توضیح : 1-این روایت را تفسیر قمى(ج 1 ص 119) روایت کرده است.

2-و در الدر المنثور(ج 2 ص 80) است که ابن جریر و ابن ابى حاتم از ربیع روایت آورده که در باره‏ این آیه گفته است‏: مربوط به روز احد است، که مسلمین دچار آن کشته‏ها و زخمى‏ها شدند، در آن گیر و دار از یکدیگر سراغ رسول خدا (ص) را گرفتند، این یکى به آن دیگرى گفت: محمد کشته شد، بعضى هم اضافه مى‏کردند که اگر او پیغمبر بود کشته نمى‏شد، ولى بعضى از بلند پایگان از اصحاب رسول خدا گفتند: شما باید در راهى که پیامبرتان قتال کرد قتال کنید، تا خداى تعالى یا فتح را نصیبتان کند، و یا به آن جناب ملحق شوید و براى ما نقل کرده‏اند که مردى از مهاجرین به مردى از انصار بر خورد که در خون خود مى‏غلطید، به او گفت: اى فلانى هیچ مى‏دانى که محمد کشته شد؟ او در پاسخش گفت اگر محمد کشته شد وظیفه رسالت خود را انجام داد، شما هم باید در دفاع از دینتان قتال کنید و در این باره بود که خداى تعالى آیه زیر را نازل کرد که: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ» یعنى آیا مرتد مى‏شوید، و بعد از ایمان به کفر بر مى‏گردید؟.
3-در الدر المنثور(ج 2 ص 80) است که ابن جریر از سدى روایت کرده که گفت: در روز احد این شایعه در بین مسلمانان منتشر گردید که: رسول خدا (ص) کشته شد، یکى از آن عده که (در پشت صخره کوه پنهان شده بودند) گفت: اى کاش کسى را میداشتیم و نزد عبد اللَّه بن ابى مى‏فرستادیم و او از ابى سفیان براى ما امان مى‏گرفت، آن گاه فریاد زد: هان اى مردم مهاجر، معطل چه هستید؟ محمد کشته شد! به سوى قوم مکى خود (یعنى لشکر ابى سفیان) برگردید، و گرنه مى‏آیند و شما را مى‏کشند، انس بن نضر فریاد زد: اى مردم، اگر محمد (ص) کشته شد پروردگار محمد زنده است، پس در همان راهى که رسول خدا (ص) قتال کرد شما هم قتال کنید ... و سپس ادامه داد: خدایا من از آنچه این مردم مى‏گویند نزد تو عذر مى‏خواهم و از پیشنهادى که مى‏کنند بیزارى مى‏جویم، آن گاه شمشیرش را محکم به دست گرفت و حمله کرد تا کشته شد، و خداى تعالى آیه: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ ...» را در این باره نازل فرمود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافی روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و دلیل بر اینکه مراد این است، جمله: «وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ ...»(آل عمران/154) مى‏باشد که در آیات بعد قرار دارد و بیانگر حال همین اشخاص است که اگر رسول خدا (ص) از دنیا برود از دین خدا بر مى‏گردند، چون غیر از حفظ منافع دنیایى خود هیچ همى ندارند، اگر بدین خدا هم مى‏گروند براى تامین همین منافع است، در نتیجه ما دام که از پستان دین مى‏دوشند دین دارند، و از آن دم مى‏زنند، همین که منافعى برایشان نداشت، و بلکه به منافع دنیایى‏شان لطمه زد از آن بر مى‏گردند، و آنها که در جنگ احد با شنیدن قتل رسول خدا (ص) برگشتند، (از دین برگشتند نه از جنگ)، علاوه بر اینکه نظیر آن فرارى که در احد از این طایفه سر زد، در غیر احد از قبیل جنگ حنین و خیبر و غیر آن دو نیز سر زد، و خداى تعالى در آن دو جریان چنین خطابى به آنها نکرد، و از فرار و پشت کردنشان به جنگ، چنین تعبیرى نکرد و نفرمود: شما در خیبر و حنین«انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ» بلکه تنها فرمود (و در روز حنین وقتى از کثرت جمعیت خود مغرور شدید، همین باعث شد که کارى از پیش نبرید، و زمین با همه فراخ و وسعتش بر شما تنگ شود و در آخر فرار کنید)(التوبه/25) پس حق این است که مراد از« انقلاب على الاعقاب»، برگشتن به کفر سابق است، نه فرار از جنگ.
در نتیجه حاصل معناى آیه با در نظر گرفتن سیاق عتاب و توبیخش این مى‏شود: که محمد(ص) سمتى جز رسالت از ناحیه خدا ندارد (مانند سایر رسولان که وظیفه‏شان تنها رساندن رسالت پروردگارشان است) نه مالک امر خودش است، و نه امور عالم، امر عالم تنها و تنها به دست خدا است، دین هم دین خدا است و با بقاى خدا باقى است، پس این چه معنا دارد که شما مسلمانان ایمان خود را وابسته بزنده بودن آن جناب کنید، بطورى که اگر آن جناب به مرگ و یا به قتل از دنیا برود قیام بدین خدا را رها کنید، و به قهقرا و عقب برگردید، و هدایت خود را از دست داده و دچار گمراهى و غوایت شوید؟. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و گرنه در سابق هم توجه فرمودید که گفتیم و تعبیر به فعل با تعبیر به صفت فرق دارد تعبیر به فعل بیش از صدور بر آن فعل از فاعلش دلالت ندارد، (مثلا وقتى مى‏گوئیم: فلانى کرامت کرد، تنها دلالت دارد بر اینکه یک بار و یا دو بار این عمل از او سر زد)، به خلاف صفت که علاوه بر" صدور"، دلالت بر" استقرار" و دوام آن نیز دارد، (وقتى مى‏گوئیم فلانى کریم است معنایش این است، عمل کرامت عمل همیشگى او است)، و مى‏فهماند این معناى وصفى براى او ملکه‏اى شده که هرگز از او جدا نمى‏شود، پس فرق است بین کلمات آنها که" شرک ورزیدند" و آنها که" صبر کردند" و آنها که" ظلم کردند" و آنها که" تعدى نمودند"، با کلمات" المشرکین"،" الصابرین"،" الظالمین"،" المعتدین"،" الشاکرین"، که دسته اول تنها دلالت دارد بر اینکه کارها از آنان سر زده، ولى دسته دوم دلالت دارد بر اینکه این کارها صدورش عادت و صفت همیشگى آنان شده، پس کلمه" شاکرین" در جمله مورد بحث به معناى کسانى است که در باطن داراى صفت شکر هستند، و این فضیلت در آنان استقرار یافته، و ما قبلا هم گفتیم و روشن کردیم که شکر مطلق عبارت است از اینکه بنده بیاد هیچ نعمتى نیفتد مگر آنکه خدا را هم با آن یاد آورد، و با هیچ چیزى تماس نگیرد که نعمتى از نعمتها باشد، مگر آنکه خداى تعالى را در آن اطاعت کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس شکر خداى تعالى در برابر نعمتى از نعمتهاى او این است که در هنگام استعمال و به کار بردنش به یاد او باشد، و وقتى به یاد او بود به یاد این مطلب هم مى‏افتد که نعمت او را در جایى که خود او خواسته استعمال کند، نه در جاى دیگر، و معلوم است که هیچ موجودى نیست که نعمتى از نعمت‏هاى او نباشد، و هیچ نعمتى را خلق نکرده مگر براى اینکه در راه بندگیش استعمال شود، هم چنان که خودش فرمود: «وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ، وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها، إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ»(ابراهیم/34).
پس شکر او در برابر نعمت‏هایش به این است که در آن نعمت‏ها اطاعت شود، و بیاد مقام ربوبیتش باشند.
و بنا بر این پس شکر مطلق خداى تعالى و بدون تقیید، همانا یاد خدا بدون نسیان، و اطاعتش بدون معصیت است، پس معناى آیه: «وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ»(البقره/152) این است که به یاد من باشید، یادى که آمیخته با نسیان نباشد، و امر مرا اطاعت کنید، اطاعتى که آمیخته با عصیان نباشد، (معلوم مى‏شود در جنگ احد شخصى وجود داشته که هرگز از یاد خدا غافل نشده، و هرگز امر او را نافرمانى نکرده بوده" مترجم: موسوی همدانی") و نباید به این سخن گوش داد که بعضى آن را گفته‏اند که امر در آیه شریفه تکلیف بما لا یطاق و خارج از توان انسان است، زیرا این سخن ناشى از کمى تدبر در این حقایق و دورى از ساحت عبودیت و کار پاکان را قیاس از خود گرفتن است.
و گرنه در سابق هم توجه فرمودید که گفتیم و تعبیر به فعل با تعبیر به صفت فرق دارد تعبیر به فعل بیش از صدور بر آن فعل از فاعلش دلالت ندارد، (مثلا وقتى مى‏گوئیم: فلانى کرامت کرد، تنها دلالت دارد بر اینکه یک بار و یا دو بار این عمل از او سر زد)، به خلاف صفت که علاوه بر" صدور"، دلالت بر" استقرار" و دوام آن نیز دارد، (وقتى مى‏گوئیم فلانى کریم است معنایش این است، عمل کرامت عمل همیشگى او است)، و مى‏فهماند این معناى وصفى براى او ملکه‏اى شده که هرگز از او جدا نمى‏شود، پس فرق است بین کلمات آنها که" شرک ورزیدند" و آنها که" صبر کردند" و آنها که" ظلم کردند" و آنها که" تعدى نمودند"، با کلمات" المشرکین"،" الصابرین"،" الظالمین"،" المعتدین"،" الشاکرین"، که دسته اول تنها دلالت دارد بر اینکه کارها از آنان سر زده، ولى دسته دوم دلالت دارد بر اینکه این کارها صدورش عادت و صفت همیشگى آنان شده، پس کلمه" شاکرین" در جمله مورد بحث به معناى کسانى است که در باطن داراى صفت شکر هستند، و این فضیلت در آنان استقرار یافته، و ما قبلا هم گفتیم و روشن کردیم که شکر مطلق عبارت است از اینکه بنده بیاد هیچ نعمتى نیفتد مگر آنکه خدا را هم با آن یاد آورد، و با هیچ چیزى تماس نگیرد که نعمتى از نعمتها باشد، مگر آنکه خداى تعالى را در آن اطاعت کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و نیز گفته: «رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ، إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»(الحجر/39و40)، که در این دو آیه از اغواى کلى خود احدى به جز مخلصین را استثنا نکرد، و خداى تعالى هم گفتار او را امضا نموده رد نکرد، و در جاى دیگر حکایت فرموده که گفت: «فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ، ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ»(الأعراف/16و17) که در این آیه جمله «لا تَجِدُ» به منزله استثنا «إِلَّا عِبادَکَ»»(الحجر/40) در آیه قبل است، و کلمه «شاکرین» به جاى کلمه: «مخلصین» در آیه قبل است، و این نیست مگر به خاطر اینکه شاکرین همان مخلصینند که شیطان در آنها بهره‏اى ندارد و دستش به آنان نمى‏رسد، چون تنها کار و کید او این است که مقام ربوبیت خدا را از یاد بندگان بیرون ببرد، و به سوى معصیت دعوت کند، و ساحت مخلصین و شاکرین عالى‏تر از این است. در آیات نازله در باره جنگ احد نیز چیزى که این معنا را تایید کند وجود دارد، و آن آیه‏اى است که بعد از آیات مورد بحث مى‏آید، که فرموده: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ»(آل عمران/155) که با ضمیمه کردن جمله: «وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» در آیه مورد بحث، و جمله: «وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ» در آیه بعدش که گفتیم به منزله استثنا است گفتار ما تایید مى‏شود، که منظور از "انقلاب" و "تولى" برگشتن از "دین" است، نه از "جنگ" (پس در این جنگ کسانى بوده‏اند که شاکر و مخلص بودند و دست وساوس شیطان به آنان نمى‏رسیده، چون آنى از خدا غافل نبودند).
پس اگر خواننده عزیز در این بحث دقت کند آن وقت تعجبش از گفتارى که بعضى‏ها گفته‏اند به نهایت خواهد رسید، و آن این است که آیه شریفه که مى‏فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ ...»(آل عمران/155) به مضمون روایتى نظر دارد که مى‏گوید: فرار کردن و سست شدن مؤمنین و متفرق شدن از صف قتالشان به خاطر این بود که شیطان در آن روز ندا در داد: "الا قد قتل محمد"(تاریخ المغازى ج 1 ص 235.) آن وقت عبرت خواهى گرفت از اینکه نداشتن بضاعت علمى چگونه افراد را وا میدارد که کتاب خدا (قرآن) را از اوج معارف عالیه و حقایق راقیه‏اش تا چه حد پائین بیاورند.پس آیه شریفه دلالت کرد بر اینکه در روز جنگ احد عده‏اى بوده‏اند که نه دچار وهن و سستى شدند و نه در ادامه راه خدا کوتاهى کردند، و لذا خدا آنان را شاکرین نامید، و تصدیق کرد که شیطان در آنان راهى نداشت، و امیدى به آنان نیست، نه در این جنگ و نه در هیچ موقفى دیگر، چون صفت "شکر" در آنها ثابت و ملازم آنان بود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اگر محمّد هم نباشد راه محمّد و خداى محمّد باقى است ، فرار نکنید. [ بستن توضیحات ]