظائف و مراقبت از آن کوتاهى مى ‏کنند یا فراموش مى ‏کنند یا دچار خطا مى ‏شوند و یا در انجام واجبات الهى کوتاهى نموده، نفسشان با ارتکاب گناهان به ایشان خیانت مى ‏کند و ایشان را به ورطه غضب و مؤاخذه خدا نزدیک مى ‏سازد همانطور که اهل کتاب را قبل از ایشان به آن نزدیک ساخت، از این جهت به ساحت مقدس خدا و به عزت و رحمت او پناه مى ‏برند از اینکه ایشان را در صورت خطا و نسیان مؤاخذه فرماید و درخواست مى ‏کنند به خاطر خطا و نسیان ما را به تکالیف دشوار مکلف مفرما و به عذاب ‏هایى که طاقتش را نداریم معذب مدار و ما را عفو کن و بیامرز و بر قوم کفار پیروز کن.

پس این است آن معنایى که آیات مورد بحث درصدد بیان آن هستند. به طورى که ملاحظه مى ‏فرمائید، همین معنا موافق با غرضى است که آن را دنبال کرده است نه آن معنایى که مفسرین براى آیه کرده و گفته ‏اند: «مضمون این دو آیه وابسته و مربوط به مضمون آیه قبل است، مى‏خواهد آیه قبل را که مشتمل بود بر تکلیف طاقت ‏فرسا و مالایطاق نسخ کند. آیه اولى یعنى (آمَنَ الرَّسُولُ ...) حکایت گفتار مردمى است که به مالایطاق مکلف شده ‏اند و آیه دومى ناسخ آن تکلیف است». آرى گفتار ما با روایاتى هم که در شان نزول سوره وارد شده است، مناسب ‏تر است.چون در شان نزول گفته‏اند: این سوره در مدینه نازل شد، زیرا هجرت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به مدینه و مستقر شدنش در آن شهر مقارن است با استقبال کامل مؤمنین آن شهر که انصار دین الهى بودند و با جان و مال خود به نصرت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) قیام کردند و نیز مقارن بود با از خودگذشتگى‏ هاى اهل مکه که به خاطر خدا دست از زن و فرزند و مال و وطن خود شستند و به رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) پیوستند. چنین موقعیتى ایجاب مى ‏کرد که خداى تعالى از دو طائفه تشکر و ستایش کند که دعوت او و پیامبرش را اجابت کردند (دقت فرمائید). البته آخر آیه هم که مى ‏فرماید: «أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ» تا اندازه ‏اى بر این معنا دلالت دارد؛ چون اشاره مى ‏کند که درخواست آنان در اوائل شکل‏گیرى اسلام بوده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این عادت قرآن است که هر جا مناسبتى پیش بیاید از آن جناب احترامى به عمل مى ‏آورد و او را جداى از دیگران ذکر نموده، سپس دیگران را به او ملحق مى ‏سازد؛ مانند مورد زیر که مى‏ فرماید: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ» (فتح/26) و «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» (تحریم/8). [ بستن توضیحات ]

توضیح : قبلا خداى تعالى از حال یک یک آنان به طور جداگانه خبر داد و فرمود: «کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ» ولى در جمله مورد بحث از آن سیاق به سیاق جمع برگشته و فرمود: «لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ» تا آخر دو آیه. این براى آن است که در اهل کتاب امور نامبرده به طور دسته جمعى واقع مى ‏شد؛ مثلا یهود میان حضرات موسى و عیسى (علیهما سلام) و حضرت محمد (صلبی الله علیه و آله) و نصارا میان حضرات موسى و عیسى (علیهما سلام) و حضرت محمد (صلبی الله علیه و آله) فرق مى ‏گذاشتند و به همین جهت دسته دسته شدند و ادیان جداگانه‏ اى درست کردند با اینکه خدا همگى آنان را به یک امت و یک دین که دین فطرت است خلق کرده بود. همچنین درخواست مؤاخذه نکردن و حمل و تحمیل ننمودن را به جماعت آنان نسبت داد و نیز در آخر آیه درخواست نصرت دادن به ایشان علیه کفار را به همه نسبت داد نه تک تک افراد برخلاف ایمان که چون در حقیقت قائم به تک تک افراد است به افراد منسوب نمود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون کلمه (سمع) در لغت کنایه گرفته مى ‏شود از قبول و اذعان به قلب و کلمه اطاعت استعمال مى‏ شود در رام بودن در عمل. پس با مجموع دو کلمه (سمع و طاعت) امر ایمان تمام و کامل مى ‏گردد.

جمله (سَمِعْنا وَ أَطَعْنا) از ناحیه بنده، انجام دادن همه وظائفى است که در برابر مقام ربوبیت و دعوت خدا دارد. این وظائف و تکالیف همه آن حقى است که خدا براى خود به عهده بندگان گذاشته است که در کلمه عبادت خلاصه مى ‏شود همچنانکه فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ» (ذاریات/57) و «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی» (یس/60).

خداى تعالى در برابر این حقى که براى خود قرار داده است، حقى هم براى بنده‏ اش بر خود واجب ساخته است و آن آمرزش است که هیچ بنده ‏اى در سعادت خود از آن بى نیاز نیست؛ از انبیا و رسولان بگیر تا پائین ‏تر. لذا به ایشان وعده داد که در صورتى که اطاعتش کنند و بندگیش نمایند، ایشان را بیامرزد همچنانکه در اولین حکمى که براى آدم و فرزندانش تشریع کرد، فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» (بقره/38) و این نیست مگر همان آمرزش. [ بستن توضیحات ]