توضیح : اینکه چرا به خورشید به لفظ «هذا» اشاره کرد با اینکه «شمس» در لغت عرب مؤنث است و باید به لفظ «هذه» به آن اشاره شود، جوابش به طورى که قبلا هم اشاره کردیم این است که در این نیز نکته‏اى است و آن این است که قرآن کریم مى‏خواهد بفهماند ابراهیم(علیه‌السلام) در این بحث واقعا آفتاب را نمى‏شناخته، یا خود را به جاى کسى فرض کرده که اصلا آفتاب را ندیده و نمى‏داند که این جرم یکى از اجرام آسمانى است که در هر شبانه روزى یک بار طلوع نموده و غروب مى‏کند، و نمى‏داند که پیدایش شبانه روز و فصول چهارگانه، مستند به آن است، و آثار دیگرى نیز دارد. چون استعمال اسم اشاره مذکر براى کسى که نوع مشار الیه را تشخیص نمى‏دهد راحت‏تر است.

و لذا خود ما وقتى شبحى را از دور مى‏بینیم قبل از اینکه تشخیص دهیم مرد است یا زن مى‏پرسیم: «من هذا» هم چنان که در جایى که تشخیص نداده‏ایم شبه مزبور انسان است و یا چیز دیگر، مى‏پرسیم: «ما هذا- چیست این؟».
و به طورى که قبلا نیز اشاره کردیم، هیچ بعید نیست که ابراهیم(علیه‌السلام) در آن موقعى که اشاره به آفتاب مى‏کرده، نسبت به خصوصیات آن جاهل بوده، و اولین بارى بوده که از نهانگاه خود، چشم به جهان وسیع گشوده، و مجتمعى از بشر و اجرامى در آسمان یکى بنام ستاره و یکى ماه و یکى خورشید دیده، و از جهت نداشتن معرفت و آشنایى به خصوصیات آنها به هر کدام که رسیده فرموده:« هذا رَبِّی». جمله« فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ»(الأنعام/76) هم تا اندازه‏اى این احتمال را تایید مى‏کند براى اینکه از این جمله استفاده مى‏شود که ابراهیم بعد از دیدن ستاره و یا ماه و خورشید، گفته است:« هذا رَبِّی» آن گاه بى اطلاع از اینکه بعد از مدتى این جرم غروب خواهد کرد، بر همان گفتار خود ثابت ماند تا جرم غروب کرد، آن وقت فهمیده است که اشتباه کرده و جرم مزبور پروردگار او نبوده است. چون اگر مانند یکى از ماها سابقه ذهنى از غروب جرم مى‏داشت که همان بار اول و بدون فاصله جواب خود را مى‏داد که: این پروردگار من نیست، براى اینکه این جرم به زودى غروب خواهد کرد، هم چنان که همین معنا را در باره اصنام انجام داده و همین که فهمید پدرش این چوبى را که هم اکنون به شکل مخصوصى ساخته مى‏پرستد بدون درنگ گفت:« أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّی أَراکَ وَ قَوْمَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(الأنعام/74) و نیز پرسید:« یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ وَ لا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً»(مریم/42).

البته این احتمال است، و در مقابل آن همان احتمال دوم است که گفتیم ابراهیم(علیه‌السلام) خواسته است با قوم خود مماشات کند، و اگر در باره این اجرام ایستاد تا غروب کنند آن وقت از گفته خود برگشت، براى این بوده که قدم به قدم احتجاج خود را با محسوسات مردم پیش ببرد، هم چنان که وقتى بت‏ها را مى‏شکند و بت بزرگ را باقى مى‏گذارد و مى‏گوید این بت بزرگ خدایان شما را شکسته، تا به خوبى آنان را به عاجز بودن بت‏ها واقف سازد و براى آنان حتمى کند که این سنگ و چوب‏ها نمى‏توانند حتى از خودشان دفع شرى کنند تا چه رسد به دیگران.
این بود توجیهى که براى مذکر آوردن لفظ« هذا» به نظر ما رسید. البته سایر مفسرین هم براى آن توجیهات دیگرى کرده‏اند، از آن جمله بعضى گفته‏اند: چون اشاره به شمس با لفظ« هذا» صحیح نیست، لذا باید اشاره در این آیه را، تاویل کرده و گفت اشاره مزبور به مشار الیه و یا به جرم نورانى آسمانى بوده نه به شمس و معناى آن این است که: «این مشار الیه و یا این جرم نورانى پروردگار من است، و این از سایر اجرام بزرگتر است».

این وجه گر چه در جاى خود وجه صحیحى است، و ممکن است به اینگونه تاویلات لفظ «هذا» را به جاى «هذه» استعمال کرد، و لیکن گفتگو در این است که قرآن کریم چرا چنین کرده و چه نکته‏اى منظور بوده است، چون تا نکته‏اى در کار نباشد معنا ندارد در جاى مؤنث مذکر به کار برده شود. زیرا اگر چنین چیزى جایز باشد، باید بدون در نظر داشتن هیچ نکته و یا ضرورتى بتوان به هر مؤنث قیاسى یا سماعى ضمیر و اسم اشاره مذکر ارجاع کرد و اگر هم کسى اعتراض کرد که چرا چنین کردى در جوابش گفت مرجع این ضمیر مؤنث، «شخص» است نه خود آن؟ و حال آنکه چنین عملى مستلزم نسخ لغت و مسخ ادبیت آن است.

بعضى دیگر گفته‏اند: این از باب «متابعت مبتدا با خبر در تذکیر و تانیث» است، چون در جمله مورد بحث کلمه «رب» و کلمه «اکبر» هر دو خبر براى« هذا» و هر دو مذکر بودند، از این رو« هذا» هم که مبتداى آن دو بود مذکر آمد، هم چنان که در آیه« ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا»(الأنعام/23) به خاطر مؤنث بودن «فتنه» که- بنا بر قرائت به فتح- خبر است، عامل اسم هم با اینکه اسم مذکر بود، مؤنث آمده است.

این وجه نیز گر چه در جاى خود صحیح است، لیکن اشکال در مذکر بودن مبتدا («هذا») عینا در مذکر بودن خبر (رب) نیز مى‏آید، براى اینکه بت‏پرستان هم همانطورى که خدایان مذکر داشتند و آن را اله مى‏خواندند خدایان مؤنثى هم اثبات مى‏کردند که آنان را «الاهه» و یا «ربه» و یا دختر خدا و همسر خدا مى‏نامیدند و چون شمس هم از خدایان مؤنث است جا داشت قرآن کریم هم آن را «ربه» بخواند پس داستان متابعت مبتدا با خبر رفع اشکال نمى‏کند، نه از «هذا رَبِّی» و نه از «هذا أَکْبَرُ» براى اینکه لفظ اکبر از صیغه‏هاى تفصیل است که قاعده در آن این است که وقتى خبر قرار گرفت، مذکر و مؤنث آن یکسان مى‏شود، به این معنا که هم در مذکر گفته مى‏شود: «زید افضل من عمرو» و هم در مؤنث گفته مى‏شود: «لیلى اجمل من سلمى» و قبول نداریم که داستان متابعت مبتدا از خبر، حتى در چنین صیغه‏اى هم جریان داشته باشد.

بعضى دیگر گفته‏اند: تذکیر اسم اشاره در اینجا، براى تعظیم آفتاب است، چون مقام، مقامى است که گفتگو از ربوبیت آفتاب است، و این گفتار هر چه هم غلط باشد، باز نباید به خاطر غلط بودن آن، نسبت مؤنث بودن به «رب» داد، لذا به خاطر حفظ احترام مقام ربوبیت اسم اشاره مذکر آمده است.
این وجه نیز صحیح نیست، براى اینکه مشرکین مؤنث بودن را، از نواقصى که تنزیه معبود از آن واجب باشد، نمى‏دانستند، به دلیل اینکه اهل بابل خودشان به خدایان مؤنثى قائل بودند، از آن جمله الاهه «نینو» بود که معتقد بودند مادر خدایان است، و الاهه «نین‏کاراشا» بود که مى‏گفتند دختر خدا «آنو» است، و الاهه «مالکات» بود که مى‏گفتند همسر خدا «شاماش» است، و الاهه «زاربانیت» بود که مى‏گفتند خداى رضاع است، و دیگر الاهه «آنوناکى» بوده است.

طائفه‏اى از مشرکین عرب هم ملائکه را به عنوان دختران خدا مى‏پرستیدند، بلکه در تفسیر آیه «إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً»(النساء/117)نیز روایت شده است که به طور کلى عرب بت‏هاى خود را «إناث- مادگان» مى‏نامیدند، مثلا مى‏گفتند ماده بنى فلان و مقصودشان بت مورد پرستش آن قبیله بود.
بعضى دیگر در رفع این اشکال گفته‏اند: قوم ابراهیم آفتاب را مذکر مى‏دانسته و براى او همسرى بنام «انونیت» قائل بوده‏اند و از این جهت بوده که قرآن کریم هم اشاره به آن را مذکر آورده است.
جواب اینحرف نیز به خوبى روشن است، زیرا اگر قوم ابراهیم چنین عقیده‏اى هم داشته‏اند خود شمس را مذکر مى‏پنداشتند، نه لفظ شمس را و کلام در لفظ «شمس» است پس به هر حال مى‏بایستى اشاره به آن مؤنث آورده مى‏شد. علاوه بر اینکه جمله دیگرى که در کلام ابراهیم خطاب به نمرود است منافات با این معنا دارد، زیرا در این جمله ابراهیم مى‏فرماید:
« فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ»(البقره/258) و حال آنکه اگر قوم ابراهیم چنین عقیده‏اى مى‏داشتند باید ابراهیم مى‏گفت: «فات به».

بعضى دیگر از مفسرین گفته‏اند: زبان ابراهیم و قومش سریانى بوده، و در این لغت قواعد عربى جارى نبوده است، و در ضمائر و اسماء اشاره فرقى بین مذکر و مؤنث نمى‏گذاشتند، قرآن کریم هم به خاطر حفظ و رعایت آن لغت فرق نگذاشته است.جواب این سخن این است که قواعد لفظ عرب اجازه چنین مراعاتى را نمى‏دهد، علاوه بر اینکه خداى تعالى در قرآن مجید از ابراهیم احتجاجات و ادعیه زیادى حکایت کرده که در موارد بسیارى از آن رعایت تذکیر و تانیث شده است، با این حال چه شده است که تنها در آیه مورد بحث ما، این معنا را رعایت نکرده؟در اینجا بد نیست خاطر نشان سازیم که یکى از مفسرین، بعد از آنکه وجه مزبور را نقل کرده اشکال غریبى به آن کرده است، و آن این است که گفته: زبان ابراهیم(علیه‌السلام) و همچنین اسماعیل و هاجر سریانى نبوده، بلکه او و قومش به زبان عربى قدیم حرف مى‏زده‏اند.

آن گاه در تقریب ادعاى خود گفته است: دانشمندان باستانشناس این معنا را به ثبوت رسانیده‏اند که عرب جزیره در زمانهاى قدیم سرزمینهاى کلدان و مصر را استعمار کرده و لغت عرب از همان ابتداى تاریخ در این سرزمینها رخنه کرده و بر زبانهاى خود آنان برترى و غلبه یافته است، و پاره‏اى از همین دانشمندان صریحا گفته‏اند که پادشاه معاصر ابراهیم(علیه‌السلام) همان «حمورابى» بوده که خود مردى از نژاد عرب است، و در عهد عتیق به «کاهن اللَّه العلى» وصف شده، و نیز در آن کتاب ذکر نموده که: همین پادشاه بود که از خدا برکت را براى ابراهیم مسألت نمود، و ابراهیم هم از هر چیزى یک دهم را به او داد.

سپس مفسر مذکور اضافه کرده است که معروف و مشهور در کتب حدیث و تاریخ عرب نیز این است که ابراهیم(علیه‌السلام) فرزندش اسماعیل را با مادرش هاجر مصرى به وادى حجاز- همانجایى که پس از چندى شهر مکه ساخته شد- انتقال داد و خداوند جماعتى از قوم «جرهم» را مسخرشان نمود تا با این مادر و فرزند در آن سرزمین مسکن گزیدند، و ابراهیم(علیه‌السلام) گاهى به زیارتشان مى‏آمد و در سفرى به اتفاق فرزندش اسماعیل بیت اللَّه الحرام را بنا نهادند، و دین اسلام را در بلاد عربى انتشار دادند. و نیز در حدیث است که: وقتى ابراهیم به دیدن فرزندش آمده بود هنگامى رسید که اسماعیل به شکار رفته بود پس چند جمله‏اى با همسر او که از قوم جرهم بود حرف زد و او را شایسته همسرى فرزندش ندانست. بعد از مدتى بار دیگر به زیارت فرزند آمد باز هم او را نیافت، با همسر دیگر او به گفتگو پرداخت، همسر اسماعیل به او تعارف کرد که فرود آید پس از اینکه ابراهیم پیاده شد عروسش آب حاضر کرد و سرش را شستشو داد. ابراهیم از حرکات عروس خوشحال گردید، و او را براى همسرى فرزندش پسندید و براى او دعاى خیر نمود. اینها همه شواهدى است که دلالت مى‏کند بر اینکه زبان ابراهیم(علیه‌السلام) عربى بوده است.

این بود ادعا و دلیل مفسر مزبور، و ناگفته پیداست که هیچ یک از دلیل‏هاى وى معتبر و قابل اعتماد نیست، براى اینکه تسلط عرب جزیره بر مصر و کلدان و اختلاطشان با مردم این دو کشور باعث نمى‏شود که بکلى زبان بومى آنان که یکى قبطى و دیگرى سریانى بوده از بین رفته و به زبان عربى مبدل شود و هر چه هم مؤثر باشد بیش از این نیست که مقدارى از واژه‏هاى آن زبان در این زبان و مقدارى از اسماء و لغات این زبان در آن زبان وارد شود، هم چنان که در قرآن کریم هم از اینگونه لغات مانند «قسطاس» و «استبرق» و امثال آنها که در اصل عربى نیستند دیده مى‏شود.

و اما اینکه گفته است: حمورابى پادشاه معاصر ابراهیم(علیه‌السلام) بوده است، با تاریخ صحیح زندگى او و آثارى که از خرابه‏هاى بابل کشف شده و سنگ نبشته‏هایى که از آنجا به دست آمده است و قوانین و سیره‏اى را که وى در کشورش اجرا مى‏کرده- و آن قوانین بر اساس آنچه که امروزه به دست ما رسیده، قدیمى‏ترین قانون تدوین شده در عالم است- مطابقت ندارد.
بعضى از باستانشناسان چنین مى‏گویند: حمورابى بین سالهاى (1728) و (1686) قبل از میلاد سلطنت مى‏کرده، و بعضى دیگر گفته‏اند که: وى در میان سالهاى (2287- 2232) قبل از میلاد بر بابل دست یافته است، و حال آنکه ابراهیم(علیه‌السلام) در حدود سنه (2000) قبل از میلاد مى‏زیسته. علاوه بر این، حمورابى مردى بت‏پرست بوده، و از کلماتش که در آثار مستخرجه به دست آمده، پس از بیان شریعت و قوانین خود از بت‏ها استمداد کرده، و براى بناى شریعتش و اینکه مردم به شریعت او عمل کنند، و دشمنان و مخالفین آن نابود شوند دست به دامان بت‏ها شده است.
و اما داستان آوردن اسماعیل و مادرش را به تهامه، و بنا نهادن خانه کعبه و اشاعه دین خدا و تفاهمش با اعراب، هیچ دلالتى بر اینکه آن جناب به لغت عرب سخن مى‏گفته است، ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و آن جناب، اول آن را در جهت مغرب و در حال سرازیرى به طرف انتهاى افق مشاهده کرده و پس از لحظه‏اى که از نظرش ناپدید شده، ماه را دیده است که از طرف مشرق طلوع مى‏کند. بنا بر این، از این آیات به دست مى‏آید: که ابراهیم(علیه‌السلام) قبل از فرا رسیدن شب و روز، مشغول احتجاج با قوم خود در باره بت‏ها بوده، و این احتجاج هم چنان ادامه داشته، تا شب فرا رسیده و چشمش به ستاره زهره که معبود طائفه‏اى از آن قوم بوده، افتاده است، و ناچار سرگرم به احتجاج و استدلال علیه آنان شده است، و در عین سرگرمیش منتظر بوده ببیند کار این ستاره به کجا مى‏کشد، تا آنکه مى‏بیند پس از ساعات کوتاهى، غروب کرد. لذا همین معنا را حجت خود قرار داده و از ربوبیت آن بیزارى جسته است، در همین حال بوده که مى‏بیند ماه از طرف مشرق سرزد، باز به احتجاج خود ادامه داده و روى سخن را متوجه مردمى مى‏کند که قائل به ربوبیت ماه بوده و در همانجا حضور داشته‏اند، نخست از باب مماشات مى‏گوید: «این است پروردگار من» آن گاه حرکت ماه را تحت مراقبت قرار داده سپس مى‏بیند که آن نیز غروب کرد.

البته همانطورى که گفته شد، آن شب از شب‏هاى طولانى نیمه دوم ماه بوده که قرص قمر در نیم دایره کوتاهترى از مدارات جنوبى سیر مى‏کند، و در نتیجه زودتر هم غروب مى‏نماید. خلاصه هم چنان سرگرم در احتجاج بوده تا ماه نیز فرو نشسته است، لا جرم از ربوبیت آن هم بیزارى جسته و از خداى خود درخواست راهنمایى کرده و از خطر گمراهى به او پناه برده است. در همین حال بوده است که جرم آفتاب از افق سرزده است، وقتى دید که این از آن دو تا بزرگتر است، باز با اینکه به بطلان ربوبیت ستاره و ماه پى برده بود، به عذر اینکه این بزرگتر است از راه افتراض یا مماشات گفت: «این است پروردگار من» آن گاه حرکت آفتاب را زیر نظر قرار داد تا آنکه آن هم به پشت افق فرو نشست، لذا از ربوبیت آن هم بیزارى جسته یکباره حساب خود را با قوم خویش که مرکب از این طوایف بودند، تصفیه کرده و گفت: «اى قوم من بیزارم از این چیزهایى که شما شریک خدا قرار مى‏دهید» آن گاه به اثبات ربوبیت خداى سبحان پرداخته و گفته است: «من بدون هیچ انحرافى روى خود را متوجه آن کسى مى‏کنم که آسمانها و زمین را آفریده است و من از مشرکین نیستم» یعنى هیچکدام از آفریده‏هاى او را شریک او قرار نخواهم داد.

قبلا هم این معنا را خاطر نشان ساخته بودیم که قرار داشتن آیه «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»(انعام/75) در وسط این آیات، خود دلیل بر این است که ابراهیم(علیه‌السلام) احتجاجاتى را که با قوم خود داشته، همه را از مشاهده ملکوت آسمانها و زمین استفاده و تلقى کرده بوده، و در نتیجه خداوند هم آن یقینى را که نتیجه این ارائه مى‏باشد، ارزانیش داشته. و این خود، روشن‏ترین گواه بر این است که حجت‏هاى آن جناب حجت‏هایى برهانى بوده که از قلبى آکنده از یقین، سرچشمه مى‏گرفته است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : از اینجا وجه بطلان کلام صاحب کشاف هم ظاهر مى‏شود چون وى در توجیه اینکه چرا ابراهیم (علیه‌السلام) علیه مشرکین احتجاج کرد به افول قمر، نه به طلوع آن و حال آنکه هر دو انتقال از حالى به حالى دیگر و هر دو منافى با ربوبیت است؟ گفته: براى اینکه احتجاج به افول روشن‏تر است، زیرا افول علاوه بر اینکه انتقال هست، داراى نقیصه بیشترى نیز هست، و آن «خفا» و «احتجاب» است. این بود توجیه زمخشرى، و خواننده محترم به خوبى فهمید که اتکاى برهان اصلا بر افول نیست، تا آن سؤال پیش آید و نیاز به چنین جوابهایى باشد، بلکه مبناى برهان بر دوست نداشتن است و بس. [ بستن توضیحات ]

توضیح : از اینجا اشکالى که متوجه کلام بعضى از مفسرین است به خوبى روشن مى‏گردد، و آن کلام این است که: اگر مى‏بینید در این آیه، «افول» مبدأ و تکیه‏گاه برهان قرار گرفته است، براى این بوده که افول مستلزم امکان است، و امکان هم مساوق با احتیاج، و هر ممکنى، ناگزیر محتاج به ممکنى دیگر است تا آنکه سلسله ممکنات و احتیاجات، منتهى به موجودى واجب الوجود شود. و همچنین اشکالى که در کلام عده‏اى دیگر است، این است که: افول و غروب خود برهان نفى ربوبیت هر غروب کننده‏اى است، براى اینکه غروب عبارت است از حرکت، و معلوم است که براى هر حرکتى محرکى لازم است، و براى آن محرک هم محرکى دیگر تا آنکه منتهى شود به محرکى که خود متحرک نباشد، و آن همانا خداى عز اسمه مى‏باشد.

توضیح اشکال اینکه: این دو بیان گر چه هر دو در جاى خود صحیح و حجتى برهانیند اما این دو برهان در برابر کسى اقامه مى‏شود که بخواهد غیر از خداى سبحان چیز دیگرى را سبب ایجاد و تدبیر بداند، و گویا که ستاره‏پرستان و سایر فرق شرک معتقد بودند بر قدم زمانى اجرام آسمانى، و مى‏گفتند که این اجرام قابل کون و فساد نبوده و به یک حرکت دائمى متحرکند. اما در عین حال، این معنا را منکر نبودند که تمامى این اجرام و موجودات، معلول و آفریده خدا هستند، و هیچ یک از آن اجرام- نه در وجود و نه در آثار وجودش- بى نیاز از خداى سبحان نیست، بنا بر این، چون در امر خلقت کسى نیست که غیر خدا را مؤثر بداند، از این رو این دو بیان دو حجتى است که باید تنها علیه منکرین خدا اقامه شود نه علیه فرقه‏هاى مشرکین. و روى سخن ابراهیم(علیه‌السلام) با همین مشرکین بوده است نه منکرین آفریدگار.

علاوه بر اینکه وقتى آیه شریفه ناظر به این دو حجت است، که مبناى آن و تکیه‏گاهش مساله «افول» بوده باشد. و ما قبلا این معنا را روشن کردیم که تکیه‏گاه برهان ابراهیم مساله افول نیست، بلکه داستان عدم حب است. بعضى دیگر به گونه‏اى دیگر اشکال کرده‏اند، و آن این است که: افول را به معناى مکان و حرکت تفسیر نمودن، تفسیر به مباین است، براى اینکه عرب از افول این معانى را نمى‏فهمد و این اشکال وارد نیست، زیرا مفسرین مزبور نمى‏خواستند که بگویند افول به معناى امکان و یا به معناى حرکت است، بلکه مى‏گویند: «افول» از این جهت دلیل قرار گرفته است که مستلزم امکان و یا حرکت و تغییر است، آن هم نه از جهت اینکه «غیبت» بعد از «حضور»، و «خفاء» بعد از ظهور است، چون افول به این معنا را اگر از این جهت که مستلزم امکان و تغییر است، صرفنظر کنیم به اعتراف خود ایراد کننده منافاتى با مقام ربوبیت نداشته و در حق خداى تعالى نیز صادق است زیرا خداى تعالى نیز از مشاعر و حواس ما غایب است، بدون اینکه تحول و تغییر حال داده و غیبتش بعد از حضور و خفائش بعد از ظهور باشد، و اما اصل خفا و غیبت و افول در باره‏اش صادق مى‏آید.

خواهید گفت: غیب و خفاء پروردگار، از ناحیه ما و مستند به شغل‏هایى است که ما را از حضور در حضرتش باز مى‏دارد، نه از ناحیه او و مستند به محدودیت او و قصور استیلاء و احاطه او باشد. لیکن این حرف فائده‏اى ندارد براى اینکه غیبت این اجرام و مخصوصا خورشید هم به خاطر حرکت روزانه و از ناحیه ما است، این مائیم که از جهت اینکه جزئى از اجزاى زمینیم به حرکت یومیه زمین متحرکیم، و در نتیجه از محاذات و مقابله با این اجرام، خارج شده و به تبع زمین، مواجه با سمت مخالف آنها شده و آن اجرام از نظرمان غایب مى‏شوند. پس در حقیقت این ماییم که بر آن اجرام طلوع نموده و از آنها غروب و غیبت مى‏کنیم، و این خطاء در حس است که به نظر ما چنین مى‏رساند که اجرام بر ما طلوع و از ما غروب مى‏کنند.فخر رازى در تفسیر خود خواسته است بین همه وجوهى که در توجیه آیه ذکر شد جمع کند، لذا گفته است: «افول» عبارت است از غیبت بعد از ظهور ناچار این سؤال پیش مى‏آید که اگر ابراهیم(علیه‌السلام) افول را دلیل بر بطلان ربوبیت این اجرام گرفته است به خاطر این بوده است که «افول» دلیل بر «حدوث» است، چون از مقوله حرکت است. و بنا بر این چرا آن حضرت به طلوع آن اجرام تمسک نکرد، و حال آنکه طلوع نیز از مقوله حرکت و دلیل بر حدوث است؟ جواب این سؤال این است که: گر چه طلوع و غروب هر دو دلالت بر حدوث دارند، ولى انبیاء (علیه‌السلام) در مقام دعوت خلق به سوى خدا، ناگزیرند دلیلى اقامه کنند که ظاهر و روشن باشد و همه مردم- از تحصیل کرده و عوام، تیزهوش و کودن بتوانند آن را درک نمایند، و مساله دلالت حرکت بر حدوث، در عین اینکه دلالتى است یقینى لیکن از آن ادله‏اى نیست که قابل فهم براى عموم باشد، و تنها افاضل و تحصیل کرده‏ها مى‏توانند آن را بفهمند، به خلاف افول که دلالتش روشن و قابل فهم عموم است، و همه مى‏دانند که ستاره وقتى غروب کرد اثرش نیز از بین مى‏رود.

و نیز بعضى از محققین گفته‏اند که: سقوط به مرحله امکان نیز خود یک نحو «افول» است، و بنا بر این، کلام ابراهیم(علیه‌السلام) بهترین بیان در این مقام است، زیرا هم خواص استفاده خود را از آن مى‏برند، و هم مردم متوسط، و هم عوام.

اما خواص- اینان مى‏فهمند که «افول» مساوق با امکان است، و هر ممکنى محتاج به غیر و آن غیر نیز محتاج به غیر است تا اینکه سلسله ممکنات و احتیاجات منتهى به کسى شود که منزه از امکان و احتیاج باشد، چنان که فرمود:« وَ أَنَّ إِلى‏ رَبِّکَ الْمُنْتَهى‏»(النجم/42).
و اما متوسطین- آنان نیز مى‏فهمند که «افول» از مقوله حرکت و هر متحرکى هم حادث و هر حادثى هم محتاج به قدیم قادر است، پس چیزى که دستخوش افول است نمى‏تواند «اله» باشد و اله تنها آن کسى است که این جرم غروب کنند محتاج او است. و اما عوام- آنان هم به قدر فهم خود فهمیده و به خود مى‏گویند افول به معناى غروب و غروب هم به معناى زوال نور و از بین رفتن نیرو و قدرت است، و در حقیقت چیزى که دستخوش افول مى‏شود، شبیه سلطان معزولى است که دیگر اثر و نیرویى ندارد، و چیزى که چنین باشد شایسته پرستش نیست.

پس این کلام کوتاه، یعنى جمله« لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ» کلمه‏اى است که هم مقربین از آن بهره مى‏برند، و هم اصحاب یمین و هم اصحاب شمال، و چنین کلامى کامل‏ترین ادله و بهترین برهان است.علاوه بر این، در این کلام کوتاه، یک نکته باریک دیگرى نیز هست، و آن این است که ابراهیم(علیه‌السلام) با مردمى احتجاج و مناظره مى‏کرده که اطلاعاتى از نجوم داشته و معتقد بودند که ستاره وقتى که در ربع شرقى آسمان در حال صعود باشد نیرویش قوى‏تر و اثرش بیشتر از سایر نقاط مدار است، هم چنان که در موقع غروب و در نقطه غربى افق اثرش کمتر و نیرویش ضعیف‏تر است. ابراهیم(علیه‌السلام) با کلام کوتاه خود اشاره به این نکته دقیق کرده و فهمانید که معبود آن کسى است که هیچوقت تغییر حالت ندهد و قدرتش مبدل به عجز، و کمالش دستخوش نقصان نگردد، و شما خود معتقدید که اثر و نیروى کوکب در وقتى که صعود مى‏کند، با آن وقتى که مشرف به غروب است، یکسان نیست. بنا بر این، از نظر علماى نجوم هم میان افول و طلوع فرق بوده و در افول خاصیت بیشترى براى ابطال ربوبیت کواکب هست.

این بود آن مقدار از کلام فخر رازى که محل حاجت و نیاز ما بود.( تفسیر کبیر فخر رازى، ج 13، ص 53)
اگر خواننده محترم در آنچه بیان گردید دقت نماید، خواهد فهمید که این تفننى که فخر رازى مرتکب شده و تقسیمى که براى برهان کرده و هر سهمى را به یک طایفه از نفوس داده، نه لفظ آیه دلالت بر آن دارد و نه شبهه ستاره‏پرستان و اصحاب نجوم با آن رفع مى‏شود، براى اینکه صابئین و اصحاب نجوم نمى‏گفتند که فلان جرم سماوى، الهى است واجب الوجود، داراى قدرتى مطلق و قوه‏اى غیر متناهى تا ابطال عقیده‏شان محتاج به این حرفها باشد. بلکه معتقد بودند که ستاره مزبور هم مانند سایر موجودات، موجودى است ممکن و معلول ذات بارى تعالى. اما چیزى که هست اینست که این موجود داراى حرکتى است دائمى که با حرکت خود، زمین و عوالم زمینى را تدبیر مى‏نماید. و خواننده محترم مى‏داند که هیچیک از سخنان فخر رازى جوابگوى این عقیده نمى‏شود، و گویا خودش هم متنبه به این معنى شده است، و لذا بعد از سخنانى که ما آن را نقل کردیم، تازه در کلامى طولانى و خسته کننده براى رفع این اشکال دست و پا کرده و اتفاقا نتوانسته جواب صحیحى از آب درآورد. همه اینها صرفنظر از اشکالى بوده است که بر حجت دومى وارد است، و آن این است که حجت مزبور به بیانى که فخر رازى کرده بود، حجت تمامى نیست. زیرا حرکت اگر دلالت بر حدوث متحرک مى‏کند، از جهت وصف تحرکش مى‏باشد نه از جهت ذاتش، و توضیح این اشکال و تمام کلام در آن موکول است به محل مناسب که اگر مناسبتى پیش آمد، ثابت خواهیم کرد که اگر هم بخواهیم به برهان حرکت تمسک کنیم- با اینکه جاى تمسک به آن نیست- باید آن را به بیانى که ما کردیم تقریب کرد نه به بیانى که فخر رازى کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بنابراین دیگر جاى این سؤال باقى نمى‏ماند که چرا بار اول احتجاج به غروب شمس نکرد با اینکه در آن روزى که متصل به این شب مى‏شد هم قوم خود را دیده بود و هم شمس را.
زیرا همانطورى که گفته شد احتمال دارد آن روز اولین روزى بوده که به قصد محاجه و مناظره با قومش، از نهانگاه خود بیرون آمده، و در آن روز نمى‏توانسته، هم به احتجاج علیه بت‏پرستى بپردازد، و هم در باره ستاره‏پرستى احتجاج کند، ناگزیر آن روز را تا به آخر به احتجاج با پدرش پرداخته و بلافاصله پس از فراغت از آن کار شب فرا رسیده است.

البته احتمالات دیگرى هم در بین هست، مانند اینکه آن روز اتفاقا هوا ابرى بوده و آفتاب دیده نمى‏شده است تا بر بطلان ربوبیت آن احتجاج کند. یا اینکه ممکن است معمول مردم این بوده که براى پرستش خدایان خود و آوردن قربانى‏ها، تنها در اول روز اجتماع مى‏کرده‏اند، و در ما بقى روز، ابراهیم آنان را نمى‏دیده است، آن هم ابراهیمى که بنایش بر این بوده که مردم را با هر چیزى که با آن احتجاج مى‏کرده روبرو کند. [ بستن توضیحات ]