توضیح : در اینجا شاید بعضى‏ها خیال کرده باشند که مراد از« یخافون»،« یعلمون» است، و معناى آیه این است که: بترسان کسانى را که مى‏دانند حشرى و قیامتى در کار هست. ولى در سیاق آیه دلیلى بر آن نیست، بلکه مراد همان معناى متعارفى آن است، خواهید گفت اگر اینطور است، آیه چه معنایى خواهد داشت؟ مگر پیغمبر تنها کسانى را باید انذار کند که از خدا مى‏ترسند؟ انذار امرى است عمومى، که باید پیغمبر نسبت به عموم مردم از عهده آن برآید، جواب این است که درست است که مساله انذار امرى است عمومى به شهادت اینکه مى‏فرماید:« وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ»(الأنعام/19) الا اینکه ترس از قیامت در دل کسانى که از آن مى‏ترسند کمک مؤثرى است براى قبول دعوت پیغمبر، زیرا همین ترس از عذاب دعوت وى را به فهمشان نزدیک مى‏کند، از این رو امر به انذار را اختصاص به همینها داد، تا هم دعوت را تاکید و تشدید کند و هم پیغمبر اکرم را تحریک نماید که در باره دعوت آنان مسامحه روا ندارد، و آنان را با کسانى که از قیامت باک ندارند، به یک چشم ننگرد، بلکه اینطور اشخاص را در امر دعوت به عنایت بیشترى اختصاص دهد، زیرا موقف اینان به حق نزدیک‏تر و امید ایمان آوردنشان بیشتر است، بنا بر این، آیه شریفه مورد بحث و سایر آیاتى که امر عمومى به انذار مى‏کند، روى هم یک معنا را افاده مى‏نمایند. و آن این است که عموم مردم را انذار کن و لیکن کسانى را که از قیامت مى‏هراسند، بیشتر. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در این آیه ولایت و شفاعت را به طور کلى از غیر خدا نفى مى‏کند و در آیات دیگرى آن را مقید به اذن خدا مى‏نماید، مثلا مى‏فرماید:« مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»(البقره/255) و مى‏فرماید:«وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏»(الأنبیاء/28) و نیز مى‏فرماید:« وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(الزخرف/86).
و اگر در آیه مورد بحث، شفاعت را بدون استثناء نفى کرده، از این جهت بوده که خطاب متوجه کسانى است که اگر مى‏گفتند: بت‏ها داراى ولایت و شفاعتند، این ولایت را به اذن خدا براى بت قائل نبودند، و راهى هم به اثبات آن و اعتقاد به آن نداشتند، براى اینکه اثبات اذن، در شفاعت و ولایت براى بت‏ها محتاج به علم و داشتن دلیل است، و علم به چنین مطالب احتیاج به وحى و نبوت دارد، و مشرکین قائل به نبوت نبودند. خواهید گفت پس مشرکین در باره بت‏ها قائل به چه مزیتى بودند؟ جواب این است که گویا ولایت و شفاعتى را که براى بت‏ها قائل بودند، از این باب بوده که مى‏گفتند مساله ولایت و شفاعت نه بخاطر وجود کمال و فضیلتى در بت‏ها و یا اذنى از خدا است، بلکه خود به خود و بر حسب ضرورت و طبع درست شده است، و مثل اینکه معتقد بوده‏اند که موجودات و مخلوقات قوى طبعا یک نوع اختیار و حق تصرفى در موجودات ضعیف دارند، و لو اینکه خداى سبحان هم اذن نداده باشد، و یا معتقد بوده‏اند: همین که خداوند بعضى از موجودات را قوى آفریده این خود اذن تکوینى در تصرف آنها در موجودات ضعیف است.و خلاصه اشکال این است که چرا در آیه مورد بحث، مانند موارد دیگر قرآن، بعد از گفتن« لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ» نفرمود:" الا باذنه" و خلاصه جوابش هم اینکه مشرکین معتقد بودند که: بت‏ها اولیا و شفعاى خدایند، و این ولایت و شفاعت بت‏ها را مقیدبه اذن خدا نمى‏دانستند، لذا در آیه مورد بحث در برابر اثبات ولایت و شفاعت مطلق و بدون استثناى مشرکین همان ولایت را به طور مطلق نفى نمود، و گرنه اگر هم مى‏فرمود:" الا باذنه" صحیح بود الا اینکه حالا هم که نفرموده کلام ناقص نیست، براى اینکه غرض از این سیاق اثبات اذن نیست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مجمع البیان (ج 3 ص 70 ط بیروت) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور (ج 3 ص 12) از احمد، ابن جریر، ابن ابى حاتم، طبرانى، ابو الشیخ، ابن مردویه و ابو نعیم در کتاب حلیه خود از عبد اللَّه بن مسعود روایت کرده‏اند.

سایر روایات مشابهی که در این مورد وجود دارند:

2-در کتاب الدر المنثور(ج 3 ص 13) است که: ابن جریر و ابن منذر از عکرمه نقل کرده‏اند که گفت: عتبة بن ربیعه و شیبة بن ربیعه و قرظة بن عبد عمرو بن نوفل و حارث بن عامر بن نوفل و مطعم بن عدى بن خیار بن نوفل و عده‏اى دیگر از اشراف و اعیان کفار بنى عبد مناف، به نزد حضرت ابى طالب (علیه السلام) رفته و گفتند: اگر برادرزاده‏ات این یک مشت مردم فقیرى را که خدمتکاران و بردگان ما هستند، از خود دور مى‏کرد، ما بهتر و بیشتر احترامش نموده و سر در طاعتش مى‏نهادیم، و اگر این جهت نبود، ما خیلى زودتر از این پیروى و تصدیقش مى‏کردیم. ابو طالب خواسته آنان را با رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در میان نهاد، عمر که در آن مجلس حاضر بود پیشنهاد آنان را پسندیده و عرض کرد: بد نیست و لو براى امتحان هم که شده خواسته‏شان را عملى بفرمایى تا ببینیم غرضشان از این سخن چه بوده و بعد از این آیا بهانه دیگرى به دست مى‏گیرند یا اینکه ایمان مى‏آورند؟ در این هنگام بود که این آیه نازل شد:« وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلى‏ رَبِّهِمْ»- تا آنجا که فرمود-« أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ»(الأنعام/53) آن گاه عکرمه گفت: در آن ایام گروندگان به اسلام عبارت بودند از: بلال، عمار ابن یاسر، سالم غلام ابى حذیفه، و صبح غلام اسید. و از هم سوگندان، ابن مسعود، مقداد بن عمرو، واقد بن عبد اللَّه حنظلى، عمرو بن عبد عمر، ذو الشمالین، و مرثد بن ابى مرثد، و امثال آنان.
و در باره ائمه و رؤساى کفر از قریش و موالى و هم سوگندان این آیه نازل شد:« وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا ...»(الأنعام/53) وقتى این آیه نازل شد عمر نزد رسول اللَّه(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آمده از گفته‏هاى قبلى خود عذرخواهى کرد. آن گاه این آیه نازل شد« وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا ...»(الآنعام/54).

3-در الدر المنثور(ج 3 ص 13) است که ابن ابى شیبه، ابن ماجه، ابو یعلى و ابو نعیم در حلیه و ابن جریر، ابن منذر، ابن ابى حاتم، ابو الشیخ، ابن مردویه و بیهقى در کتاب دلائل از خباب نقل کرده‏اند که گفت: اقرع بن حابس تمیمى و عیینة بن حصین فزارى شرفیاب حضور رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شدند، دیدند که آن جناب با بلال، صهیب، عمار و خباب و عده دیگرى از مؤمنین تهیدست نشسته است، وقتى نامبردگان را دیدند تحقیر و بى اعتنایى نموده از رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تقاضاى خلوت کردند، و در خلوت عرض کردند: آرزو داریم براى ما سرشناسان عرب مجلس مخصوصى قرار داده و بدین وسیله ما را بر سایر عرب برترى دهى، چون همه روزه از اطراف و اکناف عربستان جمعیت‏هایى شرفیاب حضورت مى‏شوند، و ما را مى‏بینند که با این فقرا و بردگان همنشین شده‏ایم، و این خود مایه شرمندگى ما است، استدعاى ما این است که دستور دهید هر وقت ما وارد مجلس شدیم آنان از مجلس خارج شوند و وقتى ما فارغ شده برگشتیم آن وقت اگر خواستید با آنان همنشین شوید.
حضرت فرمود: بسیار خوب، عرض کردند: حال که تقاضایمان را پذیرفتى مرحمتى کن و همین قرار داد را در سندى برایمان بنویس، حضرت دستور داد تا کاغذ آوردند و على(علیه السلام) را براى نوشتن آن احضار فرمود.
خباب مى‏گوید در همه این گفت و شنودها، ما در گوشه‏اى خزیده بودیم که ناگاه حالت وحى به آن جناب دست داد و جبرئیل این آیه را نازل کرد:« وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ... فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»(الأنعام/52تا54) وقتى آیه نازل شد رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) کاغذ را از دست خود انداخت و ما را نزدیک خود خواند، در حالى که مى‏گفت:« سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»، از آن پس همیشه در خدمتش مى‏نشستیم، و از آن جناب جدا نمى‏شدیم مگر اینکه ایشان برخاسته تشریف مى‏بردند، خداى تعالى این آیه را نازل کرد:« وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ...»(الکهف/28) خباب سپس گفت: رسول خدا از آن پس با ما مى‏نشست، و لیکن ما وقتى احساس مى‏کردیم که موقع برخاستن آن جناب شده برخاسته و مى‏رفتیم، و آن جناب هم برخاسته و تشریف مى‏برد.

علامه طباطبایی: این روایت را صاحب مجمع البیان(ج 3 ص 72 ط بیروت) از سلمان و خباب نقل نموده، و نظیر این سه روایتى که گذشت روایات دیگرى است، و با مراجعه به آنچه که در اول سوره گذشت که گفتیم روایات دال بر اینکه این سوره یک دفعه نازل شده، بسیار زیاد و مستفیض است، و همچنین با تامل و دقت در سیاق آیات تردیدى در این باقى نخواهد ماند که در این روایات آن معنایى که ما اسمش را تطبیق مى‏گذاریم به کار رفته. توضیح اینکه اصحاب رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) چون بعضى از آیات را قابل انطباق با بعضى از داستانها و وقایع دوران زندگى آن جناب مى‏دیدند، همان حادثه را سبب نزول آیه مى‏شمرده‏اند. البته منظورشان این نبوده است که بگویند فلان آیه تنها به خاطر فلان حادثه نازل شده و با ذکر آن داستان شبهاتى را که عارض بر آیه شده است، رفع نمایند، بلکه منظورشان این بوده است که اگر شبهه‏اى در حدوث فلان حادثه و یا اشباه و نظائر آن هست، با ذکر آیه، آن شبهه بر طرف شود.
شاهد این معنا همین سه روایتى است که در شان نزول آیه«وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ ...»(الأنعام/52) وارد شده، زیرا به طورى که ملاحظه مى‏کنید این سه روایت، در عین اینکه هر کدام داستان مخصوصى را نقل مى‏کنند در عین حال هر سه یک غرض را ایفا مى‏نمایند،معلوم مى‏شود، اشراف مکه و قریش چند نوبت ضعفاى مؤمنین را نزد آن جناب دیده و این درخواست بیجا را کرده‏اند. در خود آیه هم اشاره به این درخواستها و یا بعضى از آنها شده است. و این معنا تنها در روایات وارده در شان نزول آیه مورد بحث نیست، بلکه سایر روایات شان نزول هم که آیات قرآنى را با قصص و حوادثى که در زمان آن حضرت اتفاق افتاده و مناسبتى با مضمون آن آیات دارد تطبیق مى‏دهد به همین منوال و از همین باب است، و آیات مزبور نظرى به خصوص آن حوادث ندارد، علاوه بر این، شایع شدن نقل به معنا در حدیث و بى‏مبالاتى در ضبط حدیث اینگونه اشتباهات را به میان آورده و اعتماد را به اینگونه احادیث سست نموده است.

بنابراین، نباید به اینگونه روایات که اسباب نزول را نقل مى‏کنند و مخصوصا در مثل سوره انعام که از سوره‏هایى است که یکباره نازل شده، خیلى اعتماد نمود. آرى، این مقدار قابل اعتماد هست که انسان از آنها کشف کند که ارتباط مخصوصى بین آیات و وقایع ایام زندگى رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) وجود دارد.
و نیز نکته دیگرى که اعتماد آدمى را از امثال این روایت سلب مى‏کند، مساله جعل روایت و دس در روایات و مسامحه کارى قدما در اخذ حدیث است.
صاحب الدر المنثور(ج 3 ص 13) هم از زبیر بن بکار در اخبار مدینه از عمر بن عبد اللَّه بن مهاجر نقل کرده که گفت: آیه شریفه مورد بحث در باره درخواست بیجاى بعضى از مردم نازل شد که از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تقاضا کردند ضعفاى اصحاب صفه را از خود دور کند، در این روایت هم داستانى نظیر همان چند داستان قبلى، نقل شده است و لیکن همان اشکالات به این روایت هم وارد است، و مساله نزول تمامى سوره، قبل از هجرت، این روایت را هم موهون مى‏سازد. [ بستن توضیحات ]