معناى کلمه «اولی الامر» از نظر مصادیقى که دارد چیست؟ آیا با این که این کلمه اسم جمع است، منظور دسته دستههایى هستند که هر دستهاى به عنوان اهل حل و عقد در هر عصرى امور مسلمین را اداره مىکنند، و یا منظور فرد فرد معصومینند، که یکى پس از دیگرى زمام امور مسلمین را به دست مىگیرند،؟ آنچه در بدو نظر احتمالش به ذهن مىرسد این است که منظور فرد فرد معصومیناند که اطاعتشان بر خلق واجب شده، و یکى پس از دیگرى زمام امور را به دست گرفتند و وجوب اطاعتشان بر مردم را تنها از نظر لفظ به جمع آنان نسبت داده در حقیقت معناى جامعى از معصومین در نظر گرفته و لفظ «اولى الأمر» را در آن استعمال کرده همان طور که خود ما نیز در گفتگوهاى خود مىگوییم: (نمازهایت را بخوان) و (بزرگانت را اطاعت کن) و (گوش به فرمان بزرگان قومت باش)، با این که هر وقت انسان نماز بخواند یک نماز مىخواند نه همه نمازها را و همچنین اطاعت از بزرگان قوم، و گوش دادن به سخنان بزرگتر خود.
پس منظور از اولی الامر افرادی از امتند که در گفتار - و کردارشان - معصومند ، و به راستی اطاعتشان واجب است ، - به عین همان معنایی که اطاعت خدا و رسولش واجب است ، و چون ما قدرت تشخیص و پیدا کردن این افراد را نداریم - بناچار محتاج میشویم به این که خود خدای تعالی در کتاب مجیدش و یا به زبان رسول گرامیش این افراد را معرفی کند ، و به نام آنان تصریح نماید ، قهرا آیه شریفه با کسانی منطبق می‌شود که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در روایاتی که از طرق ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) تصریح به نام آنان کرده ، و فرموده اولی الامر اینان هستند .
توضیح : یکی از سخنان عجیب که در این مورد گفته شده گفتار فخر رازی است که گفته است اگر منظور از اولی الأمر خصوص ولی امر معصوم باشد ( تفسیر کبیر فخر رازى ج 10 ص 146)، این اشکال وارد می‌شود که الزاما بایستی جمع را بر مفرد حمل کنید ، و بگویید منظور از کلمه اولی الامر ولی امر میباشد ، و این خلاف ظاهر است . عجیب بودن گفتار وی در این است که چگونه غفلت کرده از این که استعمال جمع در مفرد چیز نوظهوری نیست ، هم در لغت شایع است ، و هم قرآن کریم پر است از آن ، و اینک چند نمونه آنرا نقل مینماییم : «فلا تطع المکذبین »(القلم/8)، «فلا تطع الکافرین»(الفرقان/52) «انا اطعنا سادتنا و کبراءنا »(الأحزاب/67)،« و لا تطیعوا امر المسرفین» (الشعراء/151)، «حافظوا علی الصلوات »(البقره 238)«و اخفض جناحک للمؤمنین»( الحجر/88)، و از این قبیل موارد مختلفهای که یا در اثبات یا در نفی ، یا در اخبار و یا در انشاء کلمه جمع در مفرد استعمال شده است .
آنچه از حمل جمع بر فرد ، خلاف ظاهر است این است که لفظ جمع را اطلاق کنند و یکی از آحاد آن را اراده نمایند ( مثلا پدری به فرزندش بگوید : ( علما را احترام کن ) ، و منظورش از علما فقط یک عالم باشد ، به طوری که اگر فرزند ، عالمی دیگر را احترام نماید اعتراض کند که من کی به تو گفتم این آقا را احترام کنی ، منظورم از علما فقط و فقط فلان عالم است ) ، نه این که حکم را طوری روی جمع ببرد که یک حکمش به عدد موضوعاتی که دارد منحل به احکامی متعدد شود ، مثل این که همان پدر به فرزندش بگوید : ( علمای شهر را احترام کن ) ، که معنایش چنین می‌شود : ( این عالم را احترام کن ) ، ( این را نیز احترام نما ) ، و همچنین به طوری که اگر فرضا در آن شهر هزار دانشمند باشد و پدر خواسته باشد هزار بار گفتار خود را تکرار کند به جای آن یک بار بطور کلی می‌گوید : ( علمای شهر را احترام کن ) ، این طور سخن گفتن نه تنها خلاف ظاهر نیست بلکه مطابق ظاهر است .
البته این احتمال را داده‌اند که مراد از کلمه : اولی الامر - یعنی همینهایی که متعلق وجوب اطاعتند - مجموع من حیث المجموع هیات حاکمه باشد ، هیاتی که از عدهای معدود تشکیل می‌شود ، و هر یک از آنان فردی از اولی الامرند ، به این معنا که هر یک به قدر خودش در مردم نفوذ و در امور مردم تاثیر دارد ، یکی رئیس همه لشگرها ، و یکی رئیس تک تک لشگرها ، یکی رئیس دانشگاهها و یکی رئیس فلان قسمت از اجرائیات دولت ، و یکی رئیس قسمت دیگر آن است ، بلکه احتمال دارد که مراد از اولی الامر همان طور که صاحب المنار گفته همه اهل حل و عقد جامعه باشند ، یعنی کسانی که امت به آنها وثوق و اطمینان دارند ، چه علما ، و رؤسای لشگر ، و تجار ، و صنعت گران ، و کشاورزان ، که مصالح عمومی امت را تامین می‌کنند ، و چه رؤسای کارگران ، و احزاب ، و مدیران جراید مورد احترام ، و هیات تحریریه آنها .(تفسیر المنار ج 5 ص 181)
پس این که احتمال دادیم معنای اولی الامر أهل حل و عقد باشد منظورمان این است ، یعنی هیات اجتماعیهای که از افراد موجه امت تشکیل میگردد ، و لیکن همه اشکال در این است که آیا میتوان مضمون همه آنها را بر این احتمال تطبیق داد یا نه ؟ .
آیه شریفه - همان طور که توجه فرمودید - دلالت دارد بر عصمت اولی الأمر حتی مفسرینی هم که آیه را با احتمال بالا تفسیر کرده‌اند این معنا را قبول دارند ، و ناگزیر از قبول آنند .
و ما از آنان میپرسیم با این که اعتراف دارید که آیه شریفه دلالت بر عصمت اولی الامر دارد چگونه میتوانید آن را با افراد هیاتهای حاکمه تطبیق دهید آیا میخواهید بگویید تک تک افراد این هیات معصومند و چون چنینند قهرا هیات جمعی آنان نیز معصوم می‌شود ، ( چون مجموع چیزی جز افراد نیست ) ؟ که هرگز چنین ادعایی را نمیتوانید بکنید زیرا در طول قرنها که بر امت اسلام گذشته است حتی یک روز هم پیش نیامده که جمعیت اهل حل و عقد همه معصوم بر انفاذ امری از امور امت بوده باشند ، و چون چنین چیزی سابقه ندارد پس محال است که خدای عز و جل امت را مامور به چیزی بکند که مصداق خارجی ندارد .
و یا میخواهید بگویید عصمت مستفاد از آیه که یک صفتی حقیقی است نه صرف فرض و اعتبار .
قائم به هیات حاکمه هست نه به تک تک افراد ، و خلاصه کلام این که هیات معصوم است ، هر چند که تک تک افراد معصوم نباشند ، بلکه گناه که سهل است شرک به خدا نیز بورزند و عینا مانند سایر افراد مردم که صدور هر گناهی و کفری از آنان محتمل و ممکن است ، مردم مکلف به اطاعت این افراد نیستند ، تا از کافر و گنه کار اطاعت کرده باشند ، بلکه مکلف به اطاعت هیات حاکمهاند و نظریه و رایی که از این فرد فرد صادر می‌شود ممکن است خطا باشد ، و امت را به سوی ضلالت و معصیت دعوت کند ولی نظریه هیات حاکمه به خاطر عصمتی که برایش فرض کردیم جز به راه صواب دعوت نمی‌کند .
اگر منظور شما این است ، میگوییم این نیز تصوری است محال ، و چگونه تصور می‌شود که یک موضوع اعتباری - یعنی هیات حاکمه - به یک صفت حقیقی متصف گردد ، با اینکه آنچه در خارج وجود و حقیقت دارد افرادند ، و هیات امری است اعتباری و امر اعتباری نه معصوم می‌شود و نه گنه کار .
و یا میخواهید بگوئید عصمتی که از آیه شریفه استفاده می‌شود نه صفت افراد هیات حاکمه است ، و نه صفت خود هیات ، بلکه حقیقت آن عبارت از این است که خدای تعالی این هیات را از انحراف حفظ می‌کند ، و نمیگذارد امر به معصیت کنند ، و رایی به خطا بدهند ، همچنان که خبر متواتر محفوظ از کذب است ، با این که مصونیت از کذب نه صفت تک تک مخبرین است ، و نه صفت هیات اجتماعی آنان ، بلکه حقیقت عصمت خبر از کذب این است که عادت بر محال بودن دروغ آن جاری شده ، و به عبارتی دیگر خدای تعالی خبری را که متواتر است حفظ می‌کند ، از این که دروغی و خطایی در آن واقع شود .
رای اولی الامر نیز مانند خبر متواتر است یعنی خطا به هیچ وجه در آنان راه پیدا نمی‌کند ، هر چند که تک تک خبر واحد و تک تک هیات حاکمه و نیز هیات آنان متصف به صفت زایدی به نام عصمت نیستند ، با این بیان دیگر چه اشکالی دارد که عصمت اولی الامر نیز از قبیل عصمت خبر واحد باشد ، و آیه شریفه هم دلالت بر بیش از این ندارد تنها این مقدار گویایی دارد که رأی هیات حاکمه اولی الامر ، به خطا نمیرود ، بلکه همیشه موافق با کتاب و سنت است و این خود عنایتی است از خدای تعالی بر این امت ، مؤید این توجیه روایتی است که از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) رسیده ، که فرموده : ( لا تجمع امتی علی خطاء - امت من هرگز بر خطا مجتمع نمیشوند)( سنن ابن ماجه ج 2 ص 1303 حدیث 3950 فیه هکذا ان امتى لا تجتمع على ضلالة) .
اگر منظورتان این است در پاسخ میگوییم اولا حدیثی که برای تایید گفته خود آوردید به فرضی که صحیح باشد و مجعول نباشد هیچ ارتباطی با مورد بحث ما ندارد ، زیرا در حدیث آمده که امت بر خطا اتفاق نمی‌کند نه اهل حل و عقد ، کلمه امت برای خود معنایی دارد ، و کلمه (اهل حل و عقد ) نیز برای خود معنایی دیگر دارد ، شما چه دلیلی دارید بر این که مراد رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) از کلمه ( امت ) همه امت نیست ، بلکه مراد اهل حل و عقد است ؟ علاوه بر این که در حدیث آمده که امت بر خطا اجتماع و اتفاق نمی‌کنند ، و شما میخواهید آن را معنا کنید به این که خطا از اجتماع امت بر داشته شده ، و این معنا غیر آن معنا است .
آنچه از حدیث بر میآید این است که خطای در مسالهای از مسائل آنقدر فراگیر نمیشود که همه امت را به سوی خود بکشاند ، بلکه دائما کسانی در بین آنان خواهند بود که پیرو حق و بر حق باشند ، حال یا همه امت بر حق و پیرو حق می‌شوند ، و یا بعضی از آنان ، هر چند آن بعض ، یک نفر معصوم باشد ، در نتیجه مضمون روایت نامبرده موافق است با آیات و روایاتی که دلالت دارند بر این که دین اسلام و ملت حق ، از صفحه زمین برانداخته نمیشود ، بلکه تا روز قیامت باقی خواهد ماند ، نظیر آیه زیر که می‌فرماید :« فان یکفر بها هؤلاء فقد وکلنا بها قوما لیسوا بها بکافرین»(الأنعام/89) و نیز می‌فرماید :« و جعلها کلمة باقیة فی عقبه»(الزخرف/28) ، و نیز می‌فرماید :« انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون »(الحجر/9)و نیز می‌فرماید :« و انه لکتاب عزیز ، لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه»(فصلت/41-42) و آیاتی دیگر از این قبیل .
و مضمون روایت مورد بحث اختصاصی به امت محمد (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) ندارد ، بلکه روایات صحیحی خلاف آن را میرساند و آن روایاتی است که از طرق مختلف از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نقل شده که - خلاصهاش این است که - امت یهود به هفتاد و یک فرقه منشعب شد ، و نصارا به هفتاد و دو فرقه و مسلمانان به هفتاد و سه فرقه منشعب می‌شوند ، و همه این فرقهها در هلاکتند مگر یکی( سفینة البحار ج 2 ص 359) ، و ما این روایت را در بحث روایی که در ذیل آیه : «و اعتصموا بحبل الله جمیعا»(آل عمران/ 103)داشتیم نقل کردیم .
و سخن کوتاه این که اگر سند روایت مورد بحث درست باشد هیچ بحثی در متن آن نیست ، زیرا مطلبی را بیان می‌کند که هیچ ارتباطی با بحث ما ندارد ، زیرا بحث ما در باره عصمت اهل حل و عقد از امت اسلام است ، میگوییم اگر منظور از کلمه اولی الامر اهل حل و عقد باشد باید همه آنان معصوم باشند ، در حالی که چنین چیزی نه بوده و نه خواهد بود .
میگوییم : آن چه عاملی است که باعث می‌شود اهل حل و عقد از مسلمانان در آرایی که میدهند معصوم باشند ؟ و مگر بین این عده با اهل حل و عقد سایر امتها فرق هست ؟ و مگر تنها مسلمانان چند نفری به نام اهل حل و عقد دارند ؟ تمامی امتهایی که تاکنون در بشر تشکل یافته ، و حتی همه اجتماعات کوچک و بلکه همه قبیلهها و عشایر ، چند نفری داشتهاند که مسایل گره خورده امت را حل ، و مسائل خلاف آن را عقد کرده‌اند ، چون بالاخره در هر جمعیت و امتی چند نفری نیرومند و صاحب نفوذ و آگاه به مسائل اجتماعی امت خود رسیدگی می‌کنند .
خواننده محترم اگر در تاریخ جستجو کند ، و حوادث گذشته تاریخ را و همچنین حوادث عصر حاضر را که در امتها و قبایل رخ میدهد بنگرد موارد بسیار زیادی را پیدا خواهد کرد که اهل حل و عقد هر امت در مسائل مهم مملکتی و قبیلهای دور هم جمع شدهاند و بعد از مشورت و بگومگوها ، یک رأیی را پسندیده و به دنبال آن به مرحله اجرایش گذاشتهاند حال یا خوب از آب در آمده ، و یا خطا بوده ، پس خطا هر چند در نظریههای فردی بیشتر است ، تا در نظریههای اجتماعی ، و لیکن آرای اجتماعی هم ، چنان نیست که هیچ خطایی در آن راه نداشته باشد ، این شما و این تاریخ و این شما و این حوادث عصر خود ما که هر دو شهادت میدهند بر مصادیق بسیار بسیار زیادی که آرای اهل حل و عقد خطا از آب در آمده .
پس اگر بین اهل حل و عقد مسلمین با اهل حل و عقد سایر جوامع تفاوتی هست ، و اهل حل و عقد مسلمین مصون از خطا و معصوم از غلط و اشتباهند از این باب نیست که نظیر خبر متواتر عادتا خطا در آن راه ندارد ، بلکه به اعتراف خود شما از این باب است که خدای تعالی از خطا بودنش جلوگیری کرده ، پس عامل در مصونیت اهل حل و عقد یک عامل عادی معمولی نیست ، بلکه از سنخ عوامل خارق العاده ، و خلاصه از باب معجزه است ، و معلوم می‌شود که کرامتی با هر به این امت اختصاص یافته ، و این امت را حفظ می‌کند ، و از رخنه کردن هر شر و فسادی در جماعت مسلمین و در نتیجه از تباهی وحدت کلمه آنان جلوگیری مینماید ، و بالاخره سببی است معجز و الهی و هم سنگ قرآن کریم ، سببی است که تا قرآن زنده است آن سبب نیز زنده است و رابطه آن با زندگی امت اسلام نظیر رابطهای است که قرآن با زندگی این امت دارد ، چیزی که هست قرآن با زندگی علمی و معارفی این امت رابطه دارد ، و آن سبب الهی و معجز با زندگی عملی امت دارای رابطه است . خوب وقتی سبب ، چنین سببی است ، باید قرآن کریم حدود آن سبب و سعه دایره آن را بیان کند ، و این منت را هم بر بشر بگذارد همان طور که خدای تعالی بر بشر منت نهاد و برای هدایت او قرآن و محمد (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) را فرستاد و وظیفه امت را معلوم کرد ، باید در همان قرآن وظیفه اجتماعی این عده که نامش اهل حل و عقد است را نیز برای خود اهل حل و عقد بیان کند ، همانطور که برای پیغمبرش آن را بیان کرد ، و نیز لازم است که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به امت خود و مخصوصا به نیکان از اصحاب خود بیان کند ، که اهل حل و عقد بعد از من که عنوانشان در قرآن اولی الأمر است چه کسانیند ، و چه حقیقتی دارند ، حد و مرزشان ، و سعه دایره عملشان چیست ، و چقدر است ، و آیا هیات حاکمه و یا بگو اهل حل و عقد و یا بگو اولی الامر در هر عصری یکدسته هستند ، برای تمامی قلمرو اسلام ، و یا در هر جمعیتی اسلامی یک عده اولی الامر خواهند بود ، مثلا اعراب یک عده ، و آفریقائیها یک عده ، و شرقیها یک عده ، و همچنین هر جمعیتی یک عده اولی الامر برای خود دارند ، تا در بین ایشان در نفوس و اعراض و اموالشان حکم برانند ؟ .
و نیز لازم بود خود مسلمانان و مخصوصا اصحاب ، نسبت به این مساله اهتمامی داشته باشند ، با یکدیگر بنشینند بحث کنند ، و در آخر از رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) توضیح بخواهند ، که اولی الامر کیانند ؟ و آیا یک عده برای همه مسلمانان جهانند ؟ و یا برای هر جمعیتی یک عده اولی الامر خواهند بود همچنان که روایات پر است از سؤالهائی که اصحاب از آن جناب کرده‌اند ، آن هم سؤالهای پیش پا افتادهای که بقدر این مساله اهمیت نداشته و در قرآن کریم نیز از آن سؤالها چند نمونه آمده ، از آن جمله سؤال از أهله یعنی هلال هر ماه است ، که فرموده :« یسئلونک عن الاهلة»(البقره/189) و از آن جمله سؤال از انفاق است که در قرآن آمده :« یسئلونک ما ذا ینفقون»(البقره/215) ، و یا« یسئلونک عن الانفال»(الأنفال/1) .
آیا خود و خدا جای این سؤال نیست ، که چرا اصحاب از این که اولی الامر معصوم و یا بگو اهل حل و عقد معصوم چه کسانیند هیچ سؤالی نکردهاند ؟ و یا سؤال کرده‌اند ولی دست بازیگران سیاست با آن سؤالها بازی کرده ، و در نتیجه به دست ما نرسیده ؟ و آیا میتوان گفت که خیر چنین چیزی نبوده با این که میدانیم مساله اولی الامر شدن خبری نبوده که با هوا و هوس اکثریت مردم آن روز مخالفت داشته باشد ، بلکه کمال موافقت را داشته ، هر کسی علاقمند بوده که از طرف خدا و رسولش عضوی از اعضای اهل حل و عقد باشد ، پس چرا مساله را به کلی متروک گذاشتند تا از یادها بردند .
از سوی دیگر گیرم که در زمان رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) شرم داشتند از این که در باره اولی الامر و جانشین رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) چیزی بپرسند ، چرا بعد از رحلت آن حضرت در اختلافهایی که پیش آمد ، و فتنههایی که یکی پس از دیگری بالا گرفت سخنی از این اهل حل و عقد به میان نیامد ، و چرا در بگومگوهایی که کرده‌اند و تاریخ اسلام کلمه به کلمه آن را ضبط کرده ، و حتی حرف به حرف آنها را به دست ما رسانده ، اسمی و اثری از اهل حل و عقد در هیچ خطابی و هیچ کتابی دیده نمیشود ، نه در بین قدمای مفسرین ، نه صحابه و نه تابعین ، فقط و فقط در طول این چهارده قرن آقای فخر رازی ( تفسیر کبیر فخر رازى ج 10 ص 144- 150)، و بعضی از علمای بعد از وی از این ماجرا خبر دار شدند .
نکته جالب توجه اینجا است که خود فخر رازی همین اشکال ما را بر گفتار خود کرده به این بیان که این وجه مخالف با اجماع مرکب است - اجماع مرکب یعنی اظهار قول و نظریهای سوم ، در مسالهای که علمای اسلام در آن مساله دو دسته شدهاند و هر دسته نظریهای را اختیار کرده‌اند ، که لازمه آن نفی نظریه سوم است در نتیجه تمامی علمای اسلام با این نظریه سوم مخالفند ، و بر خلاف آن اجماعی مرکب از دو طایفه دارند - زیرا اقوال در معنای اولی الامر از چهار قول تجاوز نمی‌کند یکی این که اولی الامر خلفای چهارگانهاند ، دوم این که امرای لشگرند ، سوم این که علمای اسلامند ، چهارم این که ائمه معصومینند ، پس گفتن این که اولی الامر هیات حاکمه معصومند قول پنجمی است ، که مخالف با همه آن اقوال است و همه صاحبان آن اقوال با آن مخالفند .
چیزی که هست خودش جواب میدهد که در حقیقت این نظریه به نظریه سوم برگشت می‌کند ، نه این که قول پنجمی باشد و خودش با این جواب رشتههای خود را پنبه می‌کند ، پس همه این شواهدی که آوردیم دلالت دارد بر این که مساله عصمت امتیاز اهل حل و عقد نیست ، و چنان نیست که خدای عز و جل به این عده از مسلمانان از راه معجزه عطیهای شریف و موهبتی عزیز داده باشد ، که هرگز به خطا نروند .
مگر این که بگویند : این عصمت منتهی به عاملی خارق العاده نمیشود ، بلکه اصولا تربیت عمومی اسلام بر اساسی دقیق پیریزی شده ، که خود به خود این نتیجه بر آن مترتب می‌شود ، که اهل حل و عقدش دچار غلط و خطا نمیشوند ، به این معنا که بر یک مساله خلاف واقع و اشتباهی متفق القول نمیشوند ، و در آنچه فتوا و نظریه میدهند دچار خطا نمیگردند .
و این احتمال علاوه بر این که باطل است ، چون با ناموس عمومی منافات دارد ، و آن این است که ادراک کل اهل حل و عقد چیزی جز ادراکهای فرد فرد آنان نیست و وقتی فرد فرد اهل حل و عقد ممکن الخطا باشند کل ایشان نیز جایز الخطا خواهند بود ، علاوه بر این ، اشکالی دیگر نیز بر آن وارد است ، و آن این است که اگر رای اولی الامر به این معنا یعنی به معنای اهل حل و عقد - اینچنین پشتوانهای شکست ناپذیر دارد ، باید هیچگاه از اثر دادن تخلف نکند ، و اگر چنین است پس این همه اباطیل و فسادهایی که عالم اسلامی را پر ساخته به کجا منتهی می‌شود ؟ و از کجا سرچشمه گرفته است .
و چه بسیار مجالس مشورتی که بعد از رحلت رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) تشکیل گشت و در آن مجالس أهل حل و عقد از مسلمانان جمع شدند ، و برای امری از امور مشورت کردند ، و متفقا نظریهای را تصویب کردند و راه رسیدن به هدف را نیز پیش گرفتند ، ولی ثمرهای .
جز گمراهتر شدن خود و بدبختتر کردن مسلمانان عاید اسلام نکردند ، و خیلی طول نکشید که بعد از رحلت آن جناب نظام الهی و عادلانه اسلام را به نظامی امپراطوری و دیکتاتوری مبدل کردند ، خواننده عزیز برای این که به این گفته ما یقین حاصل کند لازم است فتنههایی که بعد از رحلت رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) بپا خاست ، و در نتیجه آن فتنهها خونهای به ناحقی که بر زمین ریخت و ناموسها که به باد رفت ، و اموالی که دستخوش غارت گردید ، و احکامی که از اسلام تعطیل شد ، و حدودی که باطل گشت بررسی دقیق نموده سپس در مقام جستجو از منشا آن بر آمده ، ریشهیابی کند ، و آن وقت از خود بپرسد آیا جز این است که یکتا عامل تمامی این بدبختیها همان آرای اهل حل و عقد از امت بود ؟ و آیا جز این بود که نشستند و طبق هوا و هوسهای خود تصمیمهایی گرفتند و همان تصمیمها را بر گردن مردم بیچاره تحمیل نمودند ؟ .
آری این بود حال آن رکن اساسی که به زعم آقایان دین خدا بر آن پایهگذاری شده بود ، و باز به زعم آقایان خدای تعالی در جمله و اولی الامر منکم مسلمانان را مامور به اطاعت از این رکن اساسی یعنی اهل حل و عقد کرد اهل حل و عقدی که به نظر آقایان همان کسانی بودند که آیه مورد بحث معصومشان خوانده ( حال اگر معصوم نبودند چه میکردند ؟ و چه گناه به جا ماندهای را مرتکب میشدند ؟ و چه بلای دیگری را که بر سر دین نیاوردهاند میآوردند ، خدا میداند ) .پس اگر مراد از کلمه اولی الامر ، اهل حل و عقد باشد هیچ چارهای جز این نداریم که بگوییم : اولی الامر نیز مانند سایر مردم جایز الخطایند چیزی که هست از آن جایی که برجستگان جامعه و گروهی فاضل و آگاه به امور و مدرب و مجربند ، خطایشان خیلی کمتر از مردم عامی است ، و اگر قرآن کریم مردم را امر کرده که از این دسته اطاعت کنید ، با اینکه خطا هم دارند از باب مسامحه و صرفنظر کردن از موارد خطا بوده ، چون مصلحت مهمتری که همان حفظ وحدت مسلمین است در نظر بوده است .
حال اگر حکمی بکنند که مغایر با حکم کتاب و سنت ، و مطابق با مصلحتی باشد ، که خود آنان آن را برای امت صلاح تشخیص دادند ، مثلا حکمی از احکام دین را به غیر آن چه قبلا تفسیر میشد تفسیر کنند ، و یا حکمی را مطابق صلاح زمان خود یا صلاح طبع امت و یا وضع حاضر دنیا تغییر دهند ، باید امت اسلام آن حکم را پیروی کنند ، و باید دین هم ، همان حکم را بپسندد ، چون دین چیزی جز سعادت مجتمع و ترقی اجتماع او را نمیخواهد ، همچنان که از سیره حکومتهای اسلامی در صدر اسلام و حکومتهای بعد نیز همین معنا به چشم میخورد .
که از هیچ حکمی از احکام دایر در زمان رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) جلوگیری نشد ، و بر طبق سیرهای از سیرهها و سنتی از سنن آن جناب حکم نکردند ، مگر آن که وقتی از ایشان سؤال میشد که چرا حکم رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) را اجرا نمیکنید ؟ و چرا سیره و سنت آن حضرت را بکار نمیزنید در پاسخ این علت را آوردند که حکم سابق مزاحم بود با حقی از حقوق امت ، و این که صلاح حال امت را در این تشخیص دادیم که حکم جدید را جاری کنیم ، تا حال امت را به صلاح آورد ، و یا گفتند سنت و روش جدید با آمال و آرزوهایی که امت در سعادت زندگی خود داشت موافقتر بود .
بعضی از دانشمندان (فجر الاسلام)به این مطلب کفرآمیز تصریح کرده‌اند –( و چنان نیست که ما از لازمه کلمات آنان بفهمیم ) خلیفه حق دارد به خاطر حفظ صلاح امت بر خلاف صریح دین عمل کند .
و بنا بر این پس دیگر هیچ فرقی بین ملت اسلام با سایر مجتمعات به اصطلاح مترقی و مدینههای فاضله باقی نمیماند ، ملت اسلام هم جمعیتی خواهد بود که چند نفری را انتخاب می‌کنند تا طبق قوانین مجتمع بر حسب آن چه متناسب با مقتضیات احوال و موجبات اوضاع میبینند حکم کنند .و معلوم است که این طرز فکر از مغزی ترشح می‌کند که دین را یک سنت اجتماعی میداند و بس ، و معتقد است که دین در واقع همان سنت اجتماعی است که در قالب دین و به شکل آن در آمده ، و در نتیجه آن نیز مانند همه سنتها دستخوش دگرگونی است ، و محکوم است به آن چه متن اجتماعات بشری و هیکل آن حکم کند ، و وقتی خود اجتماع در حال تطور تدریجی از نقص به کمال است ، سنت آن نیز تطور مییابد ، پس در حقیقت دین اسلام یک مثل أعلایی است که جز بر زندگی انسان چهارده قرن قبل از این انطباق ندارد ، اثری است باستانی که وضع دوران نبوت و نزدیکیهای آن دوران را برای امروزیها مجسم میسازد .
پس اسلام هم یک حلقه از زنجیری است که نامش مجتمعات بشری است ، همانطور که همه آن حلقهها با سنتهایی که داشتند از بین رفتند این حلقه نیز محکوم به از بین رفتن است ، دیگر امروز شایسته نیست بنشینیم و در باره معارف آن بحث کنیم ، مگر به همان ملاکی که دانشمندان و متخصصین در علم ژئولوژی ( زمینشناسی ) مینشینند و در باره طبقات الارض بحث نموده ، و از فسیلهایی که از طبقات تحت الارض استخراج می‌کنند چیزهایی میفهمند .
و ما هم با کسانی که چنین اعتقادی در باره اسلام دارند بحثی نداریم ، زیرا برای او بحث کردن از آیه شریفه :« اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ...» معنا ندارد ، و این اعتقاد اعتقادی است که اثری ریشهای در تمامی اصول و فروع دین که تاکنون به دست ما رسیده میگذارد ، و معارف دین را چه اعتقادیش و چه اخلاقیش ، و چه عملیش را به کلی به باد میدهد .
و وای به آن وقتی که ما حوادث گذشته اسلام را بر این اصل حمل کنیم ، و بگوییم آنچه در زمان رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و در فرض فوت آن جناب سر زد ، و آن اختلافهایی که راه انداختند ، و نیز آن تصرفهایی که خلفا در بعضی از احکام و بعضی از سیرههای رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) کردند ، و آن چه که در زمان معاویه و بقیه بنی امیه و پس از آنان در عهد عباسیها و بعد از آنان رخ داد مبنا و اساسش همین نظریه بوده ، معلوم است که چه نتیجه حیرت انگیزی به بار میآورد .
یکی دیگر از حرفهای عجیبی که در باره آیه مورد بحث زدهاند ، گفتاری است که بعضی از نویسندگان گفتهاند که آیه شریفه : اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ، بیش از آنچه که مفسرین با اختلافی که دارند گفتهاند ، دلالت ندارد ، ( و خلاصه این آیه دلیل بر فضیلت کسی نمیشود ) .
زیرا اولا واجب بودن اطاعت اولی الامر ( حال اولی الامر هر کس که میخواهد باشد ) به هیچ وجه دلیل بر برتری آنان از سایرین نیست ، همان طور که اطاعت از جباران دیکتاتور و ستمکار ، در صورتی که مجبور باشیم بر ما نیز واجب می‌شود ، چون اگر اطاعت نکنیم از شرشان ایمن نخواهیم بود ، و اطاعت ما دلیل نیست بر این که آن جباران خونخوار نزد خدا از ما افضلند .
و ثانیا حکمی که در آیه آمده چیزی زیادتر از سایر احکامی که موقوف به وجود موضوعاتند ندارد نظیر وجوب انفاق بر فقیر و حرمت اعانه و کمک به ظالم که وقتی این گونه احکام فعلیت پیدا می‌کند که فقیری و ظالمی پیدا بشود نه این که ما در به در بگردیم و فقیر پیدا کنیم و یا از این جا و آن جا ظالمی را پیدا کنیم و از یاری او اجتناب بورزیم .
و به نظر ما فساد این دو وجهی که نویسنده نامبرده ذکر کرده برای خواننده روشن است ، زیرا صرف نظر از این که اولی الامر را به سلاطین جبار و ظالم معنا کرده ، که فسادش به خوبی روشن گردید ، در باره وجه اولش میگوییم : وی غفلت کرده از این که قرآن کریم پر است از آیاتی که نهی می‌کند از اطاعت ستمکاران ، و مسرفین ، و کافران ، و این محال است که با این حال خود خدای تعالی امر کند به اطاعت از آنان ، و تازه یک چیزی را هم اضافه کند ، و آن این که اطاعت چنین عناصر فاسدی را دوش به دوش اطاعت خدا و اطاعت رسول قرار دهد و اگر فرض کنیم که منظور از اطاعت در باره اولی الامر اطاعت اجباری ، و از روی تقیه است باید اشارهای به آن میکرد ، و مثلا میفرمود : ( و خدا اجازه به آن داده که اولی الامرتان را نیز اطاعت کنید ) ، همچنان که در آیهای دیگر فرموده :« الا ان تتقوا منهم تقاة»(آل عمران/28) نه این که امر کند به اطاعت از آنان و در نتیجه امر صریح کردن به آن همه محذورهای غیر قابل توجیه متوجه بشود .
و اما وجه دوم ، آن نیز اساسش همان وجه اول است ، و اما اگر آیه شریفه را به آن وجه معنا نکنیم ، بلکه فرض کنیم که وجوب اطاعت اولی الامر کردن برای این است که اولی الأمر ، شانی در دین خدا دارند ، و به بیانی که مفصلا گذشت معصوم از گناه و خطا هستند ، و محال است خدای تعالی امر به اطاعت کسانی بکند که در خارج هیچ مصداقی ندارند ، و یا در آیهای که میخواهد اساس مصالح دینی و خلاصه حکمی را بیان کند ، که بدون آن حال مجتمع به هیچ وجه اصلاح نمیشود ، متعلق و موضوع این حکم را کسانی قرار دهد که واجد شرطی باشند که احیانا و اتفاقا آن شرط برای کسی حاصل می‌شود ، با این که خواننده عزیز توجه فرمود که احتیاج مجتمع بشری به اولی الأمر عین احتیاجی است که به رسول دارد ، و آن عبارت است از سرپرست داشتن امت که ما در بحث محکم و متشابه در باره سرپرستی و ولایت امت بحث کردیم .
اینک به اول بحث پیرامون آیه برگشته میگوییم : از آن چه گذشت برای خواننده روشن شد که ما نمیتوانیم جمله : و اولی الامر منکم را حمل کنیم بر جماعتی که برای حل و عقد امور جامعه دور هم جمع می‌شوند ، و معنا ندارد بفرماید هیات اجتماعیه اهل حل و عقد را اطاعت کنید ، حال این فرمان را به هر معنایی که تفسیرش بکنیم بالاخره معنای درستی دست نمی‌دهد . به ناچار باید بگوییم منظور از اولی الامر افرادی از امتند که در گفتار - و کردارشان - معصومند ، و به راستی اطاعتشان واجب است ، - به عین همان معنایی که اطاعت خدا و رسولش واجب است ، و چون ما قدرت تشخیص و پیدا کردن این افراد را نداریم - بناچار محتاج میشویم به این که خود خدای تعالی در کتاب مجیدش و یا به زبان رسول گرامیش این افراد را معرفی کند ، و به نام آنان تصریح نماید ، قهرا آیه شریفه با کسانی منطبق می‌شود که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در روایاتی که از طرق ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) تصریح به نام آنان کرده ، و فرموده اولی الامر اینان هستند .
و اما این که بعضی گفتهاند : اولی الأمر خلفا و یا امیران جنگ و یا علمای بزرگ که مردم از اقوال و آرای آنان پیروی می‌کنند میباشند ! ، جواب همه این نظریهها این است که اولا آیه شریفه دلالت دارد بر عصمت اولی الامر ، و طبقاتی که نام برده شد بدون اشکال عصمت نداشتند مگر علی (علیهالسلام) که طایفهای از امت معتقد به عصمت آن جناباند ، و ثانیا اقوال نام برده هیچ یک همراه دلیل نیست .
[ بستن توضیحات ]