میزان ابزار سنجش است و هر چیزی را با میزان متناسب با آن چیز می‏سنجند. بنابراین، برای عقاید، اخلاق و اعمال انسان نیز میزانی مناسب آنها وجود دارد؛ چنان‏که از آیات فراوانی از قرآن استفاده می‏شود؛ مانند:
1 ـ (ونضع الموازینَ القسط لیوم القیامة فلا تُظلم نفسٌ شیئاً وإن کانَ مثقالَ حبّةٍ مِن خردلٍ أتینا بها وکفی بنا حاسبین)؛ و ترازوهای عدل را برای روز قیامت خواهیم نهاد و ستمی به هیچ کس نخواهد شد و اگر عملی به اندازه دانه خردلی (اسپندی) باشد در حساب آوریم و تنها علم ما از همه حسابگران کفایت خواهد کرد و ما نیز خود حساب‏رس کافی و کامل هستیم.
امام صادق (علیه‏السلام) در تفسیر این آیه می‏فرماید: ترازوهای قسط و عدالت در روز قیامت عبارتند از پیامبران و اوصیاء (علیهم‏السلام): «هم الأنبیاء و الأوصیاء». بنابراین، عقاید و اخلاق و اعمال انسان‏ها را با عقاید و اخلاق و اعمال پیامبران و اوصیای آنان ارزیابی کرده و می‏سنجند.
2 ـ (فَمَن ثقُلت موازینُه فأولئک هم المفلحون و مَن خفّت موازینُه فأولئک الّذین خسروا أنفسَهم فی جهنّم خالدون)؛؛ کسانی که ترازوهای اعمالشان سنگین باشد آنان رستگارانند و کسانی که ترازوهای کردارشان سبک باشد به خود زیان وارد کرده و سرمایه خود را باختند و در جهنّم جاوید خواهند بود.
امام صادق (علیه‏السلام) می‏فرماید: هیچ‏کس در روز قیامت جلو نخواهد بود، مگر به اعمال و دلیل این مطلب سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است که فرمود: ای مردم! عرب بودن به پدر و جدّ نیست، عربیّت زبان گفتار است. هر کس با آن سخن گفت او عرب است. بدانید که همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک است و گرامی‏ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست و دلیل آن، سخن خداست که می‏فرماید: هنگامی که در صور دمیده شود نسبت‏ها از بین رفته، مورد سؤال قرار نمی‏گیرند. بنابراین، کسانی که ترازوهایشان را با کردار نیک سنگین سازند آنان رستگارانند و کسانی که ترازوهای کردارشان سبک باشد به جان خود زیان وارد کرده، در دوزخ جاودان خواهند بود.
امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) درباره پیشوایان کفر و پرچمداران گمراهی می‏فرماید: برایشان توزین و سنجش اعمال نیست و مورد اعتنا قرار نمی‏گیرند؛ زیرا اینان به امر و نهی خدا و پیامبر اعتنا نکردند. از این‏رو در دوزخ جاوید خواهند بود.
3 ـ (فأمّا مَن ثقُلت موازینُه فهو فی عیشةٍ راضیة و أمّا مَن خفّت موازینُه فأُمّه هاویة)؛؛ کسانی که میزان کردارشان سنگین باشد در زندگی خوشی به سر می‏برند، اما کسانی که میزانشان سبک باشد جایگاهشان دوزخ است.
کسی از امام صادق (علیه‏السلام) پرسید آیا اعمال وزن می‏شود. فرمود: نه؛ زیرا اعمال جسم نیست بلکه عرض و صفت است، وانگهی کسی به وزن کردن نیاز دارد که تعداد اشیا و سنگینی و سبکی آنها را نداند و قطعاً بر خداوند چیزی پوشیده و پنهان نیست. پرسید: پس معنای میزان چیست؟ فرمود: عدالت است. پرسید: پس معنای آیه (فَمن ثقلت موازینُه) چیست. فرمود: ترجیح عمل و کردار شایسته است.
4 ـ (و الوزنُ یومَئذٍ الحقُّ فمن ثقُلت موازینُه فأولئکَ هم المفلحون و مَن خفّتْ موازینُه فأولئکَ الّذین خسروا أنفُسهم بما کانوا بآیاتنا یَظلمون)؛ قطعاً روز قیامت روز سنجش اعمال است؛ آنان‏که میزانشان سنگین باشد البته رستگار خواهند بود و آنان‏که سنجش آنها سبک باشد کسانی هستند که به آیات و پیامبران خدا ستم کرده‏اند و در حقیقت به خود زیان وارد ساخته‏اند.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می‏فرماید پنج چیز میزان را سنگین می‏کند: «سبحان اللّه» و «الحمد للّه» و «لا إله الاّ اللّه» و «اللّه اکبر» و فرزند شایسته و صالحی که از انسان مسلمان وفات کند و انسان در مرگ او شکیبا و بردبار باشد.
تذکّر: اینگونه از موارد از قبیل ذکر مصادیق مهمّ است وگرنه طبق شواهد دیگر مصادیق فراوانی برای نقل میزان مطرح است.
5 ـ (أُولئکَ الّذینَ کفرُوا بآیاتِ ربّهم ولِقائه فحبطت أعمالهم فلا نقیم لَهم یومَ القیامة وزناً)؛ آنان کسانی هستند که به آیات پروردگارشان و ملاقات او کفر ورزیده‏اند. بنابر این، اعمالشان باطل و نابود گشته، و ما در روز قیامت برایشان ترازو نصب و میزان اقامه نمی‏کنیم؛ زیرا کالایی برای توزین ندارند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای تفهیم این که ارزش انسان تنها به عمل صالح است نه به زور و بازوی ستبر و هیکل درشت، می‏فرماید: همانا در روز قیامت انسان فربهی می‏آید که به اندازه بال مگسی ارزش و وزن ندارد: «إنّه لیأتى الرّجل السّمین یوم القیامة لا یزن جناح بعوضة» قرآن درباره منافقان می‏فرماید: (و إذا رأیتهم تعجبک أجسامهم و إن یقولوا تسمع لقولهم کأنّهم خشبٌ مسنّدةٌ)؛ جسمشان آراسته و زیباست امّا از درون، گویی چوب خشک هستند.
اشاره: در برخی از آیات چنین آمده است: (وإن کان مثقال حبّةٍ من خردل أتینا بها وکفی بنا حاسبین)؛ اگر عمل هم وزن پَرِ اِسْپَندْ اندک و سبک باشد ما آن را برای ارزیابی می‏آوریم و در بعضی آیات دیگر چنین آمده است: (فلا نقیم لهم یوم القیامة وزناً)؛ برای آنان ما اصلاً ترازو نصب نمی‏کنیم. آیه دوم ناظر به کافران است که هیچ عمل صالحی برای سنجیدن ندارند. البته معیار درکات آنها جداگانه معلوم می‏شود و آیه اول ناظر به موحّدان است که عمل صالح و طلاح را امتثال و ارتکاب کردند. لذا در هر دو قسم از پَرِ اسپند صرف نظر نمی‏شود، برخلاف کافران که جز عمل طالح چیزی ندارند.
از روایاتی که درباره میزان وارد شده نکات برجسته‏ای در زمینه‏های عقیده، اخلاق و اعمال و سبکی و سنگینی اشیایی استفاده می‏شود؛ مانند:
1 ـ سنگین‏ترین چیز در دنیا و آخرت «اللّه» تبارک وتعالی است و هیچ ارزشی به پایه سنگینی خداوند نیست. امام باقر (علیه‏السلام) می‏فرماید: خداوند بر اهل دنیا سنگین است، مانند سنگینی او در روز قیامت در میزان‏هایشان، و همانا خداوند شرّ را بر اهل دنیا سبک شمرد، مانند سبک بودن آن در قیامت در میزان‏هایشان: «إنّ الله ثَقُل علی أهلِ الدّنیا کثقله فى مَوازینهم یومَ القیامة، و إنّ الله عزّ وجلّ خفّف الشرّ علی أهلِ الدّنیا کخفّته فى مَوازینهِم یومَ القیامة».
تذکّر: سنگینی «الله» یعنی عظمت توحید، به لحاظ وجود عینی و بزرگی اعتقاد آن به لحاظ علمی.
2 ـ نماز و درودی که به نیّت محمّد و آل او (صلوات الله علیهم أجمعین) به جا آورده شود سبب سنگینی میزان اعمال انسان در روز قیامت است. محمّد بن مسلم از امام باقر یا صادق (علیهماالسلام) نقل می‏کند: در میزان قیامت چیزی سنگین‏تر از نماز و صلوات به نیّت محمّد وآل محمّد (علیهم‏السلام) نیست. همانا اعمال انسان در قیامت وقتی در میزان گذاشته می‏شود به سمت سبکی میل می‏کند. ناگهان صلوات فرا می‏رسد و چون در میزان نهاده شود سبب ترجیح کفه کردار نیک او می‏گردد: «ما فى المیزان شی‏ء أثقل من الصّلاة علی محمّد و آل محمّد، و إنّ الرّجل لتوضع أعمالُه فى المیزان فیمیل به فیخرج الصّلاة فیضعها فى میزانه فیرجّح».
3 ـ امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) در دو فراز از گفتار عارفانه خویش شهادتین را سبب بالا رفتن عمل و باعث سنگینی میزان دانسته، می‏فرماید: «و أشهد أن لا إله إلاّ الله وحده لا شریک له، و أشهد أنّ محمّداً عبده و رسولُه شهادتان ترفعان القول و تضاعفان العمل، خف میزان ترفعان منه و ثقل میزان توضعان فیه»؛ اگر شهادتین از میزان انسان کنار رود آن ترازو سبک گشته و اگر در آن نهاده شود سنگین می‏گردد. همچنین فرمود: «و نشهد أن لا إله إلاّ الله وحده لا شریک له و أشهد أنّ محمّداً عبده و رسوله شهادتین تصعدان القول و ترفعان العمل، لایخف میزان توضعان فیه ولا یثقل میزان ترفعان منه».
4 ـ خیر و خیرخواهی در دنیا سبب رستگاری انسان می‏گردد و در آخرت نیز سبب سنگینی میزان اعمال اوست؛ چنان‏که شرّ، هم در دنیا سبب خفّت و سبکی است و هم در آخرت مایه سبکی میزان کردار شرور می‏گردد. امام صادق (علیه‏السلام) می‏فرماید: «إنّ الخیر ثقل علی أهل الدّنیا علی قدر ثقله فى موازینهم یومَ القیامة وإنّ الشرّ خفّ علی أهل الدّنیا علی قدر خفّته فى موازینهم یوم القیامة».
5 ـ دانشمندان اخلاق، در میان اذکار برای ذکر شریف «لا إله إلاّ الله» مقام برجسته‏ای قائلند؛ زیرا حروف آن هیچ یک از لب ادا نمی‏شود (شفوی نیست) بنابراین، می‏تواند از هرگونه ریا و تظاهر دور باشد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی چند ویژگی برای ذکر «لا إله إلّا الله» بر می‏شمارد: یکی این که کردار انسان بدون «لا إله إلاّ الله» پذیرفته نمی‏شود؛ اگر وحدانیّت خدا از عمل انسان گرفته شود آن عمل پوچ می‏شود. دیگر این که کلمه تقواست. سوم این که سبب سنگینی اعمال انسان در روز قیامت است: عن الحسن بن علىّ بن أبى طالب (علیهماالسلام) عن النّبىّ (صلی الله علیه و آله و سلم) حدیث طویل فى تفسیر «سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلاّ الله و الله أکبر» وفیه قال النّبىّ (صلی الله علیه و آله و سلم): «و قوله لا إله إلاّ الله یعنى بوحدانیّته لا یقبل الله الأعمال إلاّ بها، و هى کلمة التقوی یثقّل الله بها الموازین یوم القیامة».
6 ـ ظاهر سازی و ریا کاری، در قیامت مایه سبک وزنی اعمال انسان است. امام باقر (علیه‏السلام) می‏فرماید: «من کان ظاهره أرجح من باطنه خفّ میزانه».
7 ـ کردار انسان با کردار ائمّه طاهرین و امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) سنجیده می‏شود. امام صادق (علیه‏السلام) درباره (و أنّ هذا صراطی مستقیماً فاتّبعوه) فرمود: «هو و الله علىّ، هو و الله الصّراط و المیزان». و در حدیث دیگر فرمود: «نحن الموازین القسط». از این رو بلندای مرتبه انسان و پذیرفته شدن طاعاتش همانا به قدر محبّت او نسبت به پیامبران و اوصیا و به اندازه پیروی در گفتار، کردار، آثار و سنّت آنان است، و تا چه اندازه انسان به پیامبران و امامان عقیده داشته و آنان را مبعوث و برگزیده بر حق بداند. بنابر این، اعمالی پذیرفته می‏شود که با اعمال آنان موافق باشد و اخلاق و گفتاری پسندیده است که با اخلاق و گفتار آنان همخوان باشد و عقیده و باوری بر حق است که از آنان گرفته شود و عقیده‏ای مردود است که از آنان اقتباس نشود. هر چه انسان به آنان نزدیک شود به حق نزدیک شده و هر چه از ایشان دور شود از حق دور گشته است.
بنابر این، میزان هر قومی، پیامبر و وصیّ آن قوم است و به اندازه پیروی از راه آنان سعادت و ملاقات خدا و بهشت را می‏توان دریافت.
8 ـ نوشته عالمان دین بر خون شهیدان راه خدا ترجیح دارد؛ زیرا همانند شدن به پیامبران و اوصیای آنان در آموختن علم و حکمت و آموزاندن آنها بیشتر است تا به مقام عالی شهادت رسیدن؛ زیرا انگیزه بعثت پیامبران (صلوات الله علیهم أجمعین) همانا آموزش علم و حکمت و پاک ساختن جان‏هاست. آنان برای تهذیب اخلاق و نفوس و خوی پاک و پاکیزه مبعوث شده‏اند، وامّا دفع و دفاع از حریم دین به وسیله جهاد هدف دوم است. از این رو امام صادق (علیه‏السلام) می‏فرماید: «إذا کان یوم القیامة جمع الله النّاس فى صعیدٍ واحدٍ و وُضعت الموازین فیُوزن دماءُ الشهداء مع مدادِ العُلماء فیرجّح مداد العلماءِ علی دماءِ الشّهداءِ».
9 ـ سنگینی میزان و سبکی آن در قیامت معیار کرامت و لئامت انسان در معاد است؛ یعنی اگر میزان عمل کسی در قیامت وزین بود او در آن روز به عنوان انسان کریم شناخته می‏شود وگرنه به عنوان فرد لئیم به حساب می‏آید. امام صادق (علیه‏السلام) فرمود: سلمان (رحمه‏الله) در جواب مردی گفت: «...فإذا کان یوم القیامة ونُصِبَت الموازینُ فمن ثَقُلَتْ موازینه فهو الکریم ومَنْ خَفَّت موازینه فهو اللّئیم». [ نظرات / امتیازها ]

این آیه بشارتى به نیکوکاران و هشدارى به خلافکاران است که اعمال شما بى‏کم و کاست، کیفر و پاداش داده مى‏شود، چنانکه فیض کاشانى مى‏گوید:
هشدار که هر ذرّه حسابست در اینجا
دیوان حسابست و کتابست در اینجا
«خَردل» نام گیاهى است که دانه‏هاى بسیار ریز سیاه دارد و در کوچکى و حقارت، ضرب المثل شده است.
«میزان» به معناى وسیله‏ى سنجش، بارها در قرآن مجید مطرح شده و مورد تأکید خداوند متعال قرار گرفته است. ناگفته پیداست که سنجش هر چیزى با وسیله‏اى متناسب با آن صورت مى‏پذیرد، مثلاً براى سنجش درجه‏ى هوا، آن را با دماسنج، براى اندازه گیرى طول، آن را با متر و براى سنجش وزن اشیا، آن را با کیلو محاسبه مى‏کنند. بدیهى است که براى سنجیدن انسان و اعمال او نیز از وسیله‏اى متناسب با او که همان انسان کامل است استفاده شود، همانطور که در روایات آمده است: امامان معصوم و انبیا و اوصیا علیهم السلام موازین قسط هستند. (45) و در زیارتنامه‏ى امیرالمؤمنین علىّ علیه السلام نیز مى‏خوانیم: «السلام على میزان الاعمال»(46)
سؤال: اگر واقعاً محاسبات خداوند، اینچنین دقیق است، پس دیگر عفو و کرم الهى چه جایگاه و توجیهى دارد؟!
پاسخ: حسابرسى یک اصل است و لطف و بخشش اصل دیگر که هر کدام در جاى خود محفوظ است و منافاتى با دیگرى ندارد.
سؤال: در بعضى آیات آمده است که خداوند براى گروهى از مردم، میزانى برپا نمى‏کند، «فلانقیم لهم یوم القیامة وزنا» آیا میزان براى افراد خاصّى خواهد بود؟
پاسخ: خیر، میزان براى همه‏ى انسان‏ها اقامه خواهد شد، امّا از آنجا که میزان براى محاسبه‏ى اعمال است، وقتى تبهکارى چیزى در بساط ندارد تا ارائه کند و جهنّمى بودنش قطعى و مسلّم است، دیگر نیازى به برپایى میزان نیست و سنجش بى‏معناست.(47)
--------------------------------------------------------------------------------
45) کافى، ج‏1، ص 469 ؛ معانى الاخبار، ص 31.
46) تفسیر نمونه.
47) تفاسیر صافى و نورالثقلین. [ نظرات / امتیازها ]

خردل نام علفی است که تخمهای بسیار ریز و سیاه دارد و به قولی نام همان تخم های ریز است که در قرآن برای نشان دادن کوچکی عمل به کار رفته است . [ نظرات / امتیازها ]

به طورى که از آیات و روایات مربوط به روز قیامت استفاده مى‏شود، انسان در قیامت پس از زنده شدن، مراحل گوناگونى را طى خواهد کرد تا به جایگاه اصلى خود که بهشت یا جهنّم و یا اعراف است برسد. این مراحل را «مواقف» یا ایستگاهها مى‏نامند و هر موقفى ویژگیهاى خود را دارد. یکى از آن موقفها موقف «میزان» است که در آن به اعمال انسان رسیدگى دقیق مى‏شود.
در قرآن کریم در آیات متعددى، از این موقف با کلماتى مانند: «وزن» و «موازین» یاد شده و روز قیامت روز حساب معرفى شده است. ما اکنون برخى از آیات مربوط به میزان را در زیر مى‏آوریم و سپس درباره میزان و چگونگى آن توضیح خواهیم داد:
و الوزن یومئذ الحق فمن ثقلت موازینه فاولئک هم المفلحون و من خفت موازینه فاولئک الذین خسروا انفسهم (اعراف/8 ـ 9)
و سنجش کردارها در آن روز (رستاخیز) حق است، پس هرکه میزان کردارش سنگین باشد، ایشان رستگارانند و هرکه میزان کردارش سبک باشد، آنانند که بر خویشتن زیان زده‏اند.
و نضع الموازین القسط لیوم القیامة (انبیاء/47)
و در روز قیامت ترازوهاى دادگرى مى‏نهیم.
فاما من ثقلت موازینه فهو فى عیشة راضیة و اما من خفت موازینه فامّه هاویة (قارعه/ 6 - 9)
پس هرکس که میزان کردارش سنگین باشد، او در زندگانى خوشایندى است و امّا هرکس که میزان کردارش سبک باشد، پس جایگاه اصلى او جهنم است.
همچنین در روایات معصومین(ع) هم به صورتهاى گوناگونى از موقف میزان سخن گفته شده است. و آنها دو دسته‏اند: در دسته‏اى از آنها از میزان در قیامت به طور کلى صحبت شده و در دسته دیگر معنا و مفهوم میزان بیان شده است. روایات دسته دوم را در مقام بیان مفهوم میزان، ذکر خواهیم کرد و اکنون چند روایت از دسته اول را نقل مى‏کنیم:
- قال رسول اللّه‏(ص): یابن مسعود، احذر یوما تنشر فیه الصحائف و تظهر فیه الفضائح، فانه تعالى یقول: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة»
پیامبر خدا به ابن مسعود فرمود: اى ابن مسعود از روزى بترس که در آن نامه‏هاى اعمال منتشر شود و رسواییها آشکار گردد، همانا خداوند مى‏فرماید: در روز قیامت ترازوهاى عدل و داد مى‏گذاریم.
ـ قال رسول اللّه‏(ص): مایوضع فى میزان امرى‏ء یوم القیامة افضل من حسن الخلق.
پیامبر خدا(ص) فرمود: در روز قیامت، در میزان اعمال شخص، چیزى بهتر از اخلاق نیکو گذاشته نمى‏شود.
ـ قال رسول اللّه‏(ص): حبّى و حبّ اهل بیتى نافع فى سبعة مواطن... و عند المیزان و الحساب.
پیامر خدا(ص) فرمود: محبت من و اهل بیتم در هفت جا سودمند خواهد بود... و نزد میزان و نزد حساب.
- قال على (ع): و اما قوله تبارک وتعالى: «ونضع الموازین القسط» فهو میزان العدل یؤخذ به الخلائق یوم القیامة، یدین اللّه‏ الخلق بعضهم من بعض بالموازین.
على (ع) فرمود: و اما سخن خداوند: ترازوهاى عدل و داد مى‏گذاریم، منظور از آن، ترازوى عدلى است که مردم در قیامت با آن مؤاخذه مى‏شوند وخداوند با آن ترازوها مردم را جزا مى‏دهد، و حق بعضى از مردم را از بعضى دیگر مى‏گیرد.
- عن ابى عبداللّه‏ (ع) فى قوله تعالى: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامة» قال: الانبیاء والاوصیاء.
امام صادق (ع) درباره سخن خداوند: و در قیامت ترازوهاى عدل مى‏گذاریم، فرمود: منظور پیامبران و اوصیا هستند. (یعنى وجود پیامبران و اوصیا وسیله سنجش اعمال است و اعمال مردم با آنها سنحیده مى‏شود.
ـ عن على بن الحسین(ع) قال: اعلموا عباداللّه‏ ان اهل الشرک لاینصب لهم الموازین و لاینشر لهم الدواوین و انما یحشرون الى جهنم زمرا و انما نصب الموازین و نشر الدواوین لأهل الاسلام.
امام سجاد(ع) ضمن یک حدیث طولانى فرمود: اى بندگان خدا، بدانید که در قیامت براى مشرکان میزان و ترازوى اعمال گذاشته نمى‏شود و دفتر و دیوان نخواهند داشت بلکه آنان گروه گروه به سوى جهنم کشیده خواهند شد، نصب میزان و نشر نامه اعمال مخصوص اهل اسلام است. [ نظرات / امتیازها ]