توضیح : طبع مساله نیز این اقتضا را دارد، چرا که در یک آن و دو آن رشد کودک را نمی‏توان تشخیص داد.
بلکه باید این آزمایش تکرار بشود تا ایناس یعنی مشاهده رشد در کودک حاصل گردد، چون کودک بعد از حد تمیز، کم کم به حد رهاق و سپس به حد ازدواج و آنگاه به حد رشد می‏رسد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و این خود از لطائفی است که اسلام در مرحله تشریع قوانین خود، به کار برده است، چرا که اگر مساله رشد را شرط نمی‏کرد و در تصرفات مالی و امثال آن رشد را لغو می‏ساخت، نظام زندگی اجتماعی افرادی چون یتیم مختل می‏ماند و نفوذ تصرفاتش و اقرارهایش باعث آن می‏شد که افراد دیگر از این معنا سوء استفاده نموده و کلاه سر آنان بگذارند و با آسان‏ترین راه یعنی با چند کلمه چرب و نرم و وعده‏های دروغین ، تمامی وسایل زندگی را از دست ایتام بیرون آورند و با یک و یا چند معامله غرری یتیم را به روز سیاه بکشانند.

پس رشد شرطی است که عقل اشتراط آن را در اینگونه امور واجب و لازم می‏داند ، و اما در امثال عبادات ، بر همه روشن است که هیچ حاجتی به رشد نیست ، و همچنین است در امثال حدود و دیات ، چون تشخیص و درک این معنا که زنا بد است و مرتکب آن محکوم به حدود می‏باشد ، و نیز زدن و کشتن مردم زشت و مرتکب آن محکوم به احکام دیات است احتیاجی به رشد ندارد و هر انسانی قبل از رسیدن به حد رشد نیز نیروی این تشخیص را دارد و درکش نسبت به این معانی قبل از رسیدن به رشد و بعد از آن تفاوت نمی‏کند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : خواهید گفت: پس باید فرموده باشد: «و بدارا ان لا یکبروا» یعنی نگذارید کبیر شوند، بلکه قبل از آن اموالشان را به دستشان بدهید، در پاسخ می‏گوئیم حذف حرف نفی بعد از کلمه أن و کلمه أن بطوری که علمای نحو گفته‏اند مرسوم و قیاسی است، همچنانکه در آیه :« یبین الله لکم ان تضلوا »(النساء/176)حذف شده است. باید گفت که اصلش «لئلا تضلوا» یا «حذر ان تضلوا» بوده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و همان است که خدای عز و جل در کتابش خاطر نشان نموده و فرمود :« و من کان غنیا ...» یعنی هر ولی و سرپرستی که خودش توانگر و بی‏نیاز است و در زندگیش حاجتی به گرفتن مال یتیم ندارد «فلیستعفف »یعنی طریق عفت را پیش گیرد و ملازم آن شود و از مال یتیم چیزی را نگیرد ، «و من کان فقیرا فلیاکل بالمعروف »و اگر فقیر است به طور شایسته از مال یتیم بخورد.

بعضی از مفسرین گفته‏اند معنای آیه این است که : از مال خودش بطور شایسته بخورد نه از مال یتیم ، ولی این معنا با تفصیل بین فقیر و غنی نمی‏سازد ، اگر غنی هم از مال خودش بخورد و فقیر هم همینطور ، دیگر گفتن : کسی که غنی است چنین کند و کسی که فقیر است چنان کند مورد ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بنا بر این اگر ولی طفل یتیم و گواهان و خود طفل این معنا را نصب العین خود داشته باشند ، آنوقت رفع اختلاف صد در صد و حتمی و نزاعی بوجود نخواهد آمد(موسوی همدانی(مترجم ): زیرا ممکن است یتیم با شاهدان ولیش توطئه کنند و مساله تحویل اموال را به کلی حاشا نمایند) . [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الفقیه (ج 4 ص 163 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الفقیه (ج 4 ص 164 ح 7) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را التهذیب (ج 6 ص 341 ح 73) روایت کرده است.

2-در الدر المنثور(ج 2 ص 122) است که احمد و ابو داود و نسایى و ابن ماجه و ابن ابى حاتم و نحاس (در کتاب ناسخ خود) از ابن عمر روایت کرده‏اند که گفت : مردی از رسول خدا (ص) پرسید : من از خودم مالی ندارم ، و سرپرستی یتیمی را به عهده ، دارم ، آیا می‏توانم از مال آن یتیم ارتزاق کنم ؟ فرمود : از مال یتیمت بخور ولی اسراف و ریخت و پاش مکن ، و با مال یتیم ثروت نیندوز ، و مال او را سپر بلا و وسیله حفظ مال خودت مکن. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر عیاشى‏(ج 9 ص 222 ح 33) از رفاعة روایت کرده است.

2-این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 122) که ابو داود و نحاس هر دو در کتاب ناسخ خود، و ابن منذر از طریق عطا از ابن عباس روایت کرده‏ اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى از عبد اللَّه بن مغیره‏ روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بله حیوانات زبان بسته که در تولد و تربیت ، به بیش از آبستن شدن مادر و شیر دادن و تربیت کردن او یعنی با او راه برود ، و دانه بر چیدن و یا پوزه به علف زدن را به او بیاموزد ، احتیاجی ندارند طبیعی است که احتیاجی به ازدواج و مصاحبت و اختصاص نیز ندارد ، ماده‏اش هر حیوانی که می‏خواهد باشد ، و نر نیز هر حیوانی که می‏خواهد باشد ، چنین جاندارانی در جفت گیری آزادی دارند ، البته این آزادی هم تا حدی است که به غرض طبیعت یعنی حفظ نسل ضرر نرساند.

مبادا خواننده عزیز خیال کند که خروج از سنت خلقت و مقتضاى طبیعت اشکالى ندارد، چون نواقص آن با فکر و دیدن برطرف مى‏شود، و در عوض لذائذ زندگى و بهره‏گیرى از آن بیشتر مى‏گردد، و براى رفع این توهم مى‏گوئیم این توهم از بزرگترین اشتباهات است، زیرا این بنیه‏هاى طبیعى که یکى از آنها بنیه انسانیت و ساختمان وجودى او است مرکباتى است تالیف شده از اجزایى زیاد که باید هر جزئى در جاى خاص خود و طبق شرایط مخصوصى قرار گیرد، طورى قرار گیرد که با غرض و هدفى که در خلقت و طبیعت مرکب در نظر گرفته شده، سازگار باشد، و دخالت هر یک از اجزا در بدست آمدن آن غرض و به کمال رساندن نوع، نظیر دخالتى است که هر جزء از معجون و داروهاى مرکب دارد و شرایط و موفقیت هر جزء، نظیر شرایط و موفقیت اجزاى دارو است که باید وصفى خاص و مقدارى معین و و وزن و شرایطى خاص داشته باشد، که اگر یکى از آنچه گفته شد نباشد و یا کمترین انحرافى داشته باشد اثر و خاصیت دارو هم از بین مى‏رود (و چه بسا در بعضى از موارد مضر هم بشود).
از باب مثال انسان موجودی است طبیعی و دارای اجزائی است که بگونه‏ای مخصوص ترکیب‏یافته است و این ترکیبات طوری است که نتیجه‏اش مستلزم پدید آمدن اوصافی در داخل و صفاتی در روح و افعال و اعمالی در جسمش می‏گردد ، و بنا بر این فرض اگر بعضی از افعال و اعمال او از آن وصف و روشی که طبیعت برایش معین کرده منحرف شود ، و خلاصه انسان روش عملی ضد طبیعت را برای خود اتخاذ کند ، قطعا در اوصاف او اثر می‏گذارد ، و او را از راه طبیعت و مسیر خلقت به جائی دیگر می‏برد ، و نتیجه این انحراف بطلان ارتباطی است که او با کمال طبیعی خود و با هدفی که دارد ، به حسب خلقت در جستجوی آن است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما اینکه توهم کرده بودند که ممکن است آثار شوم نامبرده از تمدن عصر حاضر را با فکر و رؤیت از بین برد، در پاسخ باید گفت: هیهات که فکر بتواند آن آثار را از بین ببرد، زیرا فکر هم مانند سایر لوازم زندگى وسیله‏اى است که تکوین آن را ایجاد کرده و طبیعت آن را وسیله‏اى قرار داده، براى اینکه آنچه از مسیر طبیعت خارج مى‏شود به جایش برگرداند، نه اینکه آنچه طبیعت و خلقت انجام مى‏دهد باطلش سازد و با شمشیر طبیعت خود طبیعت را از پاى در آورد، شمشیرى که طبیعت در اختیار انسان گذاشت تا شرور را از آن دفع کند و معلوم است که اگر" فکر" که یکى از وسایل طبیعت است در تایید شؤون فاسد طبیعت بکار برود، خود این وسیله هم همانند دیگر وسایل فاسد و منحرف خواهد شد و لذا مى‏بینید که انسان امروز هر چه با نیروى فکر آنچه از مفاسد را که فسادش اجتماع بشر را تهدید کرده، اصلاح مى‏کند. همین اصلاح خود نتیجه‏اى تلخ‏تر و بلائى دردناک‏تر را به دنبال مى‏آورد، بلائى که هم دردناک‏تر و هم عمومى‏تر است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اگر این خصلت‏ها از بشر برداشته شود و هر فرد از انسان به آنچه متعلق به سایرین است تجاوز نموده ، مال و عرض و حقوق آنان را پایمال کند ، و اگر احدی از افراد جامعه نسبت به آنچه مورد حاجت جامعه است سخا و بخشش ننماید ، و اگر احدی از افراد بشر در ارتکاب اعمال زشت و پایمال کردن قوانینی که رعایتش واجب است شرم نکند ، و اگر احدی از افراد نسبت به افراد ناتوان و بیچاره چون اطفال و دیوانگان که در بیچارگی خود هیچ گناهی و دخالتی ندارند رأفت و رحمت نکند ، و اگر قرار باشد که احدی به احدی راست نگوید و در عوض همه بهم دروغ بگویند ، و همه به هم وعده دروغ بدهند ، معلوم است که جامعه بشریت در همان لحظه اول متلاشی گشته و بقول معروف سنگ روی سنگ قرار نمی‏گیرد .
پس جا دارد که این گوینده حداقل این مقدار را بفهمد که این خصال نه تنها از میان بشر رخت بر نبسته ، بلکه تا ابد هم رخت بر نمی‏بندد و بشر طبعا و بدون سفارش کسی به آن تمسک جسته ، تا روزی که داعیه زندگی کردن دستجمعی در او موجود است آن خصلت‏ها را حفظ می‏کند .
تنها چیزی که در باره این خصلتها باید گفت و در باره آن سفارش و پند و اندرز کرد ، این است که باید این صفات را تعدیل کرده و از افراط و تفریط جلوگیری نمود تا در نتیجه با غرض طبیعت و خلقت در دعوت انسان به سوی سعادت زندگی موافق شود ( که اگر تعدیل
نشود و به یکی از دو طرف افراط و یا تفریط منحرف گردد ، دیگر فضیلت نخواهد بود ) و اگر آنچه از صفات و خصال که امروز در جوامع مترقی فضیلت پنداشته شده ، فضیلت انسانیت بود ، یعنی خصالی تعدیل شده بود ، دیگر این همه فساد در جوامع پدید نمی‏آورد و بشر را به پرتگاه هلاکت نمی‏افکند بلکه بشر را در امن و راحتی و سعادت قرار می‏داد .

حال به بحثى که داشتیم برگشته و مى‏گوئیم: اسلام امر ازدواج را در موضع و محل طبیعى خود قرار داده، نکاح را حلال و زنا و سفاح را حرام کرده و علاقه همسرى و زناشویى را بر پایه تجویز جدایى (طلاق) قرار داده، یعنى طلاق و جدا شدن زن از مرد را جایز دانسته و نیز به بیانى که خواهد آمد این علقه را بر اساسى قرار داده که تا حدودى این علاقه را اختصاصى مى‏سازد، و از صورت هرج و مرج در مى‏آورد و باز اساس این علقه را یک امر شهوانى حیوانى ندانسته، بلکه آن را اساسى عقلانى یعنى مساله توالد و تربیت دانسته و رسول گرامى در بعضى از کلماتش فرموده:" تناکحوا تناسلوا تکثروا ..." (یعنى نکاح کنید و نسل پدید آورید و آمار خود را بالا ببرید). [ بستن توضیحات ]

توضیح : اگر ما در نحوه جفت گیری و رابطه بین نر و ماده حیوانات مطالعه و دقت کنیم خواهیم دید که بین حیوانات نیز در مساله جفت گیری ، مقداری و نوعی و یا به عبارت دیگر بوئی از استیلای نر بر ماده وجود دارد و کاملا احساس می‏کنیم که گوئی فلان حیوان نر خود را مالک آلت تناسلی ماده ، و در نتیجه مالک ماده می‏داند و به همین جهت است که می‏بینیم نرها بر سر یک ماده با هم مشاجره می‏کنند ، ولی ماده‏ها بر سر یک نر به جان هم نمی‏افتند ، ( مثلا یک الاغ و یا سگ و یا گوسفند و گاو ماده وقتی می‏بینند که نر به ماده‏ای دیگر پریده ، هرگز به آن ماده حمله‏ور نمی‏شود ، ولی نر این حیوانات وقتی ببیند که نر ماده را تعقیب می‏کند خشمگین می‏شود به آن نر حمله می‏کند ) .
و نیز می‏بینیم آن عملی که در انسانها نامش خواستگاری است ، در حیوانها هم( که در هر نوعی به شکلی است ) از ناحیه حیوان نر انجام می‏شود و هیچگاه حیوان ماده‏ای دیده نشده که از نر خود خواستگاری کرده باشد و این نیست مگر به خاطر اینکه حیوانات با درک غریزی خود ، درک می‏کنند که در عمل جفت گیری که با فاعل و قابلی صورت می‏گیرد ، فاعل نر ، و قابل ( مفعول ) ماده است و به همین جهت ماده ، خود را ناگزیر از تسلیم و خضوع می‏داند .
و این معنا غیر از آن معنائی است که در نرها مشاهده می‏شود که نر مطیع در مقابل خواسته‏های ماده می‏گردد ( چون گفتگوی ما تنها در مورد عمل جفت گیری و برتری نر بر ماده است و اما در اعمال دیگرش از قبیل بر آوردن حوائج ماده و تامین لذتهای او ، نر مطیع ماده است ) ، و برگشت این اطاعت ( نر از ماده ) به مراعات جانب عشق و شهوت و بیشتر لذت بردن است ،( هر حیوان نری از خریدن ناز ماده و بر آوردن حوائج او لذت می‏برد ) پس ریشه این اطاعت قوه شهوت حیوان است و ریشه آن تفوق و مالکیت قوه فحولت و نری حیوان است و ربطی به هم ندارند . و این معنا یعنی لزوم شدت و قدرتمندی برای جنس مرد و وجوب نرمی و پذیرش برای جنس زن چیزی است که اعتقاد به آن کم و بیش در تمامی امت‏ها یافت می‏شود ، تا جائی که در زبانهای مختلف عالم راه یافته بطوری که هر شخص پهلوان و هر چیز تسلیم ناپذیر را مرد ، و هر شخص نرمخو و هر چیز تاثیر پذیر را زن می‏نامند ، مثلا می‏گویند : شمشیر من مرد است یعنی برنده است ، یا فلان گیاه نر و یا فلان مکان نر است ، و ... و این امر در نوع انسان و در بین جامعه‏های مختلف و امت‏های گوناگون فی الجمله جریان دارد ، هر چند که می‏توان گفت جریانش ) با کم و زیاد اختلاف ( در امت‏ها متداول است .
و اما اسلام نیز این قانون فطری را در تشریع قوانینش معتبر شمرده و فرموده :« الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض »(النساء/34)، و با این فرمان خود ، بر زنان واجب کرد که درخواست مرد را برای همخوابی اجابت نموده و خود را در اختیار او قرار دهند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : مساله وحدت و تعدد همسر در انواع مختلف حیوانات، مختلف است و خیلى روشن نیست زیرا در حیواناتى که بینشان اجتماع خانوادگى بر قرار است، همسر یکى است و یک ماده به یک نر اختصاص مى‏یابد و این بدان جهت است که نرها در تدبیر امور آشیانه و لانه و نیز در پرورش دادن جوجه‏ها با ماده همکارى مى‏کنند و این همکارى براى نرها مجالى باقى نمى‏گذارد که به اداره یک ماده دیگر و لانه دیگر و جوجه‏هایى دیگر بپردازد، البته ممکن هم هست از راه اهلى کردن و سرپرستى نمودن آنها، وضعشان را تغییر داد یعنى امر معاش آنها را مانند مرغ و خروس و کبوتر تامین نمود، و در نتیجه وضعشان در همسرى نیز تغییر یابد.
و اما انسان از قدیم الایام و در بیشتر امت‏هاى قدیم چون مصر و هند و فارس و بلکه روم و یونان نیز تعدد زوجات را سنت خود کرده بود، و چه بسا بعد از گرفتن یک همسر و براى اینکه او تنها نماند، مصاحبانى در منزل مى‏آوردند تا مونس همسرشان باشند، و در بعضى امت‏ها به‏ عدد معینى منتهى نمى‏شد مثلا یهودیان و اعراب گاه مى‏شد که با ده زن و یا بیست زن و یا بیشتر ازدواج مى‏کردند، و مى‏گویند: سلیمان پادشاه، چند صد نفر زن داشته است.
و بیشتر این تعدد زوجات در میان قبائل و خاندانهایى که زندگیشان قبیله‏اى است، نظیر ده‏نشینان و کوه‏نشینان اتفاق مى‏افتد، و این بدان جهت است که صاحب خانه حاجت شدیدى به نفرات و همکارى دیگران دارد و مقصودشان از این تعدد زوجات زیادتر شدن اولاد ذکور است تا بوسیله آنان به امر دفاع که از لوازم زندگى آنان است بهتر و آسانتر بپردازند. و از این گذشته وسیله‏اى براى ریاست و آقایى بر دیگران باشد، علاوه بر یک همسرى که مى‏گرفتند یک جمعیتى را نیز خویشاوند و حامى خود مى‏کردند.
و اینکه بعضى از دانشمندان گفته‏اند که: انگیزه و عامل در تعدد زوجات در قبائل و اهل دهات کثرت مشاغل است یعنى یکى باید بارها را حمل و نقل کند، یک یا چند نفر به کار زراعت و آبیارى مشغول شوند، کسانى نیز به کار شکار و افرادى به کار پخت و پز و افرادى دیگر به کار بافندگى بپردازند و ... این مطالب هر چند که در جاى خود سخن درستى است الا اینکه اگر در صفات روحى این طایفه دقت کنیم، خواهیم دید که مساله کثرت مشاغل براى آنان در درجه دوم از اهمیت قرار داشته است و غرض اول در نظر قبائل و انسان بیابانى از تعدد زوجات به همان تعلق مى‏گیرد که ما ذکر کردیم، همانطور که شیوع پسرخواندگى و بنوت و امثال آن در بین قبائل نیز از فروعات همان انگیزه‏اى است که خاطرنشان ساختیم.
علاوه بر این یک عامل اساسى دیگرى نیز در بین این طایفه براى متداول شدن تعدد زوجات بوده است و آن این است که در بین آنان عدد زنان همیشه بیش از عدد مردان بوده است، زیرا امت‏هایى که به سیره و روش قبایل زندگى مى‏کنند همواره جنگ و کشتار و شبیخون و ترور و غارت در بینشان رایج است و این خود عامل مؤثرى است براى زیاد شدن تعداد زنان از مردان و این زیادى زنان طورى است که جز با تعدد زوجات نیاز طبیعى آن جامعه بر آورده نمى‏شود، (پس این نکته را هم نباید از نظر دور داشت). [ بستن توضیحات ]

توضیح : مساله وحدت و تعدد همسر در انواع مختلف حیوانات، مختلف است و خیلى روشن نیست زیرا در حیواناتى که بینشان اجتماع خانوادگى بر قرار است، همسر یکى است و یک ماده به یک نر اختصاص مى‏یابد و این بدان جهت است که نرها در تدبیر امور آشیانه و لانه و نیز در پرورش دادن جوجه‏ها با ماده همکارى مى‏کنند و این همکارى براى نرها مجالى باقى نمى‏گذارد که به اداره یک ماده دیگر و لانه دیگر و جوجه‏هایى دیگر بپردازد، البته ممکن هم هست از راه اهلى کردن و سرپرستى نمودن آنها، وضعشان را تغییر داد یعنى امر معاش آنها را مانند مرغ و خروس و کبوتر تامین نمود، و در نتیجه وضعشان در همسرى نیز تغییر یابد.
و اما انسان از قدیم الایام و در بیشتر امت‏هاى قدیم چون مصر و هند و فارس و بلکه روم و یونان نیز تعدد زوجات را سنت خود کرده بود، و چه بسا بعد از گرفتن یک همسر و براى اینکه او تنها نماند، مصاحبانى در منزل مى‏آوردند تا مونس همسرشان باشند، و در بعضى امت‏ها به‏ عدد معینى منتهى نمى‏شد مثلا یهودیان و اعراب گاه مى‏شد که با ده زن و یا بیست زن و یا بیشتر ازدواج مى‏کردند، و مى‏گویند: سلیمان پادشاه، چند صد نفر زن داشته است.
و بیشتر این تعدد زوجات در میان قبائل و خاندانهایى که زندگیشان قبیله‏اى است، نظیر ده‏نشینان و کوه‏نشینان اتفاق مى‏افتد، و این بدان جهت است که صاحب خانه حاجت شدیدى به نفرات و همکارى دیگران دارد و مقصودشان از این تعدد زوجات زیادتر شدن اولاد ذکور است تا بوسیله آنان به امر دفاع که از لوازم زندگى آنان است بهتر و آسانتر بپردازند. و از این گذشته وسیله‏اى براى ریاست و آقایى بر دیگران باشد، علاوه بر یک همسرى که مى‏گرفتند یک جمعیتى را نیز خویشاوند و حامى خود مى‏کردند.
و اینکه بعضى از دانشمندان گفته‏اند که: انگیزه و عامل در تعدد زوجات در قبائل و اهل دهات کثرت مشاغل است یعنى یکى باید بارها را حمل و نقل کند، یک یا چند نفر به کار زراعت و آبیارى مشغول شوند، کسانى نیز به کار شکار و افرادى به کار پخت و پز و افرادى دیگر به کار بافندگى بپردازند و ... این مطالب هر چند که در جاى خود سخن درستى است الا اینکه اگر در صفات روحى این طایفه دقت کنیم، خواهیم دید که مساله کثرت مشاغل براى آنان در درجه دوم از اهمیت قرار داشته است و غرض اول در نظر قبائل و انسان بیابانى از تعدد زوجات به همان تعلق مى‏گیرد که ما ذکر کردیم، همانطور که شیوع پسرخواندگى و بنوت و امثال آن در بین قبائل نیز از فروعات همان انگیزه‏اى است که خاطرنشان ساختیم.
علاوه بر این یک عامل اساسى دیگرى نیز در بین این طایفه براى متداول شدن تعدد زوجات بوده است و آن این است که در بین آنان عدد زنان همیشه بیش از عدد مردان بوده است، زیرا امت‏هایى که به سیره و روش قبایل زندگى مى‏کنند همواره جنگ و کشتار و شبیخون و ترور و غارت در بینشان رایج است و این خود عامل مؤثرى است براى زیاد شدن تعداد زنان از مردان و این زیادى زنان طورى است که جز با تعدد زوجات نیاز طبیعى آن جامعه بر آورده نمى‏شود، (پس این نکته را هم نباید از نظر دور داشت). [ بستن توضیحات ]

توضیح : جواب این اشکال را مکرر در مباحث گذشته دادیم و گفتیم که اسلام زیر بناى زندگى بشر و بنیان جامعه انسانى را بر زندگى عقلى و فکرى بنا نهاده است، نه زندگى احساسى و عاطفى، در نتیجه هدفى که باید در اسلام دنبال شود رسیدن به صلاح عقلى در سنن اجتماعى است، نه به صلاح و شایستگى آنچه که احساسات دوست مى‏دارد و مى‏خواهد. و عواطف به سویش کشیده مى‏شود.
و این معنا به هیچ وجه مستلزم کشته شدن عواطف و احساسات رقیق زنان و ابطال حکم موهبتهاى الهى و غرایز طبیعى نیست، زیرا در مباحث علم النفس مسلم شده است که‏ صفات روحى و عواطف و احساسات باطنى از نظر کمیت و کیفیت با اختلاف تربیت‏ها و عادات، مختلف مى‏شود هم چنان که به چشم خود مى‏بینیم که بسیارى از آداب در نظر شرقى‏ها پسندیده و ممدوح، و در نظر غربیها ناپسند و مذموم است. و به عکس آن بسیارى از رسوم و عادات وجود دارد که در نظر غربیها پسندیده و در نظر شرقى‏ها ناپسند است و هیچگاه یافت نمى‏شود که دو امت در همه آداب و رسوم نظر واحدى داشته باشند، بالأخره در بعضى از آنها اختلاف دارند.
و تربیت دینى در اسلام زن را بگونه‏اى بار مى‏آورد که هرگز از اعمالى نظیر تعدد زوجات ناراحت نگشته و عواطفش جریحه‏دار نمى‏شود، (موسوی همدانی(مترجم): او همین که مى‏بیند خداى عز و جل به شوهرش اجازه تعدد زوجات را داده تسلیم اراده پروردگارش مى‏شود، و وقتى مى‏شنود که تحمل در برابر آتش غیرت، مقامات والایى را نزد خداى تعالى در پى دارد به اشتیاق رسیدن به آن درجات، تحمل آن برایش گوارا مى‏گردد).
بله یک زن غربى که از قرون متمادى تا کنون عادت کرده به اینکه تنها همسر شوهرش باشد و قرنها این معنا را در خود تلقین نموده، یک عاطفه کاذب در روحش جایگیر شده و آن عاطفه با تعدد زوجات ضدیت مى‏کند. دلیل بر این معنا این است که زن غربى به خوبى اطلاع دارد که شوهرش با زنان همسایگان زنا مى‏کند و هیچ ناراحت نمى‏شود، پس این عاطفه‏اى که امروز در میان زنان متمدن پیدا شده، عاطفه‏اى است تلقینى و دروغین.
و این، نه تنها مرد غربى است که هر زنى را دوست داشته باشد (چه بکر و چه بیوه، چه بى‏شوهر و چه شوهردار) زنا مى‏کند، بلکه زن غربى نیز با هر مردى که دوست بدارد تماس غیر مشروع برقرار مى‏کند، و از این بالاتر اینکه زن و مرد غربى با محرم خود جمع مى‏شوند و مى‏توان ادعا کرد که حتى یک انسان غربى از میان هزاران انسان را نخواهى یافت که از ننگ زنا بر حذر مانده باشد (چه مردش و چه زنش) انسان غربى به این هم قانع نیست، بلکه عمل زشت لواط را هم مرتکب مى‏شود و شاید مردى یافت نشود و یا کمتر یافت شود که از این ننگ سالم مانده باشد، و این رسوایى را بدانجا رساندند که در چند سال قبل از پارلمان انگلیس خواستند تا عمل لواط را برایشان قانونى کند، چون آن قدر شایع شده بود که دیگر جلوگیریش ممکن نبود، و اما زنان و مخصوصا دختران بکر و بى‏شوهر که فحشاء در بینشان به مراتب زننده‏تر و فجیع‏تر بود.
و جاى بسیار شگفت است که چگونه زنان غربى از این همه بى‏ناموسى که شوهرانشان مى‏بینند متاسف نگشته، دلها و عواطفشان جریحه‏دار نمى‏شود، و چگونه است که‏ احساسات و عواطف مردان از اینکه در شب زفاف همسرشان را بیوه مى‏یابند ناراحت نشده و عواطفشان جریحه‏دار نمى‏گردد؟ و نه تنها ناراحت نمى‏شود بلکه هر قدر همسرش بیشتر زنا داده باشد و مردان بیشترى از او کام گرفته باشند، او بیشتر مباهات و افتخار مى‏کند، و منطقش این است که من همسرى دارم که عاشق‏هاى زیادى دارد و شیفتگانش بر سر همخوابى با او با یکدیگر جنگ و ستیز دارند، همسر من کسى است که ده‏ها و بلکه صدها دوست و آشنا دارد.
ولى اگر آن نکته که خاطرنشان کردیم در نظر گرفته شود، این شگفتى‏ها از بین مى‏رود، گفتیم عواطف و احساسات با اختلاف تربیت‏ها مختلف مى‏شود، این اعمال نامبرده از آنجا که در سرزمین غرب تکرار شده و مردم در ارتکاب آن آزادى کامل دارند، دلهایشان نسبت به آن خو گرفته است، تا جایى که عادتى معمولى و مالوف شده و در دلها ریشه دوانده، به همین جهت عواطف و احساسات به آن متمایل، و از مخالفت با آن جریحه دار مى‏شود.
و اما اینکه گفتند: تعدد زوجات باعث دلسردى زنان در اداره خانه و بى رغبتى آنان در تربیت اولاد مى‏شود و نیز اینکه گفتند: تعدد زوجات باعث شیوع زنا و خیانت مى‏گردد، درست نیست زیرا تجربه خلاف آن را اثبات کرده است.
در صدر اسلام حکم تعدد زوجات جارى شد و هیچ مورخ و اهل خبره تاریخ نیست که ادعا کند در آن روز زنان به کار کردن در خانه بى رغبت شدند و کارها معطل ماند و یا زنا در جامعه شیوع پیدا کرد، بلکه تاریخ و مورخین خلاف این را اثبات مى‏کنند.
علاوه بر اینکه زنانى که بر سر زنان اول شوهر مى‏کنند، در جامعه اسلامى و سایر جامعه‏هایى که این عمل را جایز مى‏دانند با رضا و رغبت خود زن دوم یا سوم یا چهارم شوهر مى‏شوند، و این زنان، زنان همین جامعه‏ها هستند و مردان آنها را از جامعه‏هاى دیگر و به عنوان برده نمى‏آورند و یا از دنیایى غیر این دنیا به فریب نیاورده‏اند و اگر مى‏بینیم که این زنان به چنین ازدواجى تمایل پیدا مى‏کنند به خاطر عللى است که در اجتماع حکم فرما است و همین دلیل روشن است بر اینکه طبیعت جنس زن امتناعى از تعدد زوجات ندارد و قلبشان از این عمل آزرده نمى‏شود، بلکه اگر آزردگى‏اى هست از لوازم و عوارضى است که همسر اول پیش مى‏آورد، زیرا همسر اول وقتى تنها همسر شوهرش باشد، دوست نمى‏دارد که غیر او زنى دیگر به خانه‏اش وارد شود، زیرا که مى‏ترسد قلب شوهرش متمایل به او شود و یا او بر وى تفوق و ریاست پیدا کند و یا فرزندى که از او پدید مى‏آید با فرزندان وى ناسازگارى کند و امثال اینگونه ترس‏ها است که موجب عدم رضایت و تالم روحى زن اول مى‏شود نه یک غریزه طبیعى. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جوابش این است که این استدلال از چند جهت مخدوش و نادرست است:
1 - امر ازدواج تنها متکی به مساله آمار نیست، (موسوی همدانی(مترجم): تا کسی بگوید باید زن هم جیره‏بندی شود ، و گرنه اگر مردی چهار زن بگیرد ، سه نفر مرد دیگر بی زن می‏ماند).
بلکه در این میان عوامل و شرایط دیگری وجود دارد که یکی از آنها رشد فکری است ، که زنان زودتر از مردان رشد یافته و آماده ازدواج پیدا می‏شوند ، سن زنان مخصوصا در مناطق گرمسیر وقتی از نه ( 9 ) سالگی بگذرد صلاحیت ازدواج پیدا می‏کنند ، در حالی که بسیاری از مردان قبل از شانزده ( 16 ) سالگی به این رشد و این آمادگی نمی‏رسند ، ( و این معیار همان است که اسلام در مساله نکاح معتبر شمرده است ) .
دلیل و شاهد بر این مطلب سنت جاری و روش معمول در دختران کشورهای متمدن است که کمتر دختری را می‏توان یافت که تا سن قانونی( مثلا شانزده سالگی ) بکارتش محفوظ مانده باشد .
و این ( زایل شدن بکارت ) نیست مگر به خاطر اینکه طبیعت ، چند سال قبل از سن قانونی‏اش او را آماده نکاح کرده بود و چون قانون اجازه ازدواج به او نمی‏داده ، بکارت خود را مفت از دست داده است .
و لازمه این خصوصیت این است که اگر ما موالید و نوزادان شانزده سال قبل یک کشور را - با فرض اینکه دخترانش برابر پسران باشد - در نظر بگیریم ، سر سال شانزدهم از نوزادان پسر تنها یک سالش ( یعنی سال اول از آن شانزده سال ) آماده ازدواج می‏باشند ، در حالی که از نوزادان دختر ، دختران هفت سال اول از آن شانزده سال به حد ازدواج رسیده‏اند ، یعنی نوزادان سال اول( از پسران ) تا سال هفتم ( از دختران ) و اگر نوزادان بیست و پنج سال قبل کشوری را در نظر بگیریم ، سر سال بیست و پنجم مرحله رشد بلوغ مردان است ، و نوزادان ده سال از پسران و پانزده سال از دختران آماده ازدواج شده‏اند و اگر در گرفتن نسبت حد وسط را معیار قرار دهیم برای هر یک پسر ، دو دختر آماده ازدواجند و این نسبت را طبیعت پسر و دختر برقرار کرده است .
گذشته از آن آماری که از آن یاد کردند خود بیانگر این معنا است که زنان عمرشان از مردان بیشتر است ، و لازمه آن این است که در سال مرگ همین پسران و دخترانی که فرض کردیم عده‏ای پیر زن وجود داشته باشد که در برابر آنها پیرمردانی وجود نداشته باشند ( مؤید این معنا آماری است که روزنامه اطلاعات تهران مورخه سه‏شنبه یازدهم دی ماه هزار و سیصد و سی و پنج شمسی از سازمان آمار فرانسه نقل کرده) و خلاصه‏اش این است که : بر حسب آمارگیری این نتیجه به دست آمده است که در فرانسه در برابر هر صد نفر مولود دختر صد و پنج پسر متولد می‏شود و با این حال روز به روز آمار زنان از مردان بیشتر می‏شود و از چهل میلیون نفوس فرانسه که باید بیش از بیست میلیونش مرد باشد ، عدد زنان 1765000 یک میلیون و هفتصد و شصت و پنج هزار نفر از مردان بیشتر است و علت این امر این است که پسران و مردان مقاومتشان در برابر بیماریها کمتر از دختران و زنان است .
و به همین جهت از ولادت تا سن 19 سالگی ، پسران پنج درصد بیش از دختران می‏میرند .
آنگاه این مؤسسه شروع می‏کند به گرفتن آمار در ناحیه نقص و این آمار را از سن 30 - 25 سالگی شروع می‏کند تا سن 65 - 60 سالگی و نتیجه می‏گیرد که در سن 65 - 60 سالگی در برابر یک میلیون و پانصد هزار زن بیش از هفتصد و پنجاه هزار نفر مرد باقی نمی‏ماند .
از این هم که بگذریم خاصیت تولید نسل و یا به عبارت دیگر دستگاه تناسلی مرد عمرش بیشتر از دستگاه تناسلی زن است ، زیرا اغلب زنان در سن پنجاه سالگی یائسه می‏شوند و دیگر رحم آنان فرزند پرورش نمی‏دهد ، در حالی که دستگاه تناسلی مرد سالها بعد از پنجاه سالگی قادر به تولید نسل می‏باشد و چه بسا مردان که قابلیت تولیدشان تا آخر عمر طبیعی که صد سالگی است باقی می‏ماند ، در نتیجه عمر مردان از نظر صلاحیت تولید ، که تقریبا هشتاد سال می‏شود ، دو برابر عمر زنان یعنی چهل سال است .
و اگر ما این وجه را با وجه قبلی روی هم در نظر بگیریم ، این نتیجه به دست می‏آید که طبیعت و خلقت به مردان اجازه داده تا از ازدواج با یک زن فراتر رود و بیش از یکی داشته باشد و این معقول نیست که طبیعت ، نیروی تولید را به مردان بدهد و در عین حال آنانرا از تولید منع کند ، زیرا سنت جاری در علل و اسباب این معنا را نمی‏پذیرد .
علاوه بر اینکه حوادثی که افراد جامعه را نابود می‏سازد ، یعنی جنگها و نزاعها و جنایات ، مردان را بیشتر تهدید می‏کند تا زنان را ، به طوری که نابود شوندگان از مردان قابل مقایسه با نابودشوندگان از زنان نیست ، قبلا هم تذکر دادیم که همین معنا قوی‏ترین عامل برای شیوع تعدد زوجات در قبائل است و بنا بر این زنانی که به حکم مطلب بالا ، شوهر را از دست می‏دهند ، چاره‏ای جز این ندارند که یا تعدد زوجات را بپذیرند و یا تن به زنا و یا محرومیت دهند ، چون با مرگ شوهران غریزه جنسی آنان نمی‏میرد و باطل نمی‏شود .
و از جمله مطالبی که این حقیقت را تایید می‏کند ، جریانی است که چند ماه قبل از نوشتن این اوراق در آلمان اتفاق افتاد و آن این بود که جمعیت زنان بی‏شوهر نگرانی خود را از نداشتن شوهر طی شکایتی به دولت اظهار نموده و تقاضا کردند که برای علاج این درد مساله تعدد زوجات در اسلام را قانونی ساخته ، به مردان آلمان اجازه دهد تا هر تعداد که خواستند زن بگیرند ، چیزی که هست حکومت خواسته آن زنان را بر آورده نکرد ، زیرا کلیسا او را از این کار بازداشت .
آری کلیسا راضی شد زنا و فساد نسل شایع شود ولی راضی نشد تعدد زوجات اسلام در آلمان رسمیت پیدا کند .
2 - استدلال به اینکه طبیعت نوع بشر عدد مردان را مساوی عدد زنان قرار داده ، با صرفنظر از خدشه‏هائی که داشت زمانی استدلال درستی است که تمامی مردان چهار زن بگیرند و یا حداقل بیش از یک زن اختیار کنند ، در حالی که چنین نبوده و بعد از این نیز چنین نخواهد شد ، برای اینکه طبیعت چنین موقعیتی را در اختیار همگان قرار نداده و طبعا بیش از یک زن داشتن جز برای بعضی از مردان فراهم نمی‏شود ، اسلام نیز که همه دستوراتش مطابق با فطرت و طبیعت است چهار زن داشتن را بر همه مردان واجب نکرده ، بلکه تنها برای کسانی که توانائی دارند ، جایز دانسته ( نه واجب ) آن هم در صورتی که بتوانند بین دو زن و بیشتر به عدالت رفتار کنند .
و یکی از روشن‏ترین دلیل بر اینکه لازمه این تشریع ، حرج و فساد نیست ، عمل مسلمانان به این تشریع و سیره آنان بر این سنت است و همچنین غیر مسلمانان اقوامی که این عمل را جایز می‏دانند و نه تنها مستلزم حرج و قحطی و نایابی زن نیست بلکه به عکس ، ممنوعیت تعدد زوجات در اقوامی که آن را تحریم کرده‏اند ، باعث شده هزاران زن از شوهر و اجتماع خانوادگی محروم باشند و به دادن زنا اکتفا کنند .
3 - استدلال نامبرده ، صرفنظر از خدشه‏هائی که داشت در صورتی درست بوده و بر حکم تعدد زوجات وارد است که حکم نامبرده ( تعدد زوجات ) اصلاح نشده و با قیودی که محذورهای توهم شده را اصلاح کند ، مقید و تعدیل نشود .
ولی اسلام همین کار را کرده ، و بر مردانی که می‏خواهند زنانی متعدد داشته باشند شرط کرده که در معاشرت با آنان رعایت عدالت را بکنند و بستر زناشوئی را بین آنان بالسویه تقسیم کنند .
و نیز واجب کرده که نفقه آنان و اولادشان را بدهند و معلوم است که رعایت عدالت در انفاق و پرداخت هزینه زندگی چهار زن و اولاد آنها و نیز رعایت مساوات در معاشرت با آنان جز برای بعضی از مردان فهمیده و ثروتمند فراهم نمی‏شود .
و این کار برای عمومی مردم فراهم و میسور نیست .
علاوه بر این ، در این میان راههای دینی و مشروع دیگری است که با به کار بستن آن ، زن می‏تواند شوهر خود را ملزم سازد که زن دیگری نگیرد و تنها به او اکتفا کند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : در پاسخ این اشکال باید گفت که : صاحب این اشکال اطلاع و تدبری در تربیت اسلامی و مقاصدی که این شریعت دنبال می‏کند ندارد و نمی‏داند که تربیت دینی نسبت به زنان در جامعه اسلامی دین - پسند ، این است که زنان را با پوشیدن خود با عفاف و با حیا بار می‏آورد ، و زنان را طوری تربیت می‏کند که خود به خود شهوت در آنان کمتر از مردان می‏شود ،( بر خلاف آنچه مشهور شده که شهوت نکاح در زن بیشتر و زیادتر از مرد است .
و استدلال می‏کنند به اینکه زن بسیار حریص در زینت و جمال و خود آرائی است و وجود این طبیعت در زن دلیل بر آن است که شهوت او زیادتر از مرد است )و ادعای ما آنقدر روشن است که مردان مسلمانی که با زنان متدین و تربیت شده در دامن پدر و مادر دین دار ازدواج کرده‏اند ، کمترین تردیدی در آن ندارند ، پس روی هم رفته ، شهوت جنسی مردان معادل است با شهوتی که در یک زن ، بلکه دو زن و سه زن وجود دارد .
از سوی دیگر دین اسلام بر این معنا عنایت دارد که حداقل و واجب از مقتضیات طبع و مشتهیات نفس ارضا گردد .
واحدی از این حداقل ، محروم نماند و به همین جهت این معنا را مورد نظر قرار داده که شهوت هیچ مردی در هیچ زمانی در بدن محصور نشود و وادارش نکند به اینکه به تعدی و فجور و فحشا آلوده گردد .
و اگر مرد به داشتن یک زن محکوم باشد ، در ایامی که زن عذر دارد ، یعنی نزدیک به یک ثلث از اوقات معاشرتش که ایام عادت و بعضی از ایام حمل و وضع حمل و ایام رضاعش و امثال آن است او ناگزیر از فجور می‏شود ، چون ما در مباحث گذشته این کتاب مطلبی را مکرر خاطرنشان کردیم که لازمه آن لزوم شتاب در رفع این حاجت غریزی است .
و آن مطلب این بود که گفتیم اسلام اجتماع بشری را بر اساس زندگی عقل و تفکر بنا نهاده ، نه بر اساس زندگی احساسی و بنا بر این باقی ماندن مرد بر حالت احساس حالتی که او را به بی‏بندوباری در خواسته‏ها و خاطرات زشت می‏کشاند ، نظیر حالت عزب بودن و امثال آن ، از نظر اسلام از بزرگترین خطرهائی است که انسان را تهدید می‏کند .
و از سوی دیگر یکی از مهم‏ترین مقاصد و هدفها در نظر شارع اسلام زیاد شدن نسل مسلمانان و آباد شدن زمین به دست آنان است .
آری جامعه مسلمانان که آباد شدن زمین به دست او ، آبادی صالحی و آبادی مخصوصی است که ریشه شرک و فساد را می‏زند .
پس این جهات و امثال آن مورد اهتمام شارع بوده و باعث شده است که شارع اسلام حکم جواز تعدد زوجات را تشریع کند ، نه ترویج امر شهوترانی و ترغیب مردم به اینکه در شهوات غرق شوند ، و اگر اشکال کنندگان به اسلام در خصوص تشریع این حکم انصاف می‏داشتند لبه تیز حملات خود را متوجه بانیان تمدن غرب می‏کردند و جا داشت این تمدن را به ترویج فحشا و ترغیب مردان به شهوترانی متهم سازند ، نه اسلام را که اجتماع را بر پایه سعادت دینی قرار داده است .
بله در تجویز تعدد زوجات این اثر هست که شدت حرص مرد را شکسته و تسکین می‏دهد ، چون به قول معروف : هر آن کس که از چیزی منع شود به آن حریص می‏گردد و چنین کسی همی جز این ندارد که پرده منع را پاره و دیوار حبس را بشکند و خود را به آنچه از آن محرومش کرده‏اند برساند .
و مردان نیز در مورد تمتع و کام‏گیری از زنان چنین وضعی دارند ، اگر قانون ، او را از غیر همسر اولش منع کند ، حریص‏تر می‏شود ، ولی اگر قانون به او اجازه گرفتن همسر دوم و سوم را بدهد ، هر چند بیش از یک همسر نداشته باشد ، عطش حرصش فرو می‏نشیند و با خود فکر می‏کند که برای گرفتن همسر دیگر راه باز است و کسی نمی‏تواند مرا جلوگیری کند ، اگر روزی خود را در تنگنا ببینم از این حق استفاده می‏کنم (موسوی همدانی(مترجم): و اگر در تنگنا ندید ، مساله را سبک و سنگین نموده ، اگر دید گرفتن زن دوم از نظر اقتصاد و از نظر اداره دو خانه صرفه دارد ، می‏گیرد و اگر صرفه نداشت نمی‏گیرد).
و همین باز بودن راه ، بهانه او را از ارتکاب زنا و هتک ناموس محترم مردم ، از دستش می‏گیرد .
در میان غربی‏ها بعضی از نویسندگان رعایت انصاف را نموده و گفته‏اند : در اشاعه زنا و فحشا بین ملتهای مسیحی مذهب ، هیچ عاملی نیرومندتر از تحریم تعدد زوجات بوسیله کلیسا نبوده است .
مسترجان دیون پورت انگلیسی در کتاب عذر به پیشگاه محمد (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) و قرآن ( ترجمه فاضل دانشمند آقای سعیدی )این انصاف را به خرج داده است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما در جواب این اشکال:" که تجویز تعدد زوجات مقام زن را در مجتمع پائین مى‏آورد"! باید گفت که هرگز چنین نیست، همانطور که در مباحث گذشته (یعنى در بحث علمى که در جلد دوم عربى این کتاب صفحه 273 پیرامون حقوق زن در اسلام داشتیم) اثبات کردیم که زنان در هیچ سنتى از سنتهاى دینى و یا دنیوى نه قدیمش و نه جدیدش همانند اسلام مورد احترام قرار نگرفته‏اند و هیچ سنتى از سنن قدیم و جدید حقوق آنان را همچون اسلام مراعات ننموده است، براى بیشتر روشن شدن این مساله، مطالب مشروحى بیان خواهیم نمود. جواز تعدد زوجات براى مرد در حقیقت و واقع امر توهین به زن و از بین بردن موقعیت اجتماعى و حقوق او نیست، بلکه بخاطر مصالحى است که بیان بعضى از آنها گذشت.
بسیارى از نویسندگان و دانشمندان غربى (اعم از دانشمندان مرد و زن) به نیکى و حسن این قانون اسلامى اعتراف نموده، و به مفاسدى که از ناحیه تحریم تعدد زوجات گریبانگیر جامعه‏ها شده است اعتراف کرده‏اند، خواننده عزیز مى‏تواند به مظان این نوشته‏ها مراجعه نماید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : قوى‏ترین و محکمترین دلیلى که مخالفین غربى به قانون تعدد زوجات گرفته و به آن تمسک کرده‏اند و در نظر دانشمندان و اهل مطالعه آب و تابش داده‏اند، همان گرفتاریها و مصیبتهایى است که در خانه‏هاى مسلمانانى که دو زن و یا چند زن هست مشاهده مى‏شود که این خانه‏ها همیشه محل داد و فریاد و حسد ورزیدن به یکدیگر است. و اهل آن خانه (اعم از زن و مرد) از روزى که زن دوم، سوم و ... وارد خانه مرد مى‏شوند تا روزى که وارد خانه قبر مى‏گردند روى سعادت و خوشى را نمى‏بینند، تا جایى که خود مسلمانان این حسد را به نام" مرض هووها" نامیده‏اند.
در چنین زمانى است که تمامى عواطف و احساسات رقیق و لطیف فطرى و طبیعى زنان، مانند:" مهر و محبت"،" نرمخویى"،" رقت"،" رأفت"،" شفقت"،" خیرخواهى"،" حفظ غیب"،" وفا"،" مودت"،" رحمت"،" اخلاص" و ... نسبت به شوهر و فرزندانى که شوهر از همسر قبلیش داشته، و نیز علاقه به خانه و همه متعلقات آن که از صفات غریزى زن است برگشته و جاى خود را به ضد خودش مى‏دهد و در نتیجه خانه را که باید جاى سکونت و استراحت آدمى و محل برطرف کردن خستگى تن و تالمات روحى و جسمى انسان باشد و هر مردى در زندگى روزمره‏اش دچار آنها مى‏شود به صورت گود زورخانه و معرکه قتال در مى‏آید، معرکه‏اى که در آن نه براى جان کسى احترامى هست و نه براى عرضش و نه آبرویش و نه مالش، و خلاصه هیچ کس از کس دیگر در امان نیست.
و معلوم است که در چنین خانه‏اى صفاى زندگى مبدل به کدورت گشته و لذت زندگى از آنجا کوچ مى‏کند و جاى خود را به ضرب و شتم و فحش و ناسزا و سعایت و سخن چینى و رقابت و نیرنگ مى‏دهد و بچه‏هاى چنین خانه‏اى نیز با بچه‏هاى دیگر خانه‏ها فرق داشته و دائما در حال اختلاف و مشاجره هستند و چه بسا که (کارد مرد به استخوانش رسیده و همسر خود را به قتل برساند و یا) زن در صدد نابود کردن شوهر، و بچه‏ها در مقام کشتن یکدیگر و یا در صدد کشتن پدر بر آیند و پیوند خویشاوندى و قرابت و برادرى جاى خود را به انتقام و خونخواهى بدهد. و معلوم است که (موسوی همدانی(مترجم): به فرموده رسول خدا (ص) که: الحب یتوارث و البغض یتوارث، دشمنى نسل اول خانوداه، به نسلهاى بعدى نیز منتقل مى‏گردد) خونریزى و نابودى نسل، و فساد خانه در نسلهاى مردى که داراى دو زن مى‏باشد ادامه یابد.
از تمام اینها که بگذریم، آثار سوء تعدد زوجات به بیرون از خانه یعنى به جامعه نیز راه یافته و باعث شقاوت و فساد اخلاق و قساوت و ظلم و بغى و فحشا و سلب امنیت و اعتماد مى‏گردد. و مخصوصا که اگر جواز طلاق را هم بر این قانون (جواز تعدد زوجات) اضافه کنیم بخوبى روشن مى‏شود که این دو حکم (جواز تعدد زوجات و طلاق) کار مردان جامعه را به کجا مى‏کشاند، وقتى مرد بتواند هر که را خواست بگیرد و هر یک از همسرانش را خواست طلاق دهد، خود بخود ذوقى و شهوت‏پرست بار مى‏آید، چنین مردى جز پیروى از شهواتش و اطفاى آتش حرصش و گرفتن این زن و رها کردن آن زن، عزت دادن به این و خوار ساختن آن، هیچ کارى و هیچ همى ندارد و این وضع جز تباه کردن و بدبخت ساختن نیمى از مردم جامعه (یعنى زنان) اثر دیگرى ندارد، علاوه بر اینکه با تباهى آن نصف (زنان)، نصف دیگر (مردان) نیز تباه مى‏شوند. این بود حاصل سخنان مخالفین که به خورد جامعه داده‏اند، انصافا سخن درستى است و ما قبول داریم، و لیکن هیچیک از آنها بر اسلام و تشریع اسلام وارد نیست، بلکه همه‏اش متوجه مسلمانان است.

آری ، اگر مخالفین ، عصر و دوره‏ای را نشان دهند که در آن دوره مسلمانان به حقیقت احکام دین و تعالیم آن عمل کرده باشند و در آن دوره نیز این آثار سوء بر مساله تعدد زوجات و جواز طلاق مترتب شده باشد ، آنگاه می‏توانند ادعا کنند که آثار سوء نامبرده ، از ناحیه جواز تعدد زوجات و طلاق است ، ولی با کمال تاسف مسلمانان قرنها است که حکومت اسلامی ندارند و آنان که سردمداران مسلمانان بودند ، صالح نبودند ، تا مسلمانان را بر طبق تربیت اسلامی و با تعالیم عالیه آن تربیت کنند ، بلکه خود آن سردمداران در پرده دری و نقض قوانین و ابطال حدود دین پیشگامتر از مردم بودند و واضح است که مردم تابع مرام پادشاهان خویشند .
و اگر ما بخواهیم در اینجا به نقل قسمتی از سرگذشت فرمانروایان و جریاناتی که در دربار آنان جاری بوده و رسوائیهائی که پادشاهان کشورهای اسلامی به بار آوردند از روز مبدل شدن حکومت دینی به سلطنت و شاهنشاهی بپردازیم ، باید در همین جا کتابی جداگانه در بین کتاب تفسیر خود بنویسیم ( و این با وعده اختصاری که داده‏ایم نمى‏سازد) و کوتاه سخن آنکه اگر اشکالی هست به مسلمانان وارد است که اجتماع خانوادگی خویش را به گونه‏ای ترتیب داده‏اند که تامین کننده سعادت زندگیشان نیست و سیاستی را اتخاذ می‏کنند که نمی‏توانند آن را پیاده سازند و در پیاده کردنش از صراط مستقیم منحرف نشوند ، تازه گناه این آثار سوء به گردن مردان است ، نه زنان و فرزندان ، هر چند که هر کسی مسؤول گناه خویش است ، ولی ریشه تمام این مفاسد و بدبختی‏ها و خانمان براندازیها و ... روش و مرام اینگونه مردان است که سعادت خود و همسر و اولاد خود را و صفای جو جامعه خویش را فدای شهوترانی و نادانی خود می‏کنند.

و اما اسلام ( همانطور که در سابق بیان کردیم ) قانون تعدد زوجات را بدون قید و بند تشریع نکرده ، و اصلا آن را بر همه مردان واجب و لازم ننموده ، بلکه به طبیعت و حال افراد توجه فرموده ، و همچنین عوارضی را که ممکن است احیانا برای افرادی عارض شود در نظر گرفته ، و به بیانی که گذشت صلاحیت قطعی را شرط نموده و مفاسد و محذورهائی را که در تعدد زوجات وجود دارد بر شمرده و در چنین موقعیتی است که آن را جایز دانسته ، تا مصالح مجتمع اسلامی انسانها تامین شود .
و حکم جواز را مقید به صورتی کرده است که هیچیک از مفاسد شنیع نامبرده پیش نیاید و آن در صورتی است که مرد از خود اطمینان داشته باشد به اینکه می‏تواند بین چند همسر به عدالت رفتار کند .
پس تنها کسی که چنین اطمینانی از خود دارد و خدای تعالی چنین توفیقی به او داده ، از نظر دین اسلام می‏تواند بیش از یک زن داشته باشد .
و اما آن مردانی که ( اشکال کنندگان .
وضعشان را با آب و تاب نقل کرده‏اند که) هیچ عنایتی به سعادت خود و زن و فرزند خود ندارند و جز ارضای شکم و شهوت هیچ چیزی برایشان محترم نیست ، و زن برایشان جز وسیله‏ای که برای شهوترانی مردان خلق شده‏اند مفهومی ندارد ، آنها ارتباطی با اسلام ندارند و اسلام هم به هیچ وجه اعمالشان را امضا ننموده و از نظر اسلام اصلا زن گرفتن برای آنان با وجود این وضعی که دارند جایز نیست و اگر واجد شرایط باشند و زن را یک حیوان نپندارند ، تنها یک زن می‏توانند اختیار کنند .
علاوه بر اینکه در اصل اشکال بین دو جهت که از نظر اسلام از هم جدا نیستند یعنی جهت تشریع و جهت ولایت خلط شده است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : در نظر دانشمندان امروز معیار در داوری اینکه چه قانونی از قوانین موضوعه و چه سنتی از سنت‏های جاریه صحیح و چه قانون و سنتی فاسد است ، آثار و نتایج آن قانون است که اگر بعد از پیاده شدنش در جامعه ، آثارش مورد پسند واقع شد آن قانون را قانونی خوب می‏دانند ، و اگر نتایج خوبی به بار نیاورد ، می‏گویند این قانون خوب نیست ، خلاصه اینکه معیار خوبی و بدی قانون را پسند و عدم پسند مردم می‏دانند ، حال مردم در هر سطحی که باشند و هر درکی و میلی که داشته باشند مهم نیست .
و من گمان نمی‏کنم که این دانشمندان غفلت ورزیده باشند از اینکه : چه بسا می‏شود که جامعه‏ای دارای بعضی سنن و عادات و عوارضی باشد که با حکم مورد بحث نسازد و اینکه باید مجتمع را مجهز کرد به روشی که منافی آن حکم یا آن سنت نباشد ، تا مسیر خود را بداند و بفهمد که کارش به کجا می‏انجامد و چه اثری از کار او بجا می‏ماند ، خیر یا شر ، نفع یا ضرر ؟.
چیزی که هست این دانشمندان در قوانین ، تنها خواست و تقاضای جامعه را معیار قرار می‏دهند.
یعنی تقاضائی که از وضع حاضر و ظاهر اندیشه جامعه ناشی می‏شود ، حال آن وضع هر چه می‏خواهد باشد و آن تفکر و اندیشه هر چه می‏خواهد باشد و هر استدعا و تقاضا که می‏خواهد داشته باشد .
در نظر این دانشمندان قانون صحیح و صالح چنین قانونی است و بقیه قوانین غیر صالح است ( هر چند مطابق عقل و فطرت باشد).
به همین جهت است که وقتی مسلمانان را می‏بینند که در وادی گمراهی سرگردان و در پرتگاه هلاکت واقعند و فساد از سراسر زندگی مادی و معنویشان می‏بارد ، آنچه فساد می‏بینند به اسلام ، یعنی دین مسلمانان نسبت می‏دهند ، اگر دروغ و خیانت و بد دهنی و پایمال کردن حقوق یکدیگر و گسترش ظلم و فساد خانواده‏ها و اختلال و هرج و مرج در جامعه را مشاهده می‏کنند ، آنها را به قوانین دینی دایر در بین ایشان نسبت می‏دهند و می‏پندارند که جریان سنت اسلام و تاثیرات آن مانند سایر سنت‏های اجتماعی است که ( با تبلیغات و یا به اصطلاح روز ، شستشو دادن مغز و) متراکم کردن احساسات در بین مردم ، بر آنها تحمیل می‏شود .
در نتیجه از این پندار خود نتیجه می‏گیرند که : اسلام باعث به وجود آمدن مفسده‏های اجتماعی‏ای است که در بین مسلمانان رواج یافته و تمامی این ظلم‏ها و فسادها از اسلام سرچشمه می‏گیرد ! و حال آنکه بدترین ظلمها و نارواترین جنایتها در بینشان رایج بوده است .
و به قول معروف : کل الصید فی جوف الفراء - همه شکارها در جوف پوستین است و همچنین نتیجه این پندار غلط است که می‏گویند : اگر اسلام دین واقعی بود و اگر احکام و قوانین آن خوب و متضمن صلاح و سعادت مردم بود ، در خود مردم اثری سعادت بخش می‏گذاشت نه اینکه و بال مردم بشود .
این سخن ، سخن درستی نیست ، چرا که این دانشمندان بین طبیعت حکم صالح و مصلح ، و همچنین حکم بین مردم فاسد و مفسد خلط کرده‏اند ، اسلام که خم رنگرزی نیست ، اسلام مجموع معارف اعتقادی و اخلاقی است ، و قوانینی است عملی که هر سه قسمت آن با یکدیگر متناسب و مرتبط است و با همه تمامیتش وقتی اثر می‏گذارد که مجموعش عملی شود و اما اگر کسی معارف اعتقادی و اخلاقی آن را به دست آورده و در مرحله عمل کوتاهی کند ، البته اثری نخواهد داشت ، نظیر معجونها که وقتی یک جزء آن فاسد می‏شود همه‏اش را فاسد می‏کند و اثری مخالف به جای می‏گذارد ، و نیز وقتی اثر مطلوب را می‏بخشد که بدن بیمار برای ورود معجون و عمل کردنش آماده باشد که اگر انسانی که آن را مصرف می‏کند شرایط مصرف را رعایت نکند ، اثر آن خنثی می‏گردد و چه بسا نتیجه و اثری بر خلاف آنچه را که توقع داشت می‏گیرد .
گیرم که سنت اسلامی نیروی اصلاح مردم و از بین بردن سستی‏ها و رذائل عمومی را به خاطر ضعف مبانی قانونیش نداشته باشد ، سنت دموکراتیک چرا این نیرو را نداشته و در بلوک شرق دنیا یعنی در بلاد اسلام‏نشین ، آن اثری را که در بلاد اروپا داشت ندارد ؟ خوب بود سنت دموکراتیک بعد از ناتوانی اسلام ، بتواند ما را اصلاح کند ؟ و چه شده است بر ما که هر چه بیشتر جلو می‏رویم و هر چه زیادتر برای پیشرفت تلاش می‏کنیم بیشتر به عقب بر می‏گردیم ، کسی شک ندارد در اینکه اعمال زشت و اخلاق رذیله در این عصر که روزگار به اصطلاح تمدن ! است در ما ریشه‏دارتر شده ، با اینکه نزدیک به نیم قرن است که خود را روشنفکر پنداشته‏ایم ، در حالی که حیوانی بی‏بندوبار بیش نیستیم ، نه بهره‏ای از عدالت اجتماعی داریم و نه حقوق بشر در بین ما زنده شده است .
از معارف عالی و عمومی و بالاخره از هر سعادت اجتماعی جز الفاظی بی‏محتوا و دل خوش کن بهره‏ای نداریم ، تنها الفاظی از این حقوق بر سر زبانهایمان رد و بدل می‏شود .
و آیا می‏توانید برای این جواب نقضی که ما بر شما وارد کردیم پاسخی بدهید ؟ نه ، هرگز ، و جز این نمی‏توانید عذر بیاورید که در پاسخ ما بگوئید : به این جهت نظام دموکراتیک نتوانسته است شما را اصلاح کند که شما به دستورات نظام دموکراتیک عمل نکردید ، تا آثار خوبی در شما به جای بگذارد و اگر این جواب شما درست است ، چرا در مورد مکتب اسلام درست نباشد ؟ .
از این نیز بگذریم و فرض کنیم که ( العیاذ بالله ) اسلام به خاطر سستی بنیادش نتوانسته در دلهای مردم راه یافته و در اعماق جامعه بطور کامل نفوذ کند ، و در نتیجه حکومتش در جامعه دوام نیافته و نتوانسته است به حیات خود در اجتماع اسلامی ادامه دهد و موجودیت خود را حفظ کند ، به ناچار متروک و مهجور شده ، ولی چرا روش دموکراتیک که قبل از جنگ جهانی دوم مورد قبول و پسند همه عالم بود ، بعد از جنگ نامبرده از روسیه رانده شد و روش بلشویکی جایش را اشغال کرد ؟ ! ، و به فرض هم که برای این رانده شدن و منقلب شدن آن در روسیه به روشی دیگر ، عذری بتراشند ؟ چرا مرام دموکراتیک در ممالک چین ، لتونی ، استونی ، لیتوانی ، رومانی ، مجارستان و یوگسلاوی و کشورهائی دیگر به کمونیستی تبدیل شد ؟ و نیز چرا با اینکه سایر کشورها را تهدید می‏کرد و عمیقا در آنها نیز ریشه کرده بود ، ناگهان اینگونه از میان رفت ؟ .
و چرا همین کمونیستی نیز بعد از آنکه نزدیک به چهل سال از عمرش گذشته و تقریبا بر نیمی از جمعیت دنیا حکومت می‏کرد و دائما مبلغین آن و سردمدارانش به آن افتخار می‏کردند و از فضیلت آن می‏گفتند و اظهار می‏داشتند که : نظام کمونیستی تنها نظامی است که به استبداد و استثمار دموکراسی آلوده نشده و کشورهائی را که نظام کمونیستی بر آن حاکم بود بهشت موعود معرفی می‏کردند ، اما ناگهان همان مبلغین و سردمداران کمونیست دو سال قبل رهبر بی نظیر این رژیم یعنی استالین را به باد سرزنش و تقبیح گرفتند و اظهار نمودند که : حکومت 30 ساله ( سی سال حکومت استالین) حکومت زور و استبداد و برده‏گیری به نام کمونیست بود .
و به ناچار در این مدت حکومت او تاثیر عظیمی در وضع قوانین و اجرای آن و سایر متعلقاتش داشت و تمامی این انحرافات جز از اراده مستبدانه و روحیه استثمارگر و برده‏کشی و حکومت فردی که بدون هیچ معیار و ملاکی هزاران نفر را می‏کشت و هزاران نفر دیگر را زنده نگه می‏داشت ، اقوامی را سعادتمند و اقوامی دیگر را بدبخت می‏ساخت و نشات نمی‏گرفت و خدا می‏داند که بعد از سردمداران فعلی چه کسانی بر سر کار آیند و چه بر سر مردم بیچاره بیاورند ! .
چه بسیار سنن و آدابی که( اعم از درست و نادرست) در جامعه رواج داشته و سپس به جهت عوامل مختلف ( که مهمترینش خیانت سردمداران و سست اراده بودن پیروان آن می‏باشد) از آن جامعه رخت بر بسته است و کسی که به کتابهای تاریخ مراجعه کند به این مطلب بر خورد می‏کند .
ای کاش می‏دانستم که ( در نظر دانشمندان غربی ) چه فرقی است بین اسلام از آن جهت که سنتی است اجتماعی ، و بین این سنت‏ها که تغییر و تبدیل یافته است و چگونه است که این عذر را در سنتهای مذکور می‏پذیرند اما همان عذر را از اسلام نمی‏پذیرند ، راستی علت این یک بام و دو هوا چیست ؟ آری باید گفت که امروز کلمه حق در میان قدرت هول انگیز غربیان و جهالت و تقلید کورکورانه و به عبارت دیگر مرعوب شدن شرقیان از آن قدرت ، واقع شده پس نه آسمانی است که بر او سایه افکند و نه زمینی که او را به پشت خویش نشاند ، ( غربی حاضر نیست حقانیت اسلام را بپذیرد ، به خاطر اینکه علم و صنعتش او را مغرور ساخته است ، شرقی نیز نمی‏تواند آن را بپذیرد ، به خاطر آنکه در برابر تمدن غرب مرعوب شده مترجم ).
و به هر حال آنچه را که لازم است از بیانات مفصل قبلی ما متذکر شد ، این است که تاثیر گذاشتن و تاثیر نگذاشتن و همچنین باقی ماندن و از بین رفتن یک سنت در میان مردم چندان ارتباطی با درستی و نادرستی آن سنت ندارد تا از این مطلب بر حقانیت یک سنت استدلال کنیم و بگوئیم که چون این سنت در بین مردم باقیمانده پس حق است و همچنین استدلال کنیم به اینکه چون فلان سنت در جامعه متروک و بی‏اثر شده است ، پس باطل است ، بلکه علل و اسبابی دیگر در این باره اثر دارند .
و لذا می‏بینیم هر سنتی از سنت‏ها که در تمامی دورانها ، در بین مردم دایر بوده و هست ، یک روز اثر خود را می‏بخشد و روزی دیگر عقیم می‏ماند ، روزی در بین مردم باقی است و روزگاری دیگر به خاطر عواملی مختلف از میان آن مردم کوچ می‏کند ، به فرموده قرآن کریم : خدای تعالی روزگار را در بین مردم دست به دست می‏گرداند ، یک روز به کام مردمی و به ناکامی مردمی دیگر ، و روز دیگر به ناکامی دسته اول و به کام دسته دوم می‏چرخاند ، تا معلوم کند که افراد با ایمان چه کسانند ، تا همانها را گواه بر سایرین قرار دهد .
و سخن کوتاه اینکه قوانین اسلامی و احکامی که در آن هست بر حسب مبنا و مشرب با سایر قوانین اجتماعی که در بین مردم دایر است تفاوت دارد ، و آن تفاوت این است که قوانین و سنت‏های بشری به اختلاف اعصار و دگرگونیها که در مصالح بشر پدید می‏آید ، دگرگون می‏شود .
و لیکن قوانین اسلامی به خاطر اینکه مبنایش مصالح و مفاسد واقعی است ، اختلاف و دگرگونگی نمی‏پذیرد ، نه واجبش و نه حرامش ، نه مستحبش و نه مکروهش ، و نه مباحش ، چیزی که هست اینکه : کارهائی را در اجتماع یک فرد می‏تواند انجام بدهد و یا ترک نماید و هر گونه تصرفی را که می‏خواهد می‏تواند بکند و می‏تواند نکند ، بر زمامدار جامعه اسلامی است که مردم را به آن عمل - اگر واجب است - وا دارد ، - و اگر حرام است - از آن نهی کند و ... ، کانه جامعه اسلامی یک تن واحد است و والی و زمامدار نیروی فکری و اداره کننده او است . بنا بر این اگر جامعه اسلامی دارای زمامدار و والی باشد ، می‏تواند مردم را از ظلمهائی که شما در جواز تعدد زوجات شمردید نهی کند و از آن کارهای زشتی که در زیر پوشش تعدد زوجات انجام می‏دهند جلوگیری نماید و حکم الهی به جواز تعدد زوجات به حال خود بماند و آن فسادها هم پدید نیاید .
آری حکم جواز تعدد زوجات یک تصمیم و حکمی است دائمی که به منظور تامین مصالح عمومی تشریع شده ، نظیر تصمیم یک فرد به اینکه تعدد زوجات را به خاطر مصلحتی که برای شخص او دارد ترک کند که اگر او به خاطر آن مصلحت چند همسر نگیرد ، حکم خدا را تغییر نداده و نخواسته است با این عمل خود بگوید تعدد زوجات را قبول ندارم ، بلکه خواسته است بگوید این حکم ، حکمی است مباح و من می‏توانم به آن عمل نکنم . [ بستن توضیحات ]

توضیح : یکى دیگر از اعتراضاتى که (از سوى کلیسا) بر مساله تعدد زوجات رسول خدا (ص) شده این است که (اصحاب کلیسا) گفته‏اند: تعدد زوجات جز حرص در شهوترانى و بى طاقتى در برابر طغیان شهوت هیچ انگیزه دیگرى ندارد و رسول خدا (ص) براى همین جهت تعدد زوجات را براى امتش تجویز کرد و حتى خودش به آن مقدارى که براى امت خود تجویز نموده (چهار همسر) اکتفاء ننموده و عدد همسرانش را به نه نفر رسانید.
این مساله به آیات متفرقه زیادى از قرآن کریم ارتباط پیدا مى‏کند که اگر ما بخواهیم بحث مفصلى که همه جهات مساله را فرا گیرد آغاز کنیم، على القاعده باید این بحث را در تفسیر یک یک آن آیات بیاوریم و به همین جهت گفتگوى مفصل را به محل مناسب خود مى‏گذاریم و در اینجا بطور اجمال اشاره‏اى مى‏نمائیم:
تعدد زوجات رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) به این سادگی‏ها که آنان خیال کرده‏اند نبوده و انگیزه آن جناب از این کار زیاده روی در زن دوستی و شهوترانی نبوده است ، بلکه در طول زندگی و حیاتش هر یک از زنان را که اختیار می‏کرده ، به طرز خاصی بوده است .
اولین ازدواج آن حضرت با خدیجه کبرا علیها السلام بوده ، و حدود بیست سال و اندی از عمر شریفش را ( که تقریبا یک ثلث از عمر آنجناب است ) تنها با این یک همسر گذراند و به او اکتفا نمود ، که سیزده سال از این مدت بعد از نبوت و قبل از هجرتش ( از مکه به مدینه ) بوده .
آنگاه - در حالی که - هیچ همسری نداشت - از مکه به مدینه هجرت نموده و به نشر دعوت و اعلای کلمه دین پرداخت و آنگاه با زنانی که بعضی از آنها باکره و بعضی بیوه و همچنین بعضی جوان و بعضی دیگر عجوز و سالخورده بودند ازدواج کرد و همه این ازدواج‏ها در مدت نزدیک به ده سال انجام شد و پس از این چند ازدواج ، همه زنان بر آن جناب تحریم شد ، مگر همان چند نفری که در حباله نکاحش بودند .
و معلوم است که چنین عملی با این خصوصیات ممکن نیست با انگیزه عشق به زن توجیه شود ، چون نزدیکی و معاشرت با اینگونه زنان آن هم در اواخر عمر و آن هم از کسی که در اوان عمرش ولع و عطشی برای این کار نداشته ، نمی‏تواند انگیزه آن باشد .
علاوه بر اینکه هیچ شکی نداریم در اینکه بر حسب عادت جاری ، کسانی که زن دوست و اسیر دوستی آنان و خلوت با آنانند ، معمولا عاشق جمال و مفتون ناز و کرشمه‏اند که جمال و ناز و کرشمه در زنان جوان است که در سن خرمی و طراوتند و سیره پیامبر اسلام از چنین حالتی حکایت نمی‏کند و عملا نیز دیدیم که بعد از دختر بکر ، با بیوه زن و بعد از زنان جوان با پیره‏زن ازدواج کرد ، یعنی بعد از ازدواج با عایشه و ام حبیبه جوان ، با ام سلمه سالخورده و با زینب دختر جحش ، که در آن روز بیش از پنجاه سال از عمرشان گذشته بود ازدواج کرد .
از سوی دیگر زنان خود را مخیر کرد بین بهره‏وری و ادامه به زندگی با آن جناب و سراح جمیل ، یعنی طلاق و در صورت ادامه زندگی با آن حضرت ، آنان را بین زهد در دنیا و ترک خود آرائی و تجمل مخیر نمود - اگر منظورشان از همسری با آن جناب ، خدا و رسول و خانه آخرت باشد - و اگر منظورشان از آرایش و تمتع و کام گیری از آن جناب دنیا باشد آیه زیر شاهد بر همین داستان است :« یا ایها النبی قل لازواجک ان کنتن تردن الحیوة الدنیا و زینتها فتعالین امتعکن و اسرحکن سراحا جمیلا و ان کنتن تردن الله و رسوله و الدار الاخرة فان الله اعد للمحسنات منکن اجرا عظیما»(الاحزاب/28-29) و این معنا هم بطوری که ملاحظه می‏کنید با وضع مرد زن دوست و جمال‏پرست و عاشق وصال زنان ، نمی‏سازد ، (موسوی همدانی(مترجم): چون چنین مردی هرگز حاضر نیست زنی را که سالها عاشقش بوده و به زحمت به وصالش رسیده ، چنین آسان از دست بدهد) . پس برای یک دانشمند اهل تحقیق اگر انصاف داشته باشد ، راهی جز این باقی نمی‏ماند که تعدد زوجات رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) و زن گرفتنش در اول بعثت و اواخر عمر را با عواملی دیگر غیر زن دوستی و شهوترانی توجیه کند .
( و اینک در توجیه آن می‏گوئیم ) : رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) با بعضی از همسرانش به منظور کسب نیرو و به دست آوردن اقوام بیشتر و در نتیجه به خاطر جمع‏آوری یار و هوادار بیشتر ازدواج کرد و با بعضی دیگر به منظور جلب نمودن و دلجوئی و در نتیجه ایمن شدن از شر خویشاوند آن همسر ازدواج فرمود و با بعضی دیگر به این انگیزه ازدواج کرد که هزینه زندگیش را تکفل نماید و به دیگران بیاموزد که در حفظ ارامل و پیر زنان از فقر و مسکنت و بی کسی کوشا باشند ، و مؤمنین رفتار آن جناب را در بین خود سنتی قرار دهند و با بعضی دیگر به این منظور ازدواج کرد که با یک سنت جاهلیت مبارزه نموده و عملا آن را باطل سازد که ازدواجش با زینب دختر جحش به همین منظور بوده است ، چون او نخست همسر زید بن حارثه( پسر خوانده رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) بود و زید او را طلاق داد و از نظر رسوم جاهلیت ازدواج با همسر پسر خوانده ممنوع بود ، چون پسر خوانده در نظر عرب جاهلی حکم پسر داشت ، همانطور که یک مرد نمی‏تواند همسر پسر صلبی خود را بگیرد ، از نظر اعراب ازدواج با همسر پسر خوانده نیز ممنوع بود ، رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) با زینب ازدواج کرد تا این رسم غلط را بر اندازد ، و آیاتی از قرآن در این باب نازل گردید .
و ازدواجش با سوده دختر زمعه به این جهت بوده که وی بعد از بازگشت از هجرت دوم از حبشه همسر خود را از دست داد و اقوام او همه کافر بودند و او اگر به میان اقوامش بر می‏گشت یا به قتلش می‏رساندند و یا شکنجه‏اش می‏کردند و یا بر گرویدن به کفر مجبورش می‏کردند لذا رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) برای حفظ او از این مخاطر با او ازدواج نمود .
و ازدواجش با زینب دختر خزیمه این بود که همسر وی عبد الله بن جحش در جنگ احد کشته شد و او زنی بود که در جاهلیت به فقرا و مساکین بسیار انفاق و مهربانی می‏کرد و به همین جهت یکی از بانوان آبرومند و سرشناس آن دوره بود و او را مادر مساکین نامیده بودند ، رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) خواست با ازدواج با وی آبروی او را حفظ کند ) و فضیلت او را تقدیر نماید ( .
و انگیزه ازدواجش با ام سلمه این بود که وی نام اصلیش هند بود و قبلا همسر عبد الله بن ابی سلمه پسر عمه رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) و برادر شیری آن جناب بود و اولین کسی بود که به حبشه هجرت کرد ، زنی زاهده و فاضله و دین دار و خردمند بود ، بعد از آنکه همسرش از دنیا رفت رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) به این جهت با او ازدواج کرد که زنی پیر و دارای ایتام بود و نمی‏توانست یتیمان خود را اداره کند .
و ازدواجش با صفیه دختر حی بن اخطب بزرگ یهودیان بنی النضیر به این علت صورت گرفت که پدرش ابن اخطب در جنگ بنی النضیر کشته شد و شوهرش در جنگ خیبر به دست مسلمانان به قتل رسیده بود و در همین جنگ در بین اسیران قرار گرفته بود ، رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) او را آزاد کرد و سپس به ازدواج خودش در آورد ، تا به این وسیله هم او را از ذلت اسارت حفظ کرده باشد و هم داماد یهودیان شده باشد .
و یهود به این خاطر دست از توطئه علیه او بردارند .
و سبب ازدواجش با جویریه که نام اصلیش برة و دختر حارث بزرگ یهودیان بنی المصطلق بود ، بدین جهت بود که در جنگ بنی المصطلق مسلمانان دویست خانه‏وار از زنان و کودکان قبیله را اسیر گرفته بودند ، رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) با جویریه ازدواج کرد تا با همه آنان خویشاوند شود ، مسلمانان چون اوضاع را چنین دیدند گفتند : همه اینها خویشاوندان رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) هستند و سزاوار نیست اسیر شوند ، ناگزیر همه را آزاد کردند و مردان بنی المصطلق نیز چون این رفتار را بدیدند تا آخرین نفر مسلمان شده و به مسلمین پیوستند و در نتیجه جمعیت بسیار زیادی به نیروی اسلام اضافه شد و این عمل رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) و آن عکس العمل قبیله بنی المصطلق اثر خوبی در دل عرب به جای گذاشت .
و ازدواجش با میمونه که نامش بره و دختر حارث هلالیه بود ، به این خاطر بود که وی بعد از مرگ شوهر دومش ابی رهم پسر عبد العزی ، خود را به رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) بخشید تا کنیز او باشد ، رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) - در برابر این اظهار محبت او را آزاد کرد و با او ازدواج نمود و این بعد از نزول آیه‏ای بود که در این باره نازل شد .
و سبب ازدواجش با ام حبیبه ( رمله) دختر ابی سفیان این بود که وقتی با همسرش عبید الله بن جحش در دومین بار به حبشه مهاجرت نمود ، شوهرش در آنجا به دین نصرانیت در آمد و خود او در دین اسلام ثبات قدم به خرج داد .
و این عملی است که باید از ناحیه اسلام قدردانی بشود ، از سوی دیگر پدرش از سر سخت‏ترین دشمنان اسلام بود و همواره برای جنگیدن با مسلمین لشکر جمع می‏کرد ، رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) با او ازدواج کرد تا هم از عمل نیکش قدردانی شود ، و هم پدر او دست از دشمنی با او بردارد و هم خود او از خطرمحفوظ بماند .
ازدواجش با حفصه دختر عمر نیز بدین جهت بود که شوهر او خنیس بن خداقه در جنگ بدر کشته شد و او بیوه زن ماند .
و تنها همسری که در دختریش با آن جناب ازدواج کرد عایشه دختر ابی بکر بود .
بنا بر این اگر در این خصوصیات و در جهاتی که از سیره آن جناب در اول و آخر عمرش در اول بحث آوردیم و در زهدی که آن جناب نسبت به دنیا و زینت دنیا داشت و حتی همسران خود را نیز بدان دعوت می‏کرد دقت شود ، هیچ شکی باقی نمی‏ماند در اینکه ازدواجهای رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) نظیر ازدواجهای مردم نبوده ، به اضافه اینکه رفتار آن جناب با زنان و احیای حقوق از دست رفته آنان در قرون جاهلیت و تجدید حرمت به باد رفته‏شان و احیای شخصیت اجتماعیشان ، دلیل دیگری است بر اینکه آن جناب زن را تنها یک وسیله برای شهوترانی مردان نمی‏دانسته و تمام همش این بوده که زنان را از ذلت و بردگی نجات داده و به مردان بفهماند که زن نیز انسان است حتی در آخرین نفس عمرش نیز سفارش آنان را به مردان کرده و فرمود : الصلوة الصلوة و ما ملکت ایمانکم لا تکلفوهم ما لا یطیقون ، الله الله فی النساء فانهن عوان فی ایدیکم ، (سیره حلبى ج 3 ص 47)( تا آخر حدیث) .
و سیره‏ای که آن جناب در رعایت عدالت بین زنان و حسن معاشرتشان و مراقبت حال آنان داشت مختص به خود آن جناب بود که ان شاء الله در مباحث آینده که در باره سیره آن جناب بحث خواهیم کرد ، روایاتی و اشاره‏ای به این جهت نیز می‏آوریم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و به همین جهت می‏بینیم حیواناتی که تربیت فرزندشان به عهده والدین است ، زن و مرد و به عبارت دیگر نر و ماده خود را نسبت به یکدیگر متعهد می‏دانند ، همانند پرندگان که ماده آنها مسؤول حضانت و پرورش تخم و تغذیه و تربیت جوجه است و نر آنها مسؤول رساندن آب و دانه به آشیانه . و نیز مانند حیواناتی که در مساله تولید مثل و تربیت فرزند احتیاج به لانه دارند ، ماده آنها در ساختن لانه و حفظ آن نیاز به همکاری نر دارد که اینگونه حیوانات برای امر تولید مثل روش ازدواج را انتخاب می‏کنند و این خود نوعی تعهد و ملازمت و اختصاص بین دو جفت نر و ماده را ایجاب می‏کند و آن دو را به یکدیگر می‏رساند و نیز به یکدیگر متعهد می‏سازد و در حفظ تخم ماده و تدبیر آن و بیرون کردن جوجه از تخم و همچنین تغذیه و تربیت جوجه‏ها شریک می‏کند ، و این اشتراک مساعی همچنان ادامه دارد تا مدت تربیت اولاد به پایان رسیده و فرزند روی پای خود بایستد و از پدر و مادر جدا شود ، و دوباره نر و ماده ازدواج نموده ، ماده مجددا تخم بگذارد و ... پس عامل نکاح و ازدواج همانا تولید مثل و تربیت اولاد است ، و مساله اطفای شهوت و یا اشتراک در اعمال زندگی چون کسب و زراعت و جمع کردن مال و تدبیر غذا و شراب و وسایل خانه و اداره آن اموری است که از چهار چوب غرض طبیعت و خلقت خارج است و تنها جنبه مقدمیت داشته و یا فواید دیگری غیر از غرض اصلی بر آنها مترتب می‏شود . [ بستن توضیحات ]