این چنین بر می‌آید که عبارت «اَلّذینَ آمَنُوا...» یک عبارت تشریفی است که مخصوص به پیش قدمان در اسلام است و مخصوص بودن خطاب به یک دسته معین منافات با تعمیم تکالیفی که مضمون آن است ندارد.
توضیح : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» الخ، اولین موردى است که خداى تعالى مؤمنین را با لفظ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» الخ، خطاب مى‌کند که بعد از این مورد در هشتاد و چهار مورد دیگر تا آخر قرآن این خطاب را کرده است و در قرآن کریم هر جا مؤمنین به این خطاب و یا با جمله «الذین آمنوا» تعبیر شده اند، منظور مؤمنین این امتند و اما از امت هاى قبل از اسلام به کلمه (قوم) تعبیر مى‌کند، مثل اینکه فرمود: «قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ» (هود/89) و یا فرموده است: «قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلى بَیِّنَةٍ» (هود/28)الخ و یا به لفظ اصحاب تعبیر کرده است. از آن جمله مى فرماید: «وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ» (توبه/70) و «وَ أَصْحابُ الرَّسِّ» (ق/12) و در خصوص قوم حضرت موسى (علیه السلام) تعبیر به (بنى اسرائیل) و (یا بنى اسرائیل) آورده است (طه/47و80).
پس تعبیر به لفظ «الذین آمنوا» تعبیر محترمانه ای است که این امت را به آن اختصاص داده است، چیزى که هست دقت و تدبر در کلام خداى تعالى این نکته را به دست می دهد که آنچه قرآن کریم از جمله (الذین آمنوا) در نظر دارد غیر آن معنایى است که از کلمه (مؤمنین) اراده کرده است. از آن تعبیر افراد و مصادیقى را منظور دارد و از این تعبیر افراد و مصادیقى دیگر را. مثلا مصادیقى که در آیه «وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ» (نور/31) اراده شده است غیر آن مصادیقى است که در آیه «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» (غافر/8) که استغفار ملائکه و حاملان را نخست براى کسانى دانستند که ایمان آورده اند و سپس در نوبت دوم جمله (کسانى که ایمان آورده اند) را مبدل کرد به جمله (کسانى که توبه کردند و راه تو را پیروى نمودند). این را هم می دانیم که توبه به معناى برگشتن است. پس تا اینجا معلوم شد که منظور از (الذین آمنوا) همان (الذین تابوا و اتبعوا) است. آن گاه آبا و ذریات و ازواج را بر آنان عطف کردند. از اینجا مى فهمیم که منظور از (الذین آمنوا) تمامى اهل ایمان به رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نیستند و چنان نیست که همه را ولو هر جور که باشند شامل شود. چون اگر اینطور بود دیگر لازم نبود آبا و ذریات و ازواج را بر آنان عطف کند، زیرا عطف در جایى صحیح است که تفرقه و دوئیتى در بین باشد و اما در جایى که جمعى در یک غرض در عرض هم قرار گرفته و در یک صف واقع هستند، دیگر عطف معنا ندارد.
این تفاوت که گفتید در میان تعبیر به (الذین آمنوا) و تعبیر به (مؤمنین) هست از آیه «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْءٍ کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ» (طور/21) نیز استفاده می شود. چون ذریه مؤمن را ملحق به (الذین آمنوا) دانستند نه در صف آنان. معلوم می شود ذریه مصداق (الذین آمنوا) نیستند چون اگر بودند دیگر وجهى نداشت که آن را به ایشان ملحق کند بلکه (الذین آمنوا) شامل هر دو طائفه مى شود.
در اینجا ممکن است کسى بگوید که چه عیبى دارد که جمله (وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ) را قرینه بگیریم بر اینکه مراد از جمله (الذین آمنوا) همه طبقات مؤمنین نیستند اما نسبت به طبقه بعدى و مراد به جمله دوم همه طبقات دوم از مؤمنینند؟.
در جواب مى گوییم که بنابراین همان جمله (الذین آمنوا) شامل تمامى مؤمنین در همه نسل ها می شود، دیگر حاجتى به ذکر جمله دوم نبود و نیز حاجت و وجهى صحیح نیست براى جمله (و از اعمالشان چیزى کم نمى کنیم) الخ، مگر نسبت به آخرین نسل بشر که دیگر نسلى از او نمى ماند که این طبقه ملحق به پدران خود مى شوند و چیزى از اعمالشان کم نمی شود. ولکن هر چند این معنا معناى معقولى است اما سیاق آیه با آن مساعد نیست. چون سیاق آیه سیاق تشریف و برترى دادن طبقه اى بر طبقه دیگر است و بنا به احتمال شما، دیگر تشریفى باقى نمى ماند و برگشت معناى آیه به این می شود که مؤمنین هر چند بعضى از بعضى دیگر منشعب گشته و به آنان ملحق مى شوند، اما همه از نظر رتبه در یک صف قرار دارند و هیچ طبقه اى بر طبقه دیگر برترى ندارد و تقدم و تاخرى ندارند، چون ملاک شرافت ایمان است که در همه هست. این همانطور که گفتیم با سیاق آیه مخالف است، چون سیاق آیه دلالت بر تشریف و کرامت سابقى ها نسبت به لاحقى ها دارد. پس جمله (وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ) الخ، قرینه است بر اینکه منظور از جمله (الذین آمنوا) اشخاص خاصى است و آن اشخاص عبارتند از سابقون اولون یعنى طبقه اول مسلمانان از مهاجر و انصار که در عهد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و در روزگار عسرت اسلام به آنجناب ایمان آوردند. بنابراین کلمه (الذین آمنوا) کلمه آبرومند و محترمانه ای است که همه جا منظور از آن این طبقه اند که آیه «لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ،- تا جمله وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ و الایمان من قبلهم- تا جمله- وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» (حشر/10) نیز به این اشاره دارد. چون اگر مصداق جمله (الذین آمنوا) عین مصداق جمله (الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ) باشد جا داشت بفرماید: «و لا تجعل فى قلوبنا غلا لهم» ولى اینطور نفرمود و به جاى ضمیر، اسم ظاهر (الَّذِینَ سَبَقُونا) را آورد تا به سبقت و شرافت آنان اشاره کند وگرنه این تغییر سیاق بى وجه بود.
نیز از جمله آیاتى که به گفتار ما اشاره دارد آیه «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً- تا جمله- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً» (فتح/29) می باشد. چون با آوردن کلمه (معه) فهمانده است که همه این فضیلت ها خاص مسلمانان دست اول است.
حال اگر بگویى که بنا بر آنچه گذشت خطاب به (الذین آمنوا) مختص به عده خاصى شد، یعنى آن عده از مسلمانان که در زمان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بودند و حال آنکه همه علما و مخصوصا آن عده که اینگونه خطاب ها را به نحو قضیه حقیقیه معنا مى کنند و مى گویند که خطاب هاى قرآن کریم مخصوص به مردم یک عصر نیست و تنها متوجه حاضران در عصر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نمی باشد، بلکه همه را تا روز قیامت به یک جور شامل مى شود.
در جواب مى گوییم که ما نیز نخواستیم بگوئیم که تکالیفى که در اینگونه خطاب ها هست تنها متوجه معاصرین رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) است بلکه خواستیم بگوئیم که آن لحن احترام آمیزى که در اینگونه خطاب ها هست مخصوص ایشان است. اما تکلیفى که در آن ها است وسعت و تنگى آن اسباب دیگرى دارد، غیر آن اسباب که سعه و ضیق خطاب را باعث مى شود. همچنانکه آن تکالیفى که بدون خطاب (یا ایها الذین آمنوا) بیان شده وسیع است و اختصاصى به یک عصر و دو عصر ندارد.
پس بنابراین قرار گرفتن جمله (یا ایها الذین آمنوا) در اول یک آیه مانند جمله (یا ایها النبى) و جمله (یا ایها الرسول) بر اساس تشریف و احترام است و منافاتى با عمومیت تکلیف و سعه معنا و مراد آن ندارد. بلکه در عین اینکه به عنوان احترام روى سخن را به ایشان کرده است، لفظ (الذین آمنوا) مطلق است و در صورت وجود قرینه عمومیت دارند کان ایمان را تا روز قیامت شامل می شود مانند آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ» (نسا/137) و «وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ» (هود/29) که حکایت کلام حضرت نوح (علیه السلام) است.
[ بستن توضیحات ]