توضیح : و اما اولی الامر هر طایفه‏ای که باشند ، بهره‏ای از وحی ندارند ، و کار آنان تنها صادر نمودن آرایی است که به نظرشان صحیح می‏رسد ، و اطاعت آنان در آن آراء و در اقوالشان بر مردم واجب است ، همان طور که اطاعت رسول در آرایش و اقوالش بر مردم واجب بود ، و به همین جهت بود که وقتی سخن به وجوب رد بر خدا و تسلیم در برابر او کشیده شد .
و فرمود وقتی بین شما مسلمانان مشاجره‏ای در گرفت باید چنین و چنان کنید ، خصوص اولی الامر را نام نبرد ، بلکه وجوب رد و تسلیم را مخصوص به خدا و رسول کرد ، و فرمود :«فان تنازعتم فی شی‏ء فردوه الی الله و الرسول ، ان کنتم تؤمنون بالله و الیوم الاخر ... »(یعنی پس اگر در چیزی نزاع کردید ، حکم آن را به خدا و رسول برگردانید ... ) ، و این بدان جهت بود که گفتیم روی سخن در این آیه به مؤمنین است ، همانهایی که در اول آیه که می‏فرمود : «یا ایها الذین آمنوا ... »، مورد خطاب بودند ، پس بدون شک معلوم می‏شود منظور از نزاع هم ، نزاع همین مؤمنین است ، و تصور ندارد که مؤمنین با شخص ولی امر - با این که اطاعت او بر آنان واجب است - نزاع کنند ، به ناچار باید منظور نزاعی باشد که بین خود مؤمنین اتفاق می‏افتد ، و نیز تصور ندارد که نزاعشان در مساله رای باشد ، ( چون فرض این است که ولی امر و صاحب رأی در بین آنان است ) ، پس اگر نزاعی رخ می‏دهد در حکم حوادث و قضایایی است که پیش می‏آید آیات بعدی هم که نکوهش می‏کند مراجعین به حکم طاغوت را که حکم خدا و رسول او را گردن نمی‏نهند ، قرینه بر این معنا است ، و این حکم باید به احکام دین برگشت کند ، و احکامی که در قرآن و سنت بیان شده ، و قرآن و سنت برای کسی که حکم را از آن دو بفهمد دو حجت قطعی در مسائلند ، و وقتی ولی امر می‏گوید : کتاب و سنت چنین حکم می‏کنند قول او نیز حجتی است قطعی ، چون فرض این است که آیه شریفه ، ولی امر را مفترض الطاعة دانسته ، و در وجوب اطاعت از او هیچ قید و شرطی نیاورده ، پس گفتار اولی الامر نیز بالاخره به کتاب و سنت برگشت می‏کند . از این جا روشن می‏شود که این اولی الامر - حال هر کسانی که باید باشند - حق ندارند حکمی جدید غیر حکم خدا و رسول را وضع کنند ، و نیز نمی‏توانند حکمی از احکام ثابت در کتاب و سنت را نسخ نمایند ، و گرنه باید می‏فرمود در هر عصری موارد نزاع را به ولی امر آن عصر ارجاع دهید ، و دیگر معنا نداشت بفرماید موارد نزاع را به کتاب و سنت ارجاع دهید ، و یا بفرماید بخدا و رسول ارجاع دهید در حالی که آیه شریفه : «و ما کان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله امرا ان یکون لهم الخیرة من امرهم و من یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبینا »(الأحزاب/36)، ( هیچ مرد مؤمن و زن مؤمنه‏ای را نمی‏رسد که وقتی خدا و رسول او ، امری را مورد حکم قرار دهند ، باز هم آنان خود را در آن امر مختار بدانند ، و کسی که خدا و رسولش را نافرمانی کند به ضلالتی آشکار گمراه شده است ) .
حکم می‏کند به این که غیر از خدا و رسول هیچکس حق جعل حکم ندارد . و به حکم این آیه شریفه تشریع عبارت است از قضای خدا ، و اما قضای رسول ، یا همان قضای الله است ، و یا اعم از آن است ، و اما آنچه اولی الامر وظیفه دارند این است که رأی خود را در مواردی که ولایتشان در آن نافذ است ارائه دهند ، و یا بگو در قضایا و موضوعات عمومی و کلی حکم خدا و رسول را کشف کنند . و سخن کوتاه این که از آنجا که اولی الامر اختیاری در تشریع شرایع و یا نسخ آن ندارند ، و تنها امتیازی که با سایرین دارند این است که حکم خدا و رسول یعنی کتاب و سنت به آنان سپرده شده ، لذا خدای تعالی در آیه مورد بحث که سخن در رد حکم دارد ، نام آنان را نبرد ، تنها فرمود : «فردوه الی الله و الرسول ... »، از اینجا می‏فهمیم که خدای تعالی یک اطاعت دارد و رسول و اولی الامر هم یک اطاعت دارند ، و به همین جهت بود که فرمود : «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ». [ بستن توضیحات ]

توضیح : مؤید این که منظور از امر چنین شانی است وسیع، دو آیه زیر است، که کلمه (امر) در هر دو به معنای امور دنیایی است ، در یکی می‏فرماید: «و شاورهم فی الامر»(آل عمران/159) و در دیگری در مدح مردم با تقوا می‏فرماید: «و امرهم شوری بینهم »(الشوری/38)، و هر چند که ممکن است به وجهی منظور از کلمه (امر) فرمان باشد، که در مقابل نهی است، لیکن این احتمال بعید است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : منظور ما از این گفتار این است که خواننده را متوجه مردود بودن گفتار بعضی از مفسرین در معنای کلمه «منکم» بکنیم ، آن مفسر گفته : از این کلمه که اولی الامر مقید به آن شده به خوبی استفاده می‏شود : که اولی الأمر نیز فردی از افراد معمولی جامعه است ، می‏فرماید اولی الأمر را که فردی مثل خود شما مؤمن است ، و مثل خود شما گاهگاهی گناه و خطا می‏کند اطاعت کنید. مفسر نام برده با این تفسیر خواسته است اعتبار مساله عصمت از اولی الأمر را بیندازد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : یکی از سخنان عجیب که در این مورد گفته شده گفتار فخر رازی است که گفته است اگر منظور از اولی الأمر خصوص ولی امر معصوم باشد ( تفسیر کبیر فخر رازى ج 10 ص 146)، این اشکال وارد می‏شود که الزاما بایستی جمع را بر مفرد حمل کنید ، و بگویید منظور از کلمه اولی الامر ولی امر می‏باشد ، و این خلاف ظاهر است . عجیب بودن گفتار وی در این است که چگونه غفلت کرده از این که استعمال جمع در مفرد چیز نوظهوری نیست ، هم در لغت شایع است ، و هم قرآن کریم پر است از آن ، و اینک چند نمونه آنرا نقل می‏نماییم : «فلا تطع المکذبین »(القلم/8)، «فلا تطع الکافرین»(الفرقان/52) «انا اطعنا سادتنا و کبراءنا »(الأحزاب/67)،« و لا تطیعوا امر المسرفین» (الشعراء/151)، «حافظوا علی الصلوات »(البقره 238)«و اخفض جناحک للمؤمنین»( الحجر/88)، و از این قبیل موارد مختلفه‏ای که یا در اثبات یا در نفی ، یا در اخبار و یا در انشاء کلمه جمع در مفرد استعمال شده است .
آنچه از حمل جمع بر فرد ، خلاف ظاهر است این است که لفظ جمع را اطلاق کنند و یکی از آحاد آن را اراده نمایند ( مثلا پدری به فرزندش بگوید : ( علما را احترام کن ) ، و منظورش از علما فقط یک عالم باشد ، به طوری که اگر فرزند ، عالمی دیگر را احترام نماید اعتراض کند که من کی به تو گفتم این آقا را احترام کنی ، منظورم از علما فقط و فقط فلان عالم است ) ، نه این که حکم را طوری روی جمع ببرد که یک حکمش به عدد موضوعاتی که دارد منحل به احکامی متعدد شود ، مثل این که همان پدر به فرزندش بگوید : ( علمای شهر را احترام کن ) ، که معنایش چنین می‏شود : ( این عالم را احترام کن ) ، ( این را نیز احترام نما ) ، و همچنین به طوری که اگر فرضا در آن شهر هزار دانشمند باشد و پدر خواسته باشد هزار بار گفتار خود را تکرار کند به جای آن یک بار بطور کلی می‏گوید : ( علمای شهر را احترام کن ) ، این طور سخن گفتن نه تنها خلاف ظاهر نیست بلکه مطابق ظاهر است .
البته این احتمال را داده‏اند که مراد از کلمه : اولی الامر - یعنی همین‏هایی که متعلق وجوب اطاعتند - مجموع من حیث المجموع هیات حاکمه باشد ، هیاتی که از عده‏ای معدود تشکیل می‏شود ، و هر یک از آنان فردی از اولی الامرند ، به این معنا که هر یک به قدر خودش در مردم نفوذ و در امور مردم تاثیر دارد ، یکی رئیس همه لشگرها ، و یکی رئیس تک تک لشگرها ، یکی رئیس دانشگاه‏ها و یکی رئیس فلان قسمت از اجرائیات دولت ، و یکی رئیس قسمت دیگر آن است ، بلکه احتمال دارد که مراد از اولی الامر همان طور که صاحب المنار گفته همه اهل حل و عقد جامعه باشند ، یعنی کسانی که امت به آنها وثوق و اطمینان دارند ، چه علما ، و رؤسای لشگر ، و تجار ، و صنعت گران ، و کشاورزان ، که مصالح عمومی امت را تامین می‏کنند ، و چه رؤسای کارگران ، و احزاب ، و مدیران جراید مورد احترام ، و هیات تحریریه آنها .(تفسیر المنار ج 5 ص 181)
پس این که احتمال دادیم معنای اولی الامر أهل حل و عقد باشد منظورمان این است ، یعنی هیات اجتماعیه‏ای که از افراد موجه امت تشکیل می‏گردد ، و لیکن همه اشکال در این است که آیا می‏توان مضمون همه آنها را بر این احتمال تطبیق داد یا نه ؟ .
آیه شریفه - همان طور که توجه فرمودید - دلالت دارد بر عصمت اولی الأمر حتی مفسرینی هم که آیه را با احتمال بالا تفسیر کرده‏اند این معنا را قبول دارند ، و ناگزیر از قبول آنند .
و ما از آنان می‏پرسیم با این که اعتراف دارید که آیه شریفه دلالت بر عصمت اولی الامر دارد چگونه می‏توانید آن را با افراد هیات‏های حاکمه تطبیق دهید آیا می‏خواهید بگویید تک تک افراد این هیات معصومند و چون چنینند قهرا هیات جمعی آنان نیز معصوم می‏شود ، ( چون مجموع چیزی جز افراد نیست ) ؟ که هرگز چنین ادعایی را نمی‏توانید بکنید زیرا در طول قرنها که بر امت اسلام گذشته است حتی یک روز هم پیش نیامده که جمعیت اهل حل و عقد همه معصوم بر انفاذ امری از امور امت بوده باشند ، و چون چنین چیزی سابقه ندارد پس محال است که خدای عز و جل امت را مامور به چیزی بکند که مصداق خارجی ندارد .
و یا می‏خواهید بگویید عصمت مستفاد از آیه که یک صفتی حقیقی است نه صرف فرض و اعتبار .
قائم به هیات حاکمه هست نه به تک تک افراد ، و خلاصه کلام این که هیات معصوم است ، هر چند که تک تک افراد معصوم نباشند ، بلکه گناه که سهل است شرک به خدا نیز بورزند و عینا مانند سایر افراد مردم که صدور هر گناهی و کفری از آنان محتمل و ممکن است ، مردم مکلف به اطاعت این افراد نیستند ، تا از کافر و گنه کار اطاعت کرده باشند ، بلکه مکلف به اطاعت هیات حاکمه‏اند و نظریه و رایی که از این فرد فرد صادر می‏شود ممکن است خطا باشد ، و امت را به سوی ضلالت و معصیت دعوت کند ولی نظریه هیات حاکمه به خاطر عصمتی که برایش فرض کردیم جز به راه صواب دعوت نمی‏کند .
اگر منظور شما این است ، می‏گوییم این نیز تصوری است محال ، و چگونه تصور می‏شود که یک موضوع اعتباری - یعنی هیات حاکمه - به یک صفت حقیقی متصف گردد ، با اینکه آنچه در خارج وجود و حقیقت دارد افرادند ، و هیات امری است اعتباری و امر اعتباری نه معصوم می‏شود و نه گنه کار .
و یا می‏خواهید بگوئید عصمتی که از آیه شریفه استفاده می‏شود نه صفت افراد هیات حاکمه است ، و نه صفت خود هیات ، بلکه حقیقت آن عبارت از این است که خدای تعالی این هیات را از انحراف حفظ می‏کند ، و نمی‏گذارد امر به معصیت کنند ، و رایی به خطا بدهند ، همچنان که خبر متواتر محفوظ از کذب است ، با این که مصونیت از کذب نه صفت تک تک مخبرین است ، و نه صفت هیات اجتماعی آنان ، بلکه حقیقت عصمت خبر از کذب این است که عادت بر محال بودن دروغ آن جاری شده ، و به عبارتی دیگر خدای تعالی خبری را که متواتر است حفظ می‏کند ، از این که دروغی و خطایی در آن واقع شود .
رای اولی الامر نیز مانند خبر متواتر است یعنی خطا به هیچ وجه در آنان راه پیدا نمی‏کند ، هر چند که تک تک خبر واحد و تک تک هیات حاکمه و نیز هیات آنان متصف به صفت زایدی به نام عصمت نیستند ، با این بیان دیگر چه اشکالی دارد که عصمت اولی الامر نیز از قبیل عصمت خبر واحد باشد ، و آیه شریفه هم دلالت بر بیش از این ندارد تنها این مقدار گویایی دارد که رأی هیات حاکمه اولی الامر ، به خطا نمی‏رود ، بلکه همیشه موافق با کتاب و سنت است و این خود عنایتی است از خدای تعالی بر این امت ، مؤید این توجیه روایتی است که از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) رسیده ، که فرموده : ( لا تجمع امتی علی خطاء - امت من هرگز بر خطا مجتمع نمی‏شوند)( سنن ابن ماجه ج 2 ص 1303 حدیث 3950 فیه هکذا ان امتى لا تجتمع على ضلالة) .
اگر منظورتان این است در پاسخ می‏گوییم اولا حدیثی که برای تایید گفته خود آوردید به فرضی که صحیح باشد و مجعول نباشد هیچ ارتباطی با مورد بحث ما ندارد ، زیرا در حدیث آمده که امت بر خطا اتفاق نمی‏کند نه اهل حل و عقد ، کلمه امت برای خود معنایی دارد ، و کلمه (اهل حل و عقد ) نیز برای خود معنایی دیگر دارد ، شما چه دلیلی دارید بر این که مراد رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) از کلمه ( امت ) همه امت نیست ، بلکه مراد اهل حل و عقد است ؟ علاوه بر این که در حدیث آمده که امت بر خطا اجتماع و اتفاق نمی‏کنند ، و شما می‏خواهید آن را معنا کنید به این که خطا از اجتماع امت بر داشته شده ، و این معنا غیر آن معنا است .
آنچه از حدیث بر می‏آید این است که خطای در مساله‏ای از مسائل آنقدر فراگیر نمی‏شود که همه امت را به سوی خود بکشاند ، بلکه دائما کسانی در بین آنان خواهند بود که پیرو حق و بر حق باشند ، حال یا همه امت بر حق و پیرو حق می‏شوند ، و یا بعضی از آنان ، هر چند آن بعض ، یک نفر معصوم باشد ، در نتیجه مضمون روایت نامبرده موافق است با آیات و روایاتی که دلالت دارند بر این که دین اسلام و ملت حق ، از صفحه زمین برانداخته نمی‏شود ، بلکه تا روز قیامت باقی خواهد ماند ، نظیر آیه زیر که می‏فرماید :« فان یکفر بها هؤلاء فقد وکلنا بها قوما لیسوا بها بکافرین»(الأنعام/89) و نیز می‏فرماید :« و جعلها کلمة باقیة فی عقبه»(الزخرف/28) ، و نیز می‏فرماید :« انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون »(الحجر/9)و نیز می‏فرماید :« و انه لکتاب عزیز ، لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه»(فصلت/41-42) و آیاتی دیگر از این قبیل .
و مضمون روایت مورد بحث اختصاصی به امت محمد (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) ندارد ، بلکه روایات صحیحی خلاف آن را می‏رساند و آن روایاتی است که از طرق مختلف از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) نقل شده که - خلاصه‏اش این است که - امت یهود به هفتاد و یک فرقه منشعب شد ، و نصارا به هفتاد و دو فرقه و مسلمانان به هفتاد و سه فرقه منشعب می‏شوند ، و همه این فرقه‏ها در هلاکتند مگر یکی( سفینة البحار ج 2 ص 359) ، و ما این روایت را در بحث روایی که در ذیل آیه : «و اعتصموا بحبل الله جمیعا»(آل عمران/ 103)داشتیم نقل کردیم .
و سخن کوتاه این که اگر سند روایت مورد بحث درست باشد هیچ بحثی در متن آن نیست ، زیرا مطلبی را بیان می‏کند که هیچ ارتباطی با بحث ما ندارد ، زیرا بحث ما در باره عصمت اهل حل و عقد از امت اسلام است ، می‏گوییم اگر منظور از کلمه اولی الامر اهل حل و عقد باشد باید همه آنان معصوم باشند ، در حالی که چنین چیزی نه بوده و نه خواهد بود .
می‏گوییم : آن چه عاملی است که باعث می‏شود اهل حل و عقد از مسلمانان در آرایی که می‏دهند معصوم باشند ؟ و مگر بین این عده با اهل حل و عقد سایر امت‏ها فرق هست ؟ و مگر تنها مسلمانان چند نفری به نام اهل حل و عقد دارند ؟ تمامی امت‏هایی که تاکنون در بشر تشکل یافته ، و حتی همه اجتماعات کوچک و بلکه همه قبیله‏ها و عشایر ، چند نفری داشته‏اند که مسایل گره خورده امت را حل ، و مسائل خلاف آن را عقد کرده‏اند ، چون بالاخره در هر جمعیت و امتی چند نفری نیرومند و صاحب نفوذ و آگاه به مسائل اجتماعی امت خود رسیدگی می‏کنند .
خواننده محترم اگر در تاریخ جستجو کند ، و حوادث گذشته تاریخ را و همچنین حوادث عصر حاضر را که در امت‏ها و قبایل رخ می‏دهد بنگرد موارد بسیار زیادی را پیدا خواهد کرد که اهل حل و عقد هر امت در مسائل مهم مملکتی و قبیله‏ای دور هم جمع شده‏اند و بعد از مشورت و بگومگوها ، یک رأیی را پسندیده و به دنبال آن به مرحله اجرایش گذاشته‏اند حال یا خوب از آب در آمده ، و یا خطا بوده ، پس خطا هر چند در نظریه‏های فردی بیشتر است ، تا در نظریه‏های اجتماعی ، و لیکن آرای اجتماعی هم ، چنان نیست که هیچ خطایی در آن راه نداشته باشد ، این شما و این تاریخ و این شما و این حوادث عصر خود ما که هر دو شهادت می‏دهند بر مصادیق بسیار بسیار زیادی که آرای اهل حل و عقد خطا از آب در آمده .
پس اگر بین اهل حل و عقد مسلمین با اهل حل و عقد سایر جوامع تفاوتی هست ، و اهل حل و عقد مسلمین مصون از خطا و معصوم از غلط و اشتباهند از این باب نیست که نظیر خبر متواتر عادتا خطا در آن راه ندارد ، بلکه به اعتراف خود شما از این باب است که خدای تعالی از خطا بودنش جلوگیری کرده ، پس عامل در مصونیت اهل حل و عقد یک عامل عادی معمولی نیست ، بلکه از سنخ عوامل خارق العاده ، و خلاصه از باب معجزه است ، و معلوم می‏شود که کرامتی با هر به این امت اختصاص یافته ، و این امت را حفظ می‏کند ، و از رخنه کردن هر شر و فسادی در جماعت مسلمین و در نتیجه از تباهی وحدت کلمه آنان جلوگیری می‏نماید ، و بالاخره سببی است معجز و الهی و هم سنگ قرآن کریم ، سببی است که تا قرآن زنده است آن سبب نیز زنده است و رابطه آن با زندگی امت اسلام نظیر رابطه‏ای است که قرآن با زندگی این امت دارد ، چیزی که هست قرآن با زندگی علمی و معارفی این امت رابطه دارد ، و آن سبب الهی و معجز با زندگی عملی امت دارای رابطه است . خوب وقتی سبب ، چنین سببی است ، باید قرآن کریم حدود آن سبب و سعه دایره آن را بیان کند ، و این منت را هم بر بشر بگذارد همان طور که خدای تعالی بر بشر منت نهاد و برای هدایت او قرآن و محمد (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) را فرستاد و وظیفه امت را معلوم کرد ، باید در همان قرآن وظیفه اجتماعی این عده که نامش اهل حل و عقد است را نیز برای خود اهل حل و عقد بیان کند ، همانطور که برای پیغمبرش آن را بیان کرد ، و نیز لازم است که رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) به امت خود و مخصوصا به نیکان از اصحاب خود بیان کند ، که اهل حل و عقد بعد از من که عنوانشان در قرآن اولی الأمر است چه کسانیند ، و چه حقیقتی دارند ، حد و مرزشان ، و سعه دایره عملشان چیست ، و چقدر است ، و آیا هیات حاکمه و یا بگو اهل حل و عقد و یا بگو اولی الامر در هر عصری یکدسته هستند ، برای تمامی قلمرو اسلام ، و یا در هر جمعیتی اسلامی یک عده اولی الامر خواهند بود ، مثلا اعراب یک عده ، و آفریقائیها یک عده ، و شرقی‏ها یک عده ، و همچنین هر جمعیتی یک عده اولی الامر برای خود دارند ، تا در بین ایشان در نفوس و اعراض و اموالشان حکم برانند ؟ .
و نیز لازم بود خود مسلمانان و مخصوصا اصحاب ، نسبت به این مساله اهتمامی داشته باشند ، با یکدیگر بنشینند بحث کنند ، و در آخر از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) توضیح بخواهند ، که اولی الامر کیانند ؟ و آیا یک عده برای همه مسلمانان جهانند ؟ و یا برای هر جمعیتی یک عده اولی الامر خواهند بود همچنان که روایات پر است از سؤالهائی که اصحاب از آن جناب کرده‏اند ، آن هم سؤالهای پیش پا افتاده‏ای که بقدر این مساله اهمیت نداشته و در قرآن کریم نیز از آن سؤالها چند نمونه آمده ، از آن جمله سؤال از أهله یعنی هلال هر ماه است ، که فرموده :« یسئلونک عن الاهلة»(البقره/189) و از آن جمله سؤال از انفاق است که در قرآن آمده :« یسئلونک ما ذا ینفقون»(البقره/215) ، و یا« یسئلونک عن الانفال»(الأنفال/1) .
آیا خود و خدا جای این سؤال نیست ، که چرا اصحاب از این که اولی الامر معصوم و یا بگو اهل حل و عقد معصوم چه کسانیند هیچ سؤالی نکرده‏اند ؟ و یا سؤال کرده‏اند ولی دست بازیگران سیاست با آن سؤالها بازی کرده ، و در نتیجه به دست ما نرسیده ؟ و آیا می‏توان گفت که خیر چنین چیزی نبوده با این که می‏دانیم مساله اولی الامر شدن خبری نبوده که با هوا و هوس اکثریت مردم آن روز مخالفت داشته باشد ، بلکه کمال موافقت را داشته ، هر کسی علاقمند بوده که از طرف خدا و رسولش عضوی از اعضای اهل حل و عقد باشد ، پس چرا مساله را به کلی متروک گذاشتند تا از یادها بردند .
از سوی دیگر گیرم که در زمان رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) شرم داشتند از این که در باره اولی الامر و جانشین رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) چیزی بپرسند ، چرا بعد از رحلت آن حضرت در اختلاف‏هایی که پیش آمد ، و فتنه‏هایی که یکی پس از دیگری بالا گرفت سخنی از این اهل حل و عقد به میان نیامد ، و چرا در بگومگوهایی که کرده‏اند و تاریخ اسلام کلمه به کلمه آن را ضبط کرده ، و حتی حرف به حرف آن‏ها را به دست ما رسانده ، اسمی و اثری از اهل حل و عقد در هیچ خطابی و هیچ کتابی دیده نمی‏شود ، نه در بین قدمای مفسرین ، نه صحابه و نه تابعین ، فقط و فقط در طول این چهارده قرن آقای فخر رازی ( تفسیر کبیر فخر رازى ج 10 ص 144- 150)، و بعضی از علمای بعد از وی از این ماجرا خبر دار شدند .
نکته جالب توجه اینجا است که خود فخر رازی همین اشکال ما را بر گفتار خود کرده به این بیان که این وجه مخالف با اجماع مرکب است - اجماع مرکب یعنی اظهار قول و نظریه‏ای سوم ، در مساله‏ای که علمای اسلام در آن مساله دو دسته شده‏اند و هر دسته نظریه‏ای را اختیار کرده‏اند ، که لازمه آن نفی نظریه سوم است در نتیجه تمامی علمای اسلام با این نظریه سوم مخالفند ، و بر خلاف آن اجماعی مرکب از دو طایفه دارند - زیرا اقوال در معنای اولی الامر از چهار قول تجاوز نمی‏کند یکی این که اولی الامر خلفای چهارگانه‏اند ، دوم این که امرای لشگرند ، سوم این که علمای اسلامند ، چهارم این که ائمه معصومینند ، پس گفتن این که اولی الامر هیات حاکمه معصومند قول پنجمی است ، که مخالف با همه آن اقوال است و همه صاحبان آن اقوال با آن مخالفند .
چیزی که هست خودش جواب می‏دهد که در حقیقت این نظریه به نظریه سوم برگشت می‏کند ، نه این که قول پنجمی باشد و خودش با این جواب رشته‏های خود را پنبه می‏کند ، پس همه این شواهدی که آوردیم دلالت دارد بر این که مساله عصمت امتیاز اهل حل و عقد نیست ، و چنان نیست که خدای عز و جل به این عده از مسلمانان از راه معجزه عطیه‏ای شریف و موهبتی عزیز داده باشد ، که هرگز به خطا نروند .
مگر این که بگویند : این عصمت منتهی به عاملی خارق العاده نمی‏شود ، بلکه اصولا تربیت عمومی اسلام بر اساسی دقیق پی‏ریزی شده ، که خود به خود این نتیجه بر آن مترتب می‏شود ، که اهل حل و عقدش دچار غلط و خطا نمی‏شوند ، به این معنا که بر یک مساله خلاف واقع و اشتباهی متفق القول نمی‏شوند ، و در آنچه فتوا و نظریه می‏دهند دچار خطا نمی‏گردند .
و این احتمال علاوه بر این که باطل است ، چون با ناموس عمومی منافات دارد ، و آن این است که ادراک کل اهل حل و عقد چیزی جز ادراکهای فرد فرد آنان نیست و وقتی فرد فرد اهل حل و عقد ممکن الخطا باشند کل ایشان نیز جایز الخطا خواهند بود ، علاوه بر این ، اشکالی دیگر نیز بر آن وارد است ، و آن این است که اگر رای اولی الامر به این معنا یعنی به معنای اهل حل و عقد - اینچنین پشتوانه‏ای شکست ناپذیر دارد ، باید هیچگاه از اثر دادن تخلف نکند ، و اگر چنین است پس این همه اباطیل و فسادهایی که عالم اسلامی را پر ساخته به کجا منتهی می‏شود ؟ و از کجا سرچشمه گرفته است .
و چه بسیار مجالس مشورتی که بعد از رحلت رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) تشکیل گشت و در آن مجالس أهل حل و عقد از مسلمانان جمع شدند ، و برای امری از امور مشورت کردند ، و متفقا نظریه‏ای را تصویب کردند و راه رسیدن به هدف را نیز پیش گرفتند ، ولی ثمره‏ای .
جز گمراه‏تر شدن خود و بدبخت‏تر کردن مسلمانان عاید اسلام نکردند ، و خیلی طول نکشید که بعد از رحلت آن جناب نظام الهی و عادلانه اسلام را به نظامی امپراطوری و دیکتاتوری مبدل کردند ، خواننده عزیز برای این که به این گفته ما یقین حاصل کند لازم است فتنه‏هایی که بعد از رحلت رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) بپا خاست ، و در نتیجه آن فتنه‏ها خونهای به ناحقی که بر زمین ریخت و ناموسها که به باد رفت ، و اموالی که دستخوش غارت گردید ، و احکامی که از اسلام تعطیل شد ، و حدودی که باطل گشت بررسی دقیق نموده سپس در مقام جستجو از منشا آن بر آمده ، ریشه‏یابی کند ، و آن وقت از خود بپرسد آیا جز این است که یکتا عامل تمامی این بدبختی‏ها همان آرای اهل حل و عقد از امت بود ؟ و آیا جز این بود که نشستند و طبق هوا و هوسهای خود تصمیم‏هایی گرفتند و همان تصمیم‏ها را بر گردن مردم بیچاره تحمیل نمودند ؟ .
آری این بود حال آن رکن اساسی که به زعم آقایان دین خدا بر آن پایه‏گذاری شده بود ، و باز به زعم آقایان خدای تعالی در جمله و اولی الامر منکم مسلمانان را مامور به اطاعت از این رکن اساسی یعنی اهل حل و عقد کرد اهل حل و عقدی که به نظر آقایان همان کسانی بودند که آیه مورد بحث معصومشان خوانده ( حال اگر معصوم نبودند چه می‏کردند ؟ و چه گناه به جا مانده‏ای را مرتکب می‏شدند ؟ و چه بلای دیگری را که بر سر دین نیاورده‏اند می‏آوردند ، خدا می‏داند ) .پس اگر مراد از کلمه اولی الامر ، اهل حل و عقد باشد هیچ چاره‏ای جز این نداریم که بگوییم : اولی الامر نیز مانند سایر مردم جایز الخطایند چیزی که هست از آن جایی که برجستگان جامعه و گروهی فاضل و آگاه به امور و مدرب و مجربند ، خطایشان خیلی کمتر از مردم عامی است ، و اگر قرآن کریم مردم را امر کرده که از این دسته اطاعت کنید ، با اینکه خطا هم دارند از باب مسامحه و صرفنظر کردن از موارد خطا بوده ، چون مصلحت مهم‏تری که همان حفظ وحدت مسلمین است در نظر بوده است .
حال اگر حکمی بکنند که مغایر با حکم کتاب و سنت ، و مطابق با مصلحتی باشد ، که خود آنان آن را برای امت صلاح تشخیص دادند ، مثلا حکمی از احکام دین را به غیر آن چه قبلا تفسیر می‏شد تفسیر کنند ، و یا حکمی را مطابق صلاح زمان خود یا صلاح طبع امت و یا وضع حاضر دنیا تغییر دهند ، باید امت اسلام آن حکم را پیروی کنند ، و باید دین هم ، همان حکم را بپسندد ، چون دین چیزی جز سعادت مجتمع و ترقی اجتماع او را نمی‏خواهد ، همچنان که از سیره حکومت‏های اسلامی در صدر اسلام و حکومت‏های بعد نیز همین معنا به چشم می‏خورد .
که از هیچ حکمی از احکام دایر در زمان رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) جلوگیری نشد ، و بر طبق سیره‏ای از سیره‏ها و سنتی از سنن آن جناب حکم نکردند ، مگر آن که وقتی از ایشان سؤال می‏شد که چرا حکم رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) را اجرا نمی‏کنید ؟ و چرا سیره و سنت آن حضرت را بکار نمی‏زنید در پاسخ این علت را آوردند که حکم سابق مزاحم بود با حقی از حقوق امت ، و این که صلاح حال امت را در این تشخیص دادیم که حکم جدید را جاری کنیم ، تا حال امت را به صلاح آورد ، و یا گفتند سنت و روش جدید با آمال و آرزوهایی که امت در سعادت زندگی خود داشت موافق‏تر بود .
بعضی از دانشمندان (فجر الاسلام)به این مطلب کفرآمیز تصریح کرده‏اند –( و چنان نیست که ما از لازمه کلمات آنان بفهمیم ) خلیفه حق دارد به خاطر حفظ صلاح امت بر خلاف صریح دین عمل کند .
و بنا بر این پس دیگر هیچ فرقی بین ملت اسلام با سایر مجتمعات به اصطلاح مترقی و مدینه‏های فاضله باقی نمی‏ماند ، ملت اسلام هم جمعیتی خواهد بود که چند نفری را انتخاب می‏کنند تا طبق قوانین مجتمع بر حسب آن چه متناسب با مقتضیات احوال و موجبات اوضاع می‏بینند حکم کنند .و معلوم است که این طرز فکر از مغزی ترشح می‏کند که دین را یک سنت اجتماعی می‏داند و بس ، و معتقد است که دین در واقع همان سنت اجتماعی است که در قالب دین و به شکل آن در آمده ، و در نتیجه آن نیز مانند همه سنت‏ها دستخوش دگرگونی است ، و محکوم است به آن چه متن اجتماعات بشری و هیکل آن حکم کند ، و وقتی خود اجتماع در حال تطور تدریجی از نقص به کمال است ، سنت آن نیز تطور می‏یابد ، پس در حقیقت دین اسلام یک مثل أعلایی است که جز بر زندگی انسان چهارده قرن قبل از این انطباق ندارد ، اثری است باستانی که وضع دوران نبوت و نزدیکیهای آن دوران را برای امروزی‏ها مجسم می‏سازد .
پس اسلام هم یک حلقه از زنجیری است که نامش مجتمعات بشری است ، همانطور که همه آن حلقه‏ها با سنت‏هایی که داشتند از بین رفتند این حلقه نیز محکوم به از بین رفتن است ، دیگر امروز شایسته نیست بنشینیم و در باره معارف آن بحث کنیم ، مگر به همان ملاکی که دانشمندان و متخصصین در علم ژئولوژی ( زمین‏شناسی ) می‏نشینند و در باره طبقات الارض بحث نموده ، و از فسیل‏هایی که از طبقات تحت الارض استخراج می‏کنند چیزهایی می‏فهمند .
و ما هم با کسانی که چنین اعتقادی در باره اسلام دارند بحثی نداریم ، زیرا برای او بحث کردن از آیه شریفه :« اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ...» معنا ندارد ، و این اعتقاد اعتقادی است که اثری ریشه‏ای در تمامی اصول و فروع دین که تاکنون به دست ما رسیده می‏گذارد ، و معارف دین را چه اعتقادیش و چه اخلاقیش ، و چه عملیش را به کلی به باد می‏دهد .
و وای به آن وقتی که ما حوادث گذشته اسلام را بر این اصل حمل کنیم ، و بگوییم آنچه در زمان رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) و در فرض فوت آن جناب سر زد ، و آن اختلافهایی که راه انداختند ، و نیز آن تصرفهایی که خلفا در بعضی از احکام و بعضی از سیره‏های رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) کردند ، و آن چه که در زمان معاویه و بقیه بنی امیه و پس از آنان در عهد عباسی‏ها و بعد از آنان رخ داد مبنا و اساسش همین نظریه بوده ، معلوم است که چه نتیجه حیرت انگیزی به بار می‏آورد .
یکی دیگر از حرفهای عجیبی که در باره آیه مورد بحث زده‏اند ، گفتاری است که بعضی از نویسندگان گفته‏اند که آیه شریفه : اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ، بیش از آنچه که مفسرین با اختلافی که دارند گفته‏اند ، دلالت ندارد ، ( و خلاصه این آیه دلیل بر فضیلت کسی نمی‏شود ) .
زیرا اولا واجب بودن اطاعت اولی الامر ( حال اولی الامر هر کس که می‏خواهد باشد ) به هیچ وجه دلیل بر برتری آنان از سایرین نیست ، همان طور که اطاعت از جباران دیکتاتور و ستمکار ، در صورتی که مجبور باشیم بر ما نیز واجب می‏شود ، چون اگر اطاعت نکنیم از شرشان ایمن نخواهیم بود ، و اطاعت ما دلیل نیست بر این که آن جباران خونخوار نزد خدا از ما افضلند .
و ثانیا حکمی که در آیه آمده چیزی زیادتر از سایر احکامی که موقوف به وجود موضوعاتند ندارد نظیر وجوب انفاق بر فقیر و حرمت اعانه و کمک به ظالم که وقتی این گونه احکام فعلیت پیدا می‏کند که فقیری و ظالمی پیدا بشود نه این که ما در به در بگردیم و فقیر پیدا کنیم و یا از این جا و آن جا ظالمی را پیدا کنیم و از یاری او اجتناب بورزیم .
و به نظر ما فساد این دو وجهی که نویسنده نامبرده ذکر کرده برای خواننده روشن است ، زیرا صرف نظر از این که اولی الامر را به سلاطین جبار و ظالم معنا کرده ، که فسادش به خوبی روشن گردید ، در باره وجه اولش می‏گوییم : وی غفلت کرده از این که قرآن کریم پر است از آیاتی که نهی می‏کند از اطاعت ستمکاران ، و مسرفین ، و کافران ، و این محال است که با این حال خود خدای تعالی امر کند به اطاعت از آنان ، و تازه یک چیزی را هم اضافه کند ، و آن این که اطاعت چنین عناصر فاسدی را دوش به دوش اطاعت خدا و اطاعت رسول قرار دهد و اگر فرض کنیم که منظور از اطاعت در باره اولی الامر اطاعت اجباری ، و از روی تقیه است باید اشاره‏ای به آن می‏کرد ، و مثلا می‏فرمود : ( و خدا اجازه به آن داده که اولی الامرتان را نیز اطاعت کنید ) ، همچنان که در آیه‏ای دیگر فرموده :« الا ان تتقوا منهم تقاة»(آل عمران/28) نه این که امر کند به اطاعت از آنان و در نتیجه امر صریح کردن به آن همه محذورهای غیر قابل توجیه متوجه بشود .
و اما وجه دوم ، آن نیز اساسش همان وجه اول است ، و اما اگر آیه شریفه را به آن وجه معنا نکنیم ، بلکه فرض کنیم که وجوب اطاعت اولی الامر کردن برای این است که اولی الأمر ، شانی در دین خدا دارند ، و به بیانی که مفصلا گذشت معصوم از گناه و خطا هستند ، و محال است خدای تعالی امر به اطاعت کسانی بکند که در خارج هیچ مصداقی ندارند ، و یا در آیه‏ای که می‏خواهد اساس مصالح دینی و خلاصه حکمی را بیان کند ، که بدون آن حال مجتمع به هیچ وجه اصلاح نمی‏شود ، متعلق و موضوع این حکم را کسانی قرار دهد که واجد شرطی باشند که احیانا و اتفاقا آن شرط برای کسی حاصل می‏شود ، با این که خواننده عزیز توجه فرمود که احتیاج مجتمع بشری به اولی الأمر عین احتیاجی است که به رسول دارد ، و آن عبارت است از سرپرست داشتن امت که ما در بحث محکم و متشابه در باره سرپرستی و ولایت امت بحث کردیم .
اینک به اول بحث پیرامون آیه برگشته می‏گوییم : از آن چه گذشت برای خواننده روشن شد که ما نمی‏توانیم جمله : و اولی الامر منکم را حمل کنیم بر جماعتی که برای حل و عقد امور جامعه دور هم جمع می‏شوند ، و معنا ندارد بفرماید هیات اجتماعیه اهل حل و عقد را اطاعت کنید ، حال این فرمان را به هر معنایی که تفسیرش بکنیم بالاخره معنای درستی دست نمی‏دهد . به ناچار باید بگوییم منظور از اولی الامر افرادی از امتند که در گفتار - و کردارشان - معصومند ، و به راستی اطاعتشان واجب است ، - به عین همان معنایی که اطاعت خدا و رسولش واجب است ، و چون ما قدرت تشخیص و پیدا کردن این افراد را نداریم - بناچار محتاج می‏شویم به این که خود خدای تعالی در کتاب مجیدش و یا به زبان رسول گرامیش این افراد را معرفی کند ، و به نام آنان تصریح نماید ، قهرا آیه شریفه با کسانی منطبق می‏شود که رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) در روایاتی که از طرق ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) تصریح به نام آنان کرده ، و فرموده اولی الامر اینان هستند .
و اما این که بعضی گفته‏اند : اولی الأمر خلفا و یا امیران جنگ و یا علمای بزرگ که مردم از اقوال و آرای آنان پیروی می‏کنند می‏باشند ! ، جواب همه این نظریه‏ها این است که اولا آیه شریفه دلالت دارد بر عصمت اولی الامر ، و طبقاتی که نام برده شد بدون اشکال عصمت نداشتند مگر علی (علیه‏السلام) که طایفه‏ای از امت معتقد به عصمت آن جناب‏اند ، و ثانیا اقوال نام برده هیچ یک همراه دلیل نیست . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما اشکالاتی که به قول پیروان ائمه اهل بیت کرده‏اند چند اشکال است .
اول این که اولی الامر بودن ائمه اهل بیت ( علیهم السلام )احتیاج به معرفی صریح از ناحیه خدای تعالی و پیامبر گرامی او دارد ، و اگر چنین معرفی‏ای صورت گرفته بود ، امت اسلام که سهل است ، حتی دو نفر هم بعد از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) در باره آنان اختلاف نمی‏کردند .
جواب از این اشکال این است که هم در کتاب آمده ، و هم در سنت ، اما کتاب آیه ولایت و آیه تطهیر و آیاتی دیگر که به زودی در باره‏اش بحث خواهیم کرد ان شاء الله تعالی .
اما سنت حدیث سفینه که در آن رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) فرمود : مثل اهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق ، ( صفت اهل بیت من نظیر کشتی نوح است ، که هر کس سوار آن شد نجات یافت ، و هر کس از سوار شدنش تخلف ورزید غرق گردید ) (منبع حدیث،الاحتجاج ج 1 ص 229 مطبعة النعمان نجف)، و حدیث ثقلین که رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) در آن حدیث فرمود : انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ، اهل بیتی ، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی ابدا ، ( من برای بعد از خودم دو چیز بس سنگین در بین شما می‏گذارم ، کتاب خدا و عترتم را ، که اهل بیت منند ، در صورتی که بعد از من به آن دو تمسک بجویید هرگز گمراه نخواهید شد )(منبع حدیث، الاحتجاج ج 1 ص 229 مطبعة النعمان نجف) ، که شرح و بسط آن در جلد سوم عربی این کتاب ، آنجا که در باره محکم و متشابه بحث می‏کردیم گذشت ، و باز نظیر احادیثی که از طرق شیعه و سنی روایت شده ، که ان شاء الله در بحث روایتی آینده از نظر خواننده خواهد گذشت .
اشکال دوم این است که اطاعت اولی الامر کردن منوط بر این است که مردم آنان را بشناسند چون اگر نشناسند تکلیف مردم به اطاعت از آنان تکلیف به ما لایطاق است ، وقتی مشروط به این شرط شد ، آیه شریفه آن شرط را دفع می‏کند ، چون آیه مطلق است .
جواب از این اشکال این است که عین این اشکال به خود وی بر می‏گردد ، برای این که اطاعت همانطور که او گفته مشروط به معرفت است ، آن هم به طور مطلق ، تنها فرقی که بین گفتار او با گفتار ما هست ، این است که او می‏گوید : اولی الامر و اهل حل و عقد را خود ما می‏شناسیم و مصداقش را تشخیص می‏دهیم ، و هیچ احتیاج به معرفی و بیان خدا و رسول او نداریم و راست هم می‏گوید ، زیرا اولی الامر گناهکار چه احتیاج به معرفی خدا و رسولش دارد ، ولی ما می‏گوییم شناختن اولی الامر بی گناه و معصوم از هر معصیت و خطا احتیاج به معرفی خدا و رسول او دارد ، پس هم قول ما و هم قول صاحب اشکال مخالف با آیه است ، زیرا آیه مطلق است در آن شرطی نیامده ، و ما هر دو آن را مشروط کردیم ، پس دیگر جا ندارد که مساله شرط را او بر ما اشکال کند .
علاوه بر این که معرفت به غرضی که شرط شمرده شود ، از قبیل سایر شروط نیست ، چون معرفت مربوط به تحقق بلوغ تکلیف است نه مربوط به خود تکلیف و یا مکلف به آن ، ساده‏تر بگویم تا تکلیف به مکلف نرسد ، و به آن و به موضوع و متعلق آن معرفت پیدا نکند ، تکلیف منجز نمی‏شود ( هر چند که خود تکلیف و مکلف به آن هیچ شرطی نداشته باشد )، و اگر معرفت مثل سایر شرایط قید تکلیف یا مکلف به آن بود ، و نظیر استطاعت در حج که قید مکلف است و وجود آب برای وضو که قید تکلیف است می‏بود ، دیگر واجبات به دو قسم مطلق و مشروط تقسیم نمی‏شد ، و اصلا تکلیف مطلقی وجود نمی‏داشت ، چون تکلیف هر قدر هم که بی قید و شرط باشد بالاخره مشروط به شرایط عامه یعنی علم و قدرت و امثال آن هست ، پس باید بگوییم تمامی تکالیف مقیدند در حالی که چنین نیست .
اشکال سومی که به پیروان ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) کرده‏اند این است که ما در این عصری که زندگی می‏کنیم دسترسی به امام معصوم و دریافت علم دین از او نداریم ، و همین خود دلیل است بر این که آن کسی که خدا اطاعتش را بر امت واجب کرده امام معصوم نیست ، چون امت به چنین امامی دسترسی ندارد .
جواب این اشکال این است که اگر امروز امت اسلام دسترسی به امام معصوم ندارد تقصیر خود او است زیرا این امت اسلام بود که به سوء اختیارش و با اعمال زشتی که کرد ، و امروز هم دارد می‏کند ، خود را از امام معصوم بی‏بهره کرد ، و این محرومیتش مستند به خدا و رسول نیست ، پس تکلیف پیروی و اطاعت از معصوم برداشته نشده ، و این رفتار ، امت اسلام و سپس این گفتارمان مثل این می‏ماند که امتی پیامبر خود را به دست خود بکشد ، آن گاه به درگاه خدا عذر بخواهد ، که به دستور تو و پیامبرت عمل نکردم برای این بود که نمی‏توانستم پیغمبرت را اطاعت کنم چون در بین ما نبود .
علاوه بر این که عین این اشکال به خود او بر می‏گردد ، با این بیان که می‏گوییم : ما امروز نمی‏توانیم امت واحده‏ای در تحت لوای اسلام تشکیل دهیم ، تا آن چه اهل حل و عقد تصمیم می‏گیرند در بین خود اجرا کنیم .
اشکال چهارمشان این است که خدای تعالی در همین آیه مورد بحث می‏فرماید : «فان تنازعتم فی شی‏ء فردوه الی الله و الرسول ... »، و اگر مراد از اولی الامر امام معصوم بود ، باید می‏فرمود : فان تنازعتم فی شی‏ء فردوه ... الی الامام .
جواب این اشکال این است که در بیان سابق گذشت که گفتیم منظور همان رد بر امام است ، به آن تقریبی که گذشت .
اشکال پنجم این است ، آنها که قائل به امام معصومند ، می‏گویند : فایده امام معصوم و پیروی از او این است که در زیر سایه او از ظلمت تفرقه و نزاع و دشمنی و خلاف نجات یافته به وحدت کلمه و اتفاق و برادری برسند ، در حالی که آیه شریفه فرض به پا شدن تنازع را در بود اولی الامر کرده ، و فرموده اگر نزاعی بین شما رخ داد به اولی الامر مراجعه کنید ، پس اولی الامر معصوم هم نمی‏تواند وحدت کلمه بیاورد ، پس بنابر این امامیه که می‏گویند اولی الامر باید معصوم باشد چه فایده زایدی در وجود امام معصوم می‏بینند ؟ .
جواب این اشکال از آن چه گذشت روشن شده ، برای این که تنازعی که در آیه شریفه آمده تنازع مؤمنین در احکام کتاب و سنت است ، نه در احکام ولایت ، که امام آن را در حوادثی که پیش می‏آید به عنوان ولی مسلمین صادر می‏کند ، و ما در سابق گفتیم که غیر از خدا و رسول او کسی اختیار تشریع حکم ندارد ، حال اگر دو طایفه‏ای که با هم نزاع دارند توانستند حکم کتاب و سنت را بفهمند باید آن را از کتاب و سنت استنباط و استخراج کنند ، و اگر نتوانستند از امام معصوم که در فهم حکم خدا از کتاب و سنت عصمت دارد بپرسند ، نظیر سیره‏ای که معاصرین رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) داشتند ، هر چه را خودشان از کتاب و از کلمات رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) می‏فهمیدند به همان عمل می‏کردند ، و هر جا نمی‏فهمیدند از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) می‏پرسیدند .
پس حکم اولی الامر در اطاعت حکم رسول است ، همان طور که آیه نیز بر این دلالت می‏کرد ، و حکم تنازع در عصری که رسول (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) نیست و اولی الامر هست ، همان حکم تنازع در زمان رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) است ، همچنان که آیه مورد بحث و آیات بعدی نیز بر این معنا دلالت دارد ، به این معنا که آیه مورد بحث حکم تنازع در زمان غیبت رسول الله (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) را بیان می‏کند ، و آیات بعدی حکم آن را در زمان حضور آن جناب .
پس مساله رد تنازع به خدا و رسول که در آیه آمده مختص به صورتی است که مؤمنین با یکدیگر تنازع کنند ، چون آیه دارد : «فان تنازعتم »، ( اگر شما مؤمنین در بین خود نزاع کردید ) ، و نفرموده : فان تنازع اولوا الامر ، اگر اولی الامر خودشان در بین خود نزاع کردند ، و نیز نفرمود : فان تنازعوا ، و معلوم است که معنای رد به رسول در زمان حضور رسول الله (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) این است که از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) حکم مساله‏ای که در آن نزاع کرده‏اند بپرسند ، و یا خود اگر می‏توانند از کتاب و سنت استنباط نمایند ، و در زمان غیبت آن جناب این است که از امام حکم آن را بپرسند و یا اگر می‏توانند خودشان استنباط کنند که بیانش گذشت ، پس جمله : فان تنازعتم فی شی‏ء ... ، آنطور که اشکال کننده پنداشته کلامی زاید و بی فایده نیست .
پس از همه مطالب گذشته این معنا به خوبی روشن شد که مراد از اولی الامر رجالی معین از امت است که حکم هر یک از آنان در وجوب اطاعت حکم رسول الله (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) است ، و این معنا در عین حال منافات با عمومیتی که به حسب لغت از لفظ اولی الامر فهمیده می‏شود ندارد ، و هیچ اشکالی ندارد که شارع از این لفظ عام آن معنای خاص را اراده کرده باشد ، چون قصد مفهومی از مفاهیم از یک لفظ ، مطلبی است ، و قصد مصداقی که آن مفهوم با آن منطبق است مطلبی دیگر است ، نظیر مفهوم رسول که معنایی است عام و کلی ، و در آیه مورد بحث نیز در همان معنا استعمال شده ، ولی منظور گوینده از این لفظ عام رسول اسلام محمد بن عبد الله (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : خلاصه کلام اینکه منظور نزاع مردم در آن احکام و دستوراتی نیست که ولی امرشان در دایره ولایتش اجرا می‏کند ، مثل این که دستورشان بدهد به کوچ کردن ، یا جنگیدن ، یا صلح کردن با دشمن ، و یا امثال اینها ، چون مردم مامورند که در این گونه احکام ولی امر خود را اطاعت کنند ، و معنا ندارد بفرماید وقتی در این گونه احکام تنازع کردید ، ولی امر خود را رها کرده ، به خدا و رسولش مراجعه کنید .
بنا بر این آیه شریفه دلالت دارد بر این که مراد از کلمه «شی‏ء»، خصوص احکام دینی است ، که احدی حق ندارد در آن دخل و تصرفی بکند ، مثلا حکمی را که نباید انفاذ کند ، انفاذ ، و حکمی را که باید حاکم بداند ، نسخ کند ، چون این گونه تصرفات در احکام دینی خاص خدا و رسول او است ، و آیه شریفه مثل صریح است در این که احدی را نمی‏رسد که در حکمی دینی که خدای تعالی و رسول گرامی او تشریع کرده‏اند تصرف کند ، و در این معنا هیچ فرقی بین اولی الامر و سایر مردم نیست . [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را روضة الکافى (ج 8 ص 160 حدیث 212) به نقل از برید بن معاویه روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این را نیز باید دانست که در شان نزول این آیات اموری بسیار و داستانهایی مختلف روایت شده ، لیکن دقت در آن نقلها جای شکی باقی نمی‏گذارد، که همه آنها از باب تطبیق است ، یعنی راویان نظریه خود را بر آیات تطبیق کرده‏اند ، و به همین جهت ما از نقل آن روایات صرفنظر کردیم ، چون دیدیم هیچ فایده‏ای در نقل آنها نیست ، و اگر بخواهید گفتار ما را تصدیق کنید ، می‏توانید به تفسیر الدر المنثور(ج 2 ص 176) و تفسیر طبری (ج 5 ص 93- 95 طبع مصر) و امثال آن دو مراجعه نمایید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : رسول گرامی دو جنبه دارد، یکى جنبه‏ تشریع ، بدانچه پروردگارش از غیر طریق قرآن به او وحی فرموده ، یعنی همان جزئیات و تفاصیل احکام که آن جناب برای کلیات و مجملات کتاب و متعلقات آنها تشریع کردند ، و خدای تعالی در این باره فرموده :« و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم»(النحل/44) ،(ما کلیات احکام را بر تو نازل کردیم تا تو برای مردم جزئیات آنها را بیان کنی ) دوم یک دسته دیگر از احکام و آرایی است که آن جناب به مقتضای ولایتی که بر مردم داشتند و زمام حکومت و قضا را در دست داشتند صادر می‏کردند ، و خدای تعالی در این باره فرموده : «لتحکم بین الناس بما اراک الله »(النساء/105)(تا در بین مردم به آنچه خدای تعالی به فکرت می‏اندازد حکم کنی ) .
و این همان رایی است که رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) با آن بر ظواهر قوانین قضا در بین مردم حکم می‏کرد ، و همچنین آن رایی است که در امور مهم به کار می‏بست ، و خدای تعالی دستورش داده بود که وقتی می‏خواهد آن رای را به کار بزند قبلا مشورت بکند ، و فرموده :« و شاورهم فی الامر ، فاذا عزمت فتوکل علی الله»(آل عمران/159) ، ( با مردم در هر امری که می‏خواهی در باره آن تصمیم بگیری نخست مشورت بکن و همینکه تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن ) ، ملاحظه می‏فرمایید که مردم را در مشورت شرکت داده ، ولی در تصمیم گرفتن شرکت نداده ، و تصمیم خود آن جناب ( به تنهایی ) را معتبر شمرده است .
حال که به این معنا توجه کردید می‏توانید به خوبی بفهمید که اطاعت رسول معنایی ، و اطاعت خدای سبحان معنایی دیگر دارد هر چند که اطاعت از رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) ، در حقیقت اطاعت از خدا نیز هست ، چون تشریع کننده تنها خدا است ، زیرا او است که اطاعتش واجب است ، همچنان که در آیه : «و ما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن الله »، وجوب اطاعت رسول را هم منوط به اذن خدا دانسته ، پس بر مردم واجب است که رسول را در دو ناحیه اطاعت کنند ، یکی ناحیه احکامی که به وسیله وحی بیان می‏کند ، و دیگر احکامی که خودش به عنوان نظریه و رأی صادر می‏نماید .
و این معنا - و خدا داناتر است - باعث شده است که کلمه ( اطاعت) در آیه تکرار شود ، چون اگر اطاعت خدا و رسول تنها در احکامی واجب می‏بود که به وسیله وحی بیان شده ، کافی بود بفرماید اطیعوا الله و الرسول و اولی الامر منکم ، ولی چنین نکرد ، و کلمه « اطیعوا » را دو باره آورد ، تا بفهماند اطاعت خدا یک نحوه اطاعت است و اطاعت رسول یک نحوه دیگر است ، ولی بعضی از مفسرین گفته‏اند تکرار کلمه « اطیعوا » صرفا به منظور تاکید بوده ، و این حرف به هیچ وجه درست نیست ، زیرا اگر هیچ منظوری به جز تاکید در بین نبود ، ترک تکرار ، این تاکید را بیشتر افاده می‏کرد ، و لذا باید می‏فرمود اطیعوا الله و الرسول ... ، چون با این تعبیر می‏فهمانید اطاعت رسول ، عین اطاعت خدای تعالی است ، و هر دو اطاعت یک هستند ، بله این که تکرار ، تاکید را می‏رساند ، درست است ، اما نه در هر جا . [ بستن توضیحات ]

توضیح : توضیح این که آن چیزی که خدای تعالی در این آیه مقرر فرموده ، حکمی است که به مصلحت امت جعل شده ، حکمی است که مجتمع مسلمین به وسیله آن از این که دستخوش اختلاف و تشتت گشته از هم متلاشی گردد حفظ می‏شود ، و این چیزی زاید بر ولایت و سرپرستی معهود در بین امت‏ها و مجتمعات نیست ، و همان چیزی است که می‏بینیم عموم مجتمعات - چه اسلامی و چه غیر اسلامی - آن را در بین خود معمول می‏دارند ، یعنی یکی از افراد جامعه خود را انتخاب نموده و به او مقام واجب الاطاعه بودن و نفوذ کلمه می‏دهند در حالی که از همان اول می‏دانند او هم مثل خودشان جایز الخطا است ، و در احکامی که می‏راند اشتباه هم دارد ، و لیکن هر جا که جامعه فهمید حکم حاکم بر خلاف قانون است ، اطاعتش نمی‏کند ، و او را به خطایی که کرده آگاه می‏سازد ، و هر جا که یقین به خطای او نداشت ، و تنها احتمال می‏داد که خطا کرده به حکم و فرمان او عمل می‏کند ، و اگر بعدها معلوم شد که خطا کرده مسامحه کند ، و با خود فکر می‏کند مصلحت حفظ وحدت مجتمع و مصونیت از تشتت کلمه آن قدر بزرگ و مهم است ، که مفسده اشتباه‏کاریهای گاه به گاه حاکم را جبران می‏کند .
حال اولی الأمر در آیه شریفه و وجود اطاعت آنان نیز به همین حال است ، - و آیه چیزی زاید بر آنچه در همه زمانها و همه مکانها معمول است افاده نمی‏کند ، - خدای تعالی طاعت مردم از اولی الامر را بر مؤمنین واجب فرموده ، اگر احیانا ولی امری بر خلاف کتاب و سنت دستوری داد ، مردم نباید اطاعتش کنند ، و حکم این چنین او نافذ نیست ، برای این که رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) - قاعده‏ای کلی به دست عموم مسلمین داده ، و فرموده : لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق ( هیچ مخلوقی در فرمانی که به معصیت خدا می‏دهد نباید اطاعت شود ) و این دستور را شیعه و سنی روایت کرده‏اند ، و با همین دستور است که اطلاق آیه تقیید می‏شود .
و اما اگر عالما عامدا حکم بر خلاف قرآن نکرد ، بلکه خطا کرد ، و به غلط چنین حکمی را راند ، اگر مردم فهمیدند که حکمش اشتباه است ، او را از راه خطا به سوی حق یعنی حکم کتاب و سنت بر می‏گردانند ، و اگر مردم نفهمیدند و تنها احتمال دادند که ممکن است حکمی که حاکم کرده مخالف با کتاب و سنت باشد حکمش را اجرا می‏کنند همان طور که اگر می‏دانستند مخالف نیست اجرا می‏کردند ، و وجوب اطاعت حاکم در این نوع احکام هیچ عیبی ندارد ، برای همان که گفتیم حفظ وحدت در امت و بقای سیادت و ابهت آن آن قدر مهم است که مفسده این مخالف کتاب و سنت‏ها را تدارک می‏کند ، همچنان که در اصول فقه مقرر و محقق شده که طرق ظاهریه - از قبیل خبر واحد و بینه و امثال آن - حجتند ، در حالی که احکام واقعیه به حال خود باقی است .
و می‏گوییم اگر احتمالا طریق ظاهری بر خلاف واقع از آب در آمد ، مفسده‏اش به وسیله مصلحتی که در حجیت طرق ظاهری هست تدارک می‏شود .
و سخن کوتاه این که اطاعت اولی الامر واجب است ، هر چند که معصوم نباشند ، و احتمال فسق و خطا در آنان برود ، چیزی که هست اگر مردم بر فسق آنان آگاه شدند اطاعتشان نمی‏کنند ، و اگر از آنان خطا ببینند به سوی کتاب و سنت ارجاعشان می‏دهند ، و در سایر احکام که علمی به خطای آن ندارند حکمش را انفاذ می‏کنند ، و فکر نمی‏کنند که ممکن است فلان حکم او بر خلاف حکم خدای تعالی باشد ، تنها ملاحظه مخالفت ظاهری را می‏کنند ، چون مصلحتی مهم‏تر در نظر دارند ، و آن عبارت است از مصلحت اسلام و مسلمین و حفظ وحدت کلمه آنان .
این بود آن توهمی که گفتیم ممکن است کسی بکند ، و خواننده عزیز اگر در بیانی که ما برای آیه کردیم دقت فرماید کاملا متوجه بی‏پایگی آن می‏شود ، برای این که هر چند که ممکن است ما این تقریب را در تقیید اطلاق آیه به صورت فسق قبول کنیم ، و بگوییم اطلاق آیه مورد بحث به وسیله کلام رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) که فرمود : لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق و آیات قرآنی که این معنا را می‏رساند تقیید می‏شود ، مانند آیه شریفه : «ان الله لا یامر بالفحشاء »(الأعراف/28)(خدای تعالی امر به فحشا نمی‏کند ) و آیاتی دیگر از این قبیل .
و همچنین ممکن است و بلکه واقع هم همین است که در شرع نظیر این حجیت ظاهریه که گفته شد جعل شده باشد ، مثلا اطاعت فرماندهان جنگ را که از طرف رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) منصوب می‏شدند ، بر سربازها واجب کرده باشد ، و نیز اطاعت حکامی را که آن جناب برای بلادی از قبیل مکه و یمن معین کرد ، و یا در مواقعی که خود سفر می‏کرد در مدینه جانشین خود می‏ساخت بر مردم آن جا واجب کرده باشد ، و یا فتوای مجتهد را بر مقلد او حجت کرده باشد ، و یا حجت‏های ظاهری دیگری را قرار داده باشد ، و لیکن این جعل حجیت ظاهری ، آیه شریفه را مقید نمی‏کند ، زیرا صحیح بودن مساله‏ای از مسائل به خودی خود یک مطلب است ، و مدلول ظاهر آیه قرآن بودنش مطلبی دیگر است .
آنچه آیه مورد بحث بر آن دلالت می‏کند وجوب اطاعت این اولی الامر بر مردم است ، و در خود آیه و در هیچ آیه دیگر قرآنی چیزی که این وجوب را مقید به قیدی و مشروط به شرطی کند وجود ندارد ، تا برگشت معنای آیه شریفه :« اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» به این آیه شود که : و اطیعوا اولی الامر منکم فیما لم یامروا بمعصیة ، ( و اولی الامر خود را نیز اطاعت کنید مادام که امر به معصیت نکرده‏اند )و یا به این آیه شود که و اطیعوا اولی الامر منکم ما لم تعلموا بخطائهم ( و اولی الامر خود را نیز اطاعت کنید ، مادام که علم به خطای آنها نداشته باشید ) ، و اما اگر شما را به معصیت امر کردند ، و یا یقین کردید که در حکم خود خطا کرده‏اند دیگر اطاعتشان بر شما واجب نیست ، بلکه بر شما واجب است که آنان را به سوی کتاب و سنت برگردانید ، و کجی آنها را راست کنید ، مسلما معنای آیه شریفه : «و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم »این نیست .
علاوه بر این که خدای سبحان در مواردی که قید ، روشن‏تر از قید مورد بحث بوده ، و طاعت هم کم اهمیت‏تر از طاعت مورد بحث بوده آن قید را ذکر کرده مثلا در مورد احسان به پدر و مادر فرموده : «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا و ان جاهداک لتشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما ...»(العنکبوت/8) .
با این حال چطور ممکن است در آیه مورد بحث که مشتمل برأسی از اساس دین و اصلی از اصول آن است ، اصلی که رگ و ریشه همه سعادتهای انسانی بدان منتهی می‏شود ، هیچ قیدی از قیود را نیاورد ، و بطور مطلق بفرماید : ( خدا و رسول و اولی الامر خود را اطاعت کنید )؟ ! .
از این هم که بگذریم آیه شریفه بین رسول و اولی الامر را جمع کرده ، و برای هر دو یک اطاعت را ذکر نموده و فرمود : «و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم »، با این که در مورد رسول حتی احتمال این نیز نمی‏رود که امر به معصیت کند و یا گاهی در خصوص حکمی دچار اشتباه و غلط گردد ، اگر در مورد اولی الامر این احتمال برود به هیچ وجه نباید برای جلوگیری از این احتمال قیدی نیاورد ، پس ما همین که می‏بینیم در مورد آنان نیز قیدی نیاورده ، چاره‏ای جز این نداریم که بگوییم آیه شریفه از هر قیدی مطلق است ، و لازمه مطلق بودنش همین است که بگوییم همان عصمتی که در مورد رسول مسلم گرفته شد ، در مورد اولی الامر نیز اعتبار شده باشد ، و خلاصه کلام منظور از اولی الامر ، آن افراد معینی هستند که مانند رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) دارای عصمتند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون فرض اولی یعنی تنازع مؤمنین با اولی الامر با مضمون آیه سازگار نیست که اطاعت اولی الامر را بر آنان واجب کرده ، و همچنین فرض دوم با آیه نمی‏سازد چون معنا ندارد خدای تعالی اطاعت کسانی را بر امت واجب کند که بین خودشان تنازع رخ دهد ، زیرا اگر اولی الامر در بین خود تنازع کنند قطعا یکی بر حق و دیگری بر باطل خواهد بود ، و خدای تعالی چگونه اطاعت کسی را واجب می‏کند که خود بر باطل است ، علاوه بر این که اگر منظور تنازع اولی الامر در بین خودشان بود پس چرا در جمله مورد بحث خطاب را متوجه مؤمنین کرد ، و فرمود : (پس اگر در چیزی تنازع کردید آن را به خدا و رسول برگردانید ... ). [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله «اطیعوا الله ... » از آنجایی که اطاعت کردن خدا و رسول را واجب می‏کند ، از آن فهمیده می‏شود که منظور اطاعت در مواد دینی است، که متکفل رفع همه اختلافهایی است که ممکن است در دین خدا پیدا بشود. و نیز بر آورنده هر حاجتی است که ممکن است پیش بیاید، دیگر موردی باقی نمی‏ماند که مردم در آن مورد به غیر خدا و رسول او مراجعه کنند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و ما در تفسیر آیه : «و ابتغاء تاویله و ما یعلم تاویله الا الله ... »(آل عمران/7)در جلد سوم عربی این کتاب بحثی در باره معنای تاویل کردیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر برهان (ج 1 ص 381 حدیث 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 249 حدیث 168) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مناقب (ج 4 ص 249 سطر 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را اصول کافى (ج 2 ص 513 حدیث 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 252 حدیث 173) به نقل از از عبد اللَّه بن عجلان‏ روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 249 حدیث 169) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1 و 2- این روایات را تفسیر برهان (ج 1 ص 386 حدیث 31) و مناقب (3 ص 15 سطر 6 و 11) روایت کرده‌اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را عبقات الانوار از کتاب ینابیع الموده تالیف شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخى از مناقب از سلیم بن قیس هلالى‏ روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : امانات به اهلش سپرده [ بستن توضیحات ]