توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 162) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 162 و 163) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 11 ح 7) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 10 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافی (ج 2 ص 28 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را عیون اخبار الرضا (ج 1 ص 290 ح 39) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 163 ح 5) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافی (ج 1 ص 213 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافی (ج 1 ص 14 ح 12) از هشام بن حکم روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 7) از ابن جریر و ابن ابى حاتم، و طبرانى از انس، و ابى امامه، و وائلة بن اسقف و ابى الدرداء روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را اصول کافی (ج 1 ص 245 سطر 9) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 8) از ابن ابى شیبه، و احمد، و ترمذى، و ابن جریر، و طبرانى، و ابن مردویه، از ام سلمه روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را صافی (ج 1 ص 19) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافی (ج 2 ص 598 ح 2) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافى (ج 2 ص 600 ح 8 ط تهران) و تفسیر عیاشى (ج 1 ص 5 ح 8) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 11 ح 5) از فضیل بن یسار روایت کرده است.

2-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 12 ح 8) از جابر روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 10 ح 7) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را معانی الاخبار (ص 259 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر صافی (ج 1 ص 18) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را شیعه در تفسیر صافى (ج 1 ص 38) و سنی در سنن ابى داود (ج 2 ص 75 ح 1475) و الدر المنثور (ج 2 ص 7) روایت کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر صافی (ج 1 ص 21) روایت کرده است.

2 و 3 و 4 و 5-این روایت را منیه المرید (ص 191) روایت کرده است.

6-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 17 ح 4) از ابى بصیر روایت کرده است.

7-این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 18 ح 6) از یعقوب بن یزید از یاسر روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : توضیح اینکه ما انسان ها به خاطر ارتباطى که با عالم طبیعت داریم، و در عالم ماده پدید آمده و در آن زندگى می کنیم و در آخر هم در آن می میریم، ذهنمان مانوس با مادیات شده، از هر معنایى، مفهوم مادى آن را می فهمیم، و هر مفهومى را با مصداق جسمانیش منطبق می سازیم، مثلا وقتى از یک نفر مثل خود کلامى بشنویم، کلامى که حکایت از حال امرى می کند بعد از آنکه معناى کلام را فهمیدیم، آن را بر مصداقى حمل و منطبق می کنیم که معهود ذهن ما، و نظام حاکم در آن است، چون می دانیم گوینده کلام غیر این مصداق را در نظر نگرفته، چون او هم انسانى است مثل ما، و خودش هم از چنین کلامى غیر آنچه ما فهمیدیم نمی فهمد، و غیر آن را هم نمی فهماند، و در نتیجه همین نظام، نظامى است که حاکم در مصداق است، و همین نظام حاکم در مصداق، در مفهوم هم جارى است، چه بسا می شود که به مفهوم کلى استثنا می زند، و یا مفهوم یک حکم جزئى را تعمیم می دهد، یا به هر نحوى دیگر، در مفهوم دخل و تصرف می کند که ما این تصرفات را، تصرف قرائن عقلیه غیر لفظیه می نامیم.

مثال این تصرفات اینکه وقتى می شنویم شخصى عزیز و بزرگ و ثروتمند می گوید: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ» (حجر/21) نخست معناى مفردات کلامش را می فهمیم، سپس مفهوم مجموع کلام آن را هم می فهمیم، آن گاه در مرحله تطبیق کلى بر مصداق حکم می کنیم که حتما این شخص هزاران انبار در قلعه هایى محکم دارد، که مالامال از اشیا و کالا است، چون هر کس انبار و خزینه درست می کند براى همین منظور درست می کند، و نیز حکم می کنیم به اینکه آن اشیا و کالاها عبارت است از طلا، و نقره، و اثاث خانه، و زیور آلات، و سلاح هاى جنگى، چون چنین چیزهایى را در انبارها و خزینه ها حفظ می کنند و هیچ به نظر ما نمی رسد که آن اشیا، زمین و آسمان و خشکى و دریا و ستارگان و انسان ها باشند، چون هر چند این ها نیز اشیا هستند و کلمه (إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ) شامل آن ها هم می شود، و لیکن این ها انبار کردنى نیستند، و روى هم انباشته نمی شوند، و به همین جهت حکم می کنیم به اینکه منظور گوینده‏ از کلمه (شى‏ء) همه چیز نیست بلکه بعض افراد شىء است، نه مطلق شى، و غیر محصور آن، و همچنین حکم می کنیم به اینکه منظورش از خزائن اندکى از بسیار است. پس در این مثال، نظام موجود در مصداق باعث شد دامنه گسترده کلمه (شى‏ء) و نیز کلمه خزائن بطور عجیبى برچیده شود. آن گاه وقتى می شنویم که خداى تعالى هم چنین کلامى را بر رسول گرامیش نازل کرده، و فرموده: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ» (حجر/21) اگر ذهن ما از آن سطح پائین و معمولى و ساده اش بالاتر نیاید، عینا همان تفسیرى که براى آن کلام بشرى کردیم، براى این کلام الهى خواهیم کرد، با اینکه هیچ علمى و دلیلى بر تفسیر خود نداریم، تنها مدرک ‏مان این است که ما از چنین عبارتى چنین معنایى می فهمیم. اما اگر کمى ذهن خود را از آن سطح پائین ترقى دهیم، و بفهمیم که خداى تعالى تنها مال را خزینه نمی کند، و مخصوصا وقتى ببینیم که دنبال آن جمله می فرماید: «وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» (حجر/21) و نیز می فرماید: «وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» (جاثیه/5) حکم خواهیم کرد بر اینکه مراد از کلمه شى" رزق، یعنى آب و نان است، و مراد از نازل کردن آب و نان، نازل کردن باران است، چون فهم ما از عبارت نازل شدن از آسمان چیزى به جز باران نمی فهمد. در نتیجه خزینه شدن همه چیز نزد خدا و سپس نازل شدن آن به اندازه هاى معین در نظر ما کنایه از انباشته شدن آب در آسمان، و سپس نازل شدن آن به زمین براى آماده شدن موارد غذایى خواهد بود.

این تفسیر هم مثل تفسیر اول، تفسیر به رأى و بدون علم است، چون هیچ سندى بر طبق آن نیست، تنها دلیل ما این است که ما چیزى به جز باران سراغ نداریم که از آسمان نازل شود. پس دلیل ما بر این تفسیر، عدم علم است، نه علم به عدم، و اینکه چیزى به جز باران نازل شدنى نیست.

باز اگر سطح فکر را بالاتر ببریم و بخواهیم به هیچ وجه درباره قرآن سخن بدون علم نگوئیم، و اطلاق کلام قرآنى را بدون علم بر هیچ مصداقى حمل ننموده، بلکه به اطلاقش باقى بگذاریم، و مثلا در مورد همین آیه اى که به عنوان مثال آوردیم بگوئیم که این آیه در مقام بیان‏ مساله خلقت است، چیزى که هست چون می دانیم موجودات یکى پس از دیگرى خلق می شوند، فرزندان انسان و حیوان بعد از پدران و مادران: و تخم گیاهان بعد از گیاهان، و درختان موجود می گردند، همه و همه در زمین موجود می شوند، و از آسمان نازل نمی گردند، حکم می کنیم که جمله «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ ...» (حجر/21) کنایه است از اینکه موجودات در موجود شدن مطیع اراده خدایند، و اراده خدا به منزله مخزنى است که تمامى کائنات و آفریده ها در آن مخزونند، و از آن ها تنها موجودى هستى می پذیرد که مشیت خدا بر موجود شدن آن تعلق گرفته باشد.

این تفسیر هم بطورى که ملاحظه می کنید تفسیر به رأى است، و نظرى است که ما می دهیم، و هیچ دلیل و سندى بر آن نداریم، به جز همان که گفتیم موجودات زمینى از آسمان نمی افتند، چون به نظر ما نزول، همان افتادن از بالا به پائین است، و ما از نزول ‏هاى دیگر آگاهى نداریم. اگر در کلماتى که خداى تعالى در کتاب مجیدش در معرفى اسما، صفات، افعال خود، فرشتگان، کتب، رسولان، قیامت و متعلقات قیامتش، آورده دقت نموده، و نیز در حکمت احکامش و ملاکات آن ها تامل کنیم آن وقت به خوبى خواهیم دید که آنچه ما در تفسیر آن کلمات با به کار بردن قرائن عقلیه اظهار می داشتیم همه اش از قبیل تفسیر به رأى و پیروى غیر علم، و تحریف کلام از مواضعش بود.

در فصل پنجم از بحث پیرامون محکم و متشابه نیز گفتیم که بیانات قرآنى بالنسبه به معارف الهیه همان جنبه اى را دارد، که امثال با ممثلات دارند، و این بیانات قرآنى در آیاتى متفرق شده، و در قالب‏ هاى مختلفى ریخته شده، تا نکات دقیقى که ممکن است در هر یک از آن آیات نهفته باشد، به وسیله آیات دیگر تبیین شود، و به همین جهت بعضى از آیات قرآنى شاهد بعضى دیگر است، و یکى مفسر دیگر است، و اگر جز این بود امر معارف الهیه در حقایقش مختل می ماند، و ممکن نبود که یک مفسر در تفسیر یک آیه گرفتار قول به غیر علم نشود، که بیانش گذشت. از اینجا روشن می شود که تفسیر به رأى به بیانى که کردیم خالى از قول بدون علم نیست، همچنانکه در حدیث دیگرى که گذشت به جاى «من فسر القرآن برأیه» (تفسیر صافى ج 1 ص 21) آمده بود: «من قال فى القرآن بغیر علم فلیتبوا مقعده من النار». [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون ترتیب معنوى که بین مفاهیم و معانى آن ها موجود است به هم می خورد و در نتیجه یک آیه قرآن در جایى غیر از آنجا که دارد واقع می شود، و نیز یک کلمه آن در غیر آنجایى که دارد قرار می گیرد، و لازمه این آن است که بعضى از آیات قرآن و یا بیشتر آن به معناى خلاف ظاهرش تاویل شود.

همانطور که دیدیم جبرى مسلکان آیاتى را که ظهور در اختیار انسان ها دارد تاویل کردند، و در مقابل آنان مفوضه هم آیاتى را که ظهور در قدر و محدود بودن اختیار آدمیان دارد تاویل نمودند. این کار منحصر در جبرى مذهبان، و مفوضه نیست بلکه غالب مذاهب اسلامى گرفتار تاویل در آیات قرآنى شدند، و هر آیه اى را که موافق با نظرشان نبود تاویل کردند، و اگر کسى از ایشان می پرسید: آخر آیه اى که شما تاویلش کردید ظهور در غیر این معنا دارد، در پاسخ می گفتند که قرائن عقلى هم براى خود قرینه اى است که باید به حکم آن از ظاهر یک کلام صرف نظر نموده و آن را بر معناى خلاف ظاهرش حمل کرد، و این همان تاویل است که قرآن از آن نام برده است.. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را کافى (ج 2 ص 632 ح 17) و تفسیر عیاشى (ج 1 ص 18 ح 2) روایت کرده اند.

2-این روایت را معانى الأخبار (ص 190 ح 1) و محاسن برقى (ص 212 ح 86) و تفسیر عیاشى (ج ص 18 ح 2) روایت کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر نعمانی (فى المحکم و المتشابه المنقولة عن تفسیر النعمانى ص 5) به از اسماعیل بن جابر روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را نهج البلاغه (عبده ج 1 ص 54 ط بیروت) و احتجاج (ج 1 ص 389) روایت کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 6) از ابن سعد، و ابن الضریس، (در کتاب فضائلش) و ابن مردویه، از عمرو بن شعیب، از پدرش، از جدش، روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 6) از احمد به طریقی از عمرو بن شعیب، از پدرش، از جدش، روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ما در سابق هم گفتیم که آیات قرآن عموم افراد بشر از کافر و مؤمن از آنان که عصر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را درک کردند و آنان را که درک‏ نکردند دعوت می کند به اینکه پیرامون قرآن تعقل و تامل کنند، در بین آن آیات، خصوصا آیه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (نسا/82) دلالت روشنى دارد بر اینکه معارف قرآن معارفى است که هر دانشمندى با تدبر و بحث پیرامون آن می تواند آن را درک کند، و اختلافى که در ابتدا و به ظاهر در آیات آن می بیند برطرف سازد، و با اینکه این آیه در مقام تحدى و بیان اعجاز قرآن است، معنا ندارد در چنین مقامى فهم قرآن را مشروط به فهم صحابه و شاگردان ایشان بدانیم، حتى معنا ندارد که در چنین مقامى آن را مشروط به بیان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بدانیم. چون آنچه این آیه شریفه بیان نموده یا معنایى است موافق با ظاهر آیه که خود الفاظ آیه، آن معنا را می فهماند، هر چند که احتیاج به تدبر و بحث داشته باشد، و یا معنایى است که ظاهر آیه نامبرده آن را نمی رساند. خلاصه کلام، اینکه می فرماید: «چرا در قرآن تدبر نمی کنید» منظورش معنایى است خلاف ظاهر این عبارت، چنین سخنى مناسب مقام تحدى نیست، و حجت با آن تمام نمی شود، و این بسیار روشن است. بله، البته جزئیات احکام چیزى نیست که هر کس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بیانات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آن را از قرآن کریم استخراج کند، همچنانکه خود قرآن هم مردم را به آن جناب ارجاع داده، و فرموده: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» (حشر/7) و در این معنا آیاتى دیگر نیز هست، و همچنین جزئیات قصص و معارفى از قبیل مساله معاد.

از همین جا روشن می شود که شان پیامبر در این مقام تنها و تنها تعلیم کتاب است، و تعلیم عبارت از هدایت معلمى خبیر نسبت به ذهن متعلم است، و کارش این است که ذهن متعلم را به آن معارفى که دستیابى به آن برایش دشوار است ارشاد کند، و نمی توان گفت تعلیم عبارت از ارشاد به فهم مطالبى است که بدون تعلیم، فهمیدنش محال باشد، براى اینکه تعلیم آسان کردن راه و نزدیک کردن مقصد است، نه ایجاد کردن راه، و آفریدن مقصد، معلم در تعلیم خود می خواهد مطالب را جورى دسته بندى شده تحویل شاگرد دهد که ذهن او آسان تر آن را دریابد، و با آن مانوس شود، و براى درک آن ها در مشقت دسته بندى کردن و نظم و ترتیب دادن‏ قرار نگرفته، عمرش و موهبت استعدادش هدر نرفته، و احیانا به خطا نیفتد. این آن حقیقتى است که امثال آیه «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ» (نحل/44) و آیه «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» (جمعه/2) بر آن دلالت دارد. به حکم این آیات رسول اللَّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) تنها چیزى از کتاب را به بشر تعلیم می داده و برایشان بیان می کرده که خود کتاب بر آن دلالت می کند، و خداى سبحان خواسته است با کلام خود آن را به بشر بفهماند، و دست ‏یابى بر آن براى بشر ممکن است، نه چیزهایى را که بشر راهى به سوى فهم آن ها ندارد، و ممکن نیست آن معانى را از کلام خداى تعالى استفاده کند، چنین چیزى با امثال آیه «کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» (سجده/3) و آیه «وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ» (نحل/103) سازگارى ندارد، براى اینکه اولى قرآن را کتابى معرفى کرده که آیاتش روشن است، و براى قومى نازل شده که می دانند، و دومى آن را زبانى عربى آشکار معرفى نموده است. علاوه بر اینکه اخبار متواتره اى از آن جناب رسیده که امت را توصیه می کند به تمسک به قرآن، و اخذ به آن، و اینکه هر روایتى از آن جناب به دستشان رسید عرضه بر قرآنش کنند، اگر با قرآن مطابق بود به آن عمل کنند، و گرنه به دیوارش بزنند، و این توصیه ها وقتى معنا دارد که تمامى مضامین احادیث نبوى را بتوان از قرآن کریم در آورد، و گرنه اگر بنا باشد استفاده آن ها منوط به بیانى از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) باشد دور لازم می آید، (یعنى لازم می آید که فهم قرآن منوط به بیانات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) باشد، و فهم بیانات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هم منوط به فهم قرآن باشد، که اصطلاحا این را دور و محال می دانند- مترجم) علاوه بر اینکه احادیثى که از طرق صحابه از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده در بین خود آن ها اختلاف، و بلکه در بین احادیثى که از یکى از صحابه نقل شده اختلاف هست، و این بر هیچ حدیث ‏شناس متتبع پوشیده نیست.

ممکن است در حل اشکال بگویید مسلمانان می توانند از بین اقوالى که صحابه در معناى یک آیه دارند قولى را اختیار کنند که مخالف اجماع نباشد. لیکن این سخن مردود است، براى اینکه خود صحابه این راه را، راه حل ندانسته و به این روش عمل نکرده اند، و وقتى‏ از یکى از ایشان تفسیر آیه اى سؤال می شده بدون پروا از مساله اجماع، تفسیرى می کرده که مخالف تفسیر سایر صحابه بوده است، آن وقت چطور بگوئیم دیگران از مخالفت اجماع پرهیز نموده، و تنها نظریه اى بدهند که در اقوال صحابه وجود داشته باشد، با اینکه قول صحابه هیچ فرقى با سایر اقوال ندارد، و بر سایر امت حجت نیست، و چنان نیست که مخالفت با قول یک صحابى بر سایر اصحاب حلال و بر دیگر مردم حرام باشد علاوه بر اینکه اکتفا کردن به اقوال مفسرین صدر اسلام، و تجاوز نکردن از آن، در فهم معانى آیات قرآن باعث می شود که علم در سیر خود متوقف شود، و آزادى در تفکر از مسلمین سلب گردد، همچنانکه دیدیم (در اثر سانسور شدن بحث از ناحیه بعضى خلفا) مسلمانان صدر اول، نظریه قابل توجهى در این باب از خود بروز ندادند، و به جز کلماتى ساده و خالى از دقت و تعمق از ایشان به یادگار نمانده، درحالیکه قرآن به حکم آیه «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ» (نحل/89) مشتمل بر دقائقى از معارف است.

اما اینکه بعید شمردند که معانى قرآن بر صحابه پوشیده مانده باشد، با اینکه مردمى فهمیده و کوشاى در فهم بوده اند استبعادى است نابجا، به دلیل همان اختلافى که در اقوال آنان در معانى بسیارى از آیات هست، و اختلاف و تناقض جز با پوشیده ماندن حق و مشتبه شدن راه حق و راه باطل، تصور ندارد.

پس حق مطلب این است که راه به سوى فهم قرآن به روى کسى بسته نیست، و خود بیان الهى و ذکر حکیم بهترین راه براى فهم خودش می باشد، به این معنا که قرآن کریم در بیانگرى مقاصدش احتیاج به هیچ راهى دیگر ندارد، پس چگونه تصور می شود کتابى که خداى تعالى آن را هدایت و نور معرفى کرده و تبیان کل شى‏ء خوانده، محتاج به هادى و رهنمایى دیگر باشد، و با نور غیر خودش روشن، و با غیر خودش مبین گردد.

باز ممکن است بگوئید که از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به نقل صحیح رسیده است که در آخرین خطبه اى که ایراد کرد فرمود: «انى تارک فیکم الثقلین، الثقل الاکبر و الثقل الاصغر، فاما الاکبر فکتاب ربى، و اما الاصغر فعترتى اهل بیتى، فاحفظونى فیهما، فلن تضلوا ما تمسکتم بهما» و این سخن را شیعه و سنى (صحیح مسلم بشرح النوى ج 15 ص 180 در ترجمه فضائل على (علیه السلام)) به طرق متواتره از جمعیتى بسیار از صحابه رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از آن جناب نقل کرده اند، که علماى حدیث عده آن صحابه را تا سى و پنج نفر شمرده اند، و در بعضى از این طرق عبارت (لن یفترقا حتى یردا على الحوض) نیز آمده، و این حدیث دلالت دارد بر اینکه قول اهل بیت (علیه السلام) حجت است. پس هر چه درباره قرآن گفته باشند حجت و واجب الاتباع است، و باید در معناى قرآن تنها به گفته آنان اکتفا کرد، و گرنه لازم می آید که اهل بیت با قرآن نباشند، و از آن جدا محسوب شوند.

در پاسخ می گوئیم که عین آن معنایى که ما قبلا براى پیروى از بیان رسول اللَّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) کردیم در این حدیث شریف جارى است، و این حدیث نمی خواهد حجیت ظاهر قرآن را باطل نموده و آن را منحصر در ظاهر بیان اهل بیت (علیه السلام) کند، چگونه ممکن است چنین چیزى منظور باشد، با اینکه در متن همین حدیث فرموده: «قرآن و عترت هرگز از هم جدا نمی شوند» و با این بیان می خواهد قرآن و عترت را با هم حجت کند. پس این حدیث به ما می گوید قرآن بر معانى خود دلالت دارد و معارف الهیه را کشف می کند و اهل بیت (علیه السلام) ما را به طریق این دلالت هدایت نموده، به سوى اغراض و مقاصد قرآن راهنمایى می کنند علاوه بر اینکه نظیر روایاتى که از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در دعوت مردم به اخذ قرآن و تدبر در آن و عرضه احادیث بر آن وارد شده، روایاتى هم از ائمه اهل بیت (علیه السلام) وارد شده است.

از این هم که بگذریم در گروه بسیارى از روایات تفسیرى که از این خاندان رسیده طریقه استدلال به آیه اى براى آیه دیگر، و استشهاد به یک معنا بر معناى دیگر به کار رفته، و این درست نیست مگر وقتى که معنا معنایى باشد که در افق فهم شنونده باشد، و ذهن شنونده بتواند مستقلا آن را درک کند، چیزى که هست به او سفارش کنند از فلان طریق معین در این کلام تدبر کن.
اضافه بر اینکه در این بین، روایاتى از اهل بیت (علیه السلام) رسیده که بطور صریح دلالت بر همین معنا دارد، نظیر روایتى که صاحب محاسن (ص 270 ح 360) آن را به سند خود از ابى لبید بحرانى از ابى جعفر (علیه السلام) نقل کرده که در ضمن حدیثى فرمود: «هر کس خیال کند که‏ کتاب خدا مبهم است هم خودش هلاک شده و هم دیگران را هلاک کرده». قریب به این مضمون باز در محاسن و احتجاج (ج 2 ص 55) از همان جناب آمده و آن این است که فرمودند: «وقتى از چیزى برایتان سخن می گویند و خلاصه وقتى حدیثى و یا سخنى از من می شنوید همان مطلب را از کتاب خدا بپرسید» (تا آخر حدیث).

با این بیانى که گذشت بین دو دسته از روایات جمع می شود، و تناقض ابتدایى آن رفع می گردد، یکى این احادیث که می گفت فهمیدن معارف قرآن و رسیدن به آن از خود قرآن، امرى است ممکن، چون معارف قرآنى پوشیده از عقول بشر نیست، و دوم روایاتى که خلاف این را می رساند، مانند روایتى که تفسیر عیاشى (ج 1 ص 11 ح 2) آن را از جابر نقل کرده که گفت: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «قرآن بطنى دارد، و بطن قرآن ظاهرى دارد» آن گاه فرمودند: «اى جابر هیچ چیزى به قدر قرآن از عقول دور نیست، براى اینکه آیه هایى هست که اولش درباره چیزى، و وسطش درباره چیز دیگر، و آخرش درباره چیزى که غیر از دو مورد اول است نازل شده، و در عین اینکه کلامى است متصل، قابل حمل بر چند معنا است». این معنا در عده اى از روایات وارد شده، مخصوصا جمله (و هیچ (تفسیر عیاشى ج 1 ص 17 ح 5) چیز به قدر قرآن از عقول دور نیست ...). در تفسیر صافی (ج 1 ص 21 سطر 1) نیز از شخص رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هم روایت شده، و از در نهج البلاغه (نهج البلاغه فیض وصیة 77 ص 1081) نیز از امام على (علیه السلام) آمده که فرمودند: «قرآن حمالى است ذو وجوه، یعنى قابل حمل بر معانى بسیار است (تا آخر حدیث)».

پس آنچه در باب تفسیر سفارش شده این است که مردم قرآن را از طریقه خودش تفسیر کنند، و آن تفسیرى که از آن نهى شده تفسیر از غیر طریق است، و این نیز روشن شد که طریقه صحیح تفسیر این است که براى روشن شدن معناى یک آیه، از آیات دیگر استمداد شود، و این کار را تنها کسى می تواند بکند که در اثر ممارست در روایات وارده از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و از ائمه اهل بیت (علیه السلام)، استاد حدیث شده، و از این ناحیه ذوقى به دست آورد، چنین کسى می تواند دست به کار تفسیر بزند (و خدا راهنما است). [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى از دانشمندان گفته اند: «ماده مورد بحث، دلالت دارد بر دو چیز: نفوذناپذیرى و منعى که توأم با اصلاح باشد». [ بستن توضیحات ]

توضیح : در آیه مورد بحث، منظور از احکام محکمات، صراحت و اتقان این آیات است و می خواهد بفرماید آیات محکم مانند آیات متشابه هیچ تشابهى در آن ها نیست و خواننده بدون تردید و اشتباه به معنایش پى می برد، نه اینکه العیاذ باللَّه معنایش این باشد که بعضى از آیات قرآن معنادار است و بعضى دیگر سست و بى‏معنا است؛ چون خداى عز و جل در سوره هود آیه اول تمامى آیات قرآن را محکم و متقن خوانده و فرموده است: «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ» چیزى که هست از آنجایى که دنبال جمله (أُحْکِمَتْ آیاتُهُ) فرمود: «ثُمَّ فُصِّلَتْ» می فهمیم که مراد از احکام، حالى است از حالات تمامى آیات کتاب؛ می خواهد بفرماید قرآن کریم قبل از نزول امرى واحد بوده است و هنوز دستخوش تجزى و تبعض نشده بود؛ در آن موقع آیاتش متعدد نبود (و وقتى قرار شد نازل شود یعنى در خور فهم بشر گردد داراى آیات و اجزا شد- مترجم)، پس کلمه احکام در آیه سوره هود وصف تمامى کتاب است و در آیه مورد بحث وصف بعضى از آیات نسبت به بعضى دیگر است چون معناى بعضى از آیات قرآن روشن است و تشابهى در آن ها نیست و بعضى دیگر اینطور نیست.

به عبارت ساده‏تر، از آنجایى که در آیه مورد بحث آیات قرآن را به دو قسمت محکم و متشابه تقسیم کرده است می فهمیم که منظور از احکام در این آیه غیر از احکام در آیه سوره هود است و همچنین منظور از تشابه در آیه مورد بحث غیر از آن تشابهى است که در سوره زمر تمامى قرآن را متصف به آن دانسته و فرموده است: «کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ» (زمر/23).

حال ببینیم معناى (امّ الکتاب) چیست؟ و چرا آیات محکم را (ام الکتاب) خواند؟ کلمه (امّ) به حسب اصل لغت به معناى مرجعى است که چیزى و یا چیزهایى بدان رجوع می کنند و آیات محکم را نیز از همین جهت امّ الکتاب خوانده است که مرجع آیات متشابه است. پس معلوم می شود بعضى از آیات قرآن، یعنى متشابهات آن، به بعضى دیگر، یعنى آیات محکم رجوع دارند. از همین جا روشن می شود که اضافه کلمه (امّ) بر کلمه (الکتاب) اضافه لامیه، نظیر اضافه (امّ) بر کلمه (الاطفال- مادر کودکان) نیست بلکه به معناى (من از) است نظیر اضافه در (نساء القوم) و (قدماء الفقهاء) و امثال آن است. و بنابراین قرآن کریم مشتمل بر آیاتى است که مادر و مرجع آیات دیگر است. اگر کلمه (امّ) را مفرد آورد با اینکه آیات محکم متعدد است و جا داشت کلمه نامبرده را به صیغه جمع یعنى (امّهات) بیاورد و بفرماید: (هن امهات الکتاب) براى این بود که بفرماید آیات محکم در بین خود هیچ اختلافى ندارند بطورى که گویى یکى هستند.

نکته دیگر این که در آیه شریفه، کلمه محکمات در مقابل (أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ) قرار گرفته است؛ پس معلوم می شود که همان طور که گفتیم آیات قرآن دو قسمند، آن دسته که محکم است متشابه نیست و آنکه متشابه است محکم نیست و تشابه به معناى توافق چند چیز مختلف و اتحاد آن ها در پاره اى از اوصاف و کیفیات است و از سوى دیگر قرآن را چنین توصیف کرده است که کتابى متشابه و مثانى است به طورى که پوست بدن مردم خدا ترس از شنیدن آن جمع می شود و فرموده است: «کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ...» (زمر/23). مسلما منظور از این تشابه غیر از آن تشابه است؛ منظور از این آن است که آیات این کتاب (چه محکمش و چه متشابهش) از این نظر که یک اسلوب بى‏ نظیر دارند و همه آن ها در بیان حقایق و حکمت ‏ها و هدایت به سوى حق صریح و اسلوبى متقن دارند، متشابه و نظیر هم هستند و منظور از تشابه در آیه مورد بحث (به دلیل این که در مقابل محکم قرار گرفته است و نیز به قرینه این که فرموده است بیماردلان تنها آیات متشابه را گرفته و جار و جنجال به پا می کنند و می خواهند آن ها را به دلخواه خود تاویل نمایند- مترجم) این است که آیات متشابه طورى است که مقصود از آن براى فهم شنونده روشن نیست و چنان نیست که شنونده به مجرد شنیدن آن، مراد از آن را درک کند؛ بلکه در این که منظور فلان معنا است یا آن معناى دیگر تردید می کند و تردیدش بر طرف نمی شود تا آن که به آیات محکم رجوع نموده و به کمک آن ها معناى آیات متشابه را مشخص کند و در نتیجه همان آیات متشابه نیز محکم شود. پس آیات محکم به خودى خود محکم است و آیات متشابه به وسیله آیات محکم، محکم می شود.

مثلا آیه شریفه «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى» (طه/5) آیه متشابه است؛ چون معلوم نیست منظور از برقرار شدن خدا بر عرش چیست؟ شنونده در اولین لحظه که آن را می شنود در معنایش تردید می کند ولى وقتى مراجعه به آیه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» (شوری/11) می کند، می فهمد که قرار گرفتن خدا مانند قرار گرفتن سایر موجودات نیست و منظور از کلمه (استوا- برقرار شدن) تسلط بر ملک و احاطه بر خلق است نه روى تخت نشستن و بر مکانى تکیه دادن که کار موجودات جسمانى است و چنین چیزى از خداى سبحان محال است. باز نظیر آیه شریفه «إِلى‏ رَبِّها ناظِرَةٌ» (قیامت/23) که وقتى شنونده آن را می شنود، بلافاصله به ذهنش خطور می کند که خدا هم مانند اجسام دیدنى است و وقتى به آیه «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ» (انعام/103) مراجعه می کند آن وقت می فهمد که منظور از (نظر کردن) تماشا کردن با چشم مادى نیست. همچنین وقتى آیه نسخ شده را با آیه ناسخ مقایسه می کند آن وقت می فهمد که عمر اولى در اصل کوتاه بوده و حکمش محدود به حدى از زمان بوده است و بعد از آن زمان که همان زمان نزول آیه ناسخ باشد، حکمش از اعتبار می افتد. همچنین مثال هایى نظیر این سه مثل.

پس این بود آن معنایى که از دو کلمه محکم و متشابه به ذهن می رسد و فهم ساده، آن را از مجموع آیه مورد بحث می فهمد. چون اگر فرض کنیم که حتى تمامى آیات قرآنى متشابه است، آیه مورد بحث به طور قطع آیه ای است محکم که حتى ساده ‏ترین فهم ‏ها هم آن را می فهمد. اگر فرض کنیم که این آیه از آیات متشابه است آن وقت تمامى آیات قرآن متشابه می شود و دیگر جا ندارد که آیات را به دو قسم محکم و متشابه تقسیم کند و بفرماید: «هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» و دیگر جمله (هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ) دردى را دوا نخواهد کرد، براى این که فرض کردیم خودش هم متشابه است. نیز دیگر آیه شریفه «کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ بَشِیراً وَ نَذِیراً» (سجده/4) معناى صحیحى نخواهد داشت. نیز احتجاج خداى عز و جل در آیه شریفه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (نسا/82) علیه آن هایى که در آیات قرآن تدبر نمی کنند احتجاجى صحیح نمی بود. همچنین آیات دیگر که قرآن را هدایت، نور، تبیان، بیان، مبین، ذکر و امثال آن توصیف کرده است معناى صحیحى نخواهد داشت. علاوه بر اینکه هر کس آیات قرآن را از اول تا آخر مورد دقت قرار دهد، هیچ شکى نمی کند در اینکه حتى یک آیه از آن بدون مدلول و معنا (به طورى که خواننده هیچ معنایى از آن نفهمد) وجود ندارد؛ بلکه تمامى آیات آن ناطق به مدلول خود هست، حال یا مانند آیات محکم ناطق به یک مدلول و معنا است به طورى که هیچ عارف به کلامى در آن شک نمی کند و یا مانند آیات متشابه که بین چند معنا مشتبه است و با صراحت می دانیم که یکى از آن معانى مراد است. چیزى که هست این است که خواننده در اینکه کدامیک از آن معانى مقصود است‏ شک و تردید می کند و می دانیم آن معناى واحدى که مقصود خداى تعالى است لابد بیگانه از اصول مسلمه در قرآن از قبیل وجود صانع و یگانگى او، بعثت انبیا، تشریع احکام، معاد و ... نیست؛ بلکه موافق با آن اصول است و آن اصول هم همان معنا را نتیجه می دهد و در فرض مساله، مرجع ما همان اصول است که باید به وسیله آن ها آن معناى حق را از میان سایر معانى معین کنیم.

پس قرآن خودش مفسر خویش است و بعضى از آیاتش اصل و مرجع براى بعضى دیگر است. آن گاه اگر اهل نظر بعد از توجه به این مطالب به آیه مورد بحث که می فرماید: «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» برخورد کند، دیگر هیچ شکى نمی کند در اینکه مراد از کلمه محکمات آیاتى است که متضمن اصول مسلمه اى از قرآن است و مراد از کلمه متشابهات آیاتى است که معانى آن ها به وسیله آیات دسته قبل روشن می گردد.

خواهى گفت: کسى در رجوع فروع به اصول حرفى ندارد؛ البته همه می دانیم وقتى اصول متفرقه اى در قرآن هست و در مقابل فروعى هم در قرآن متفرق است، این فروع باید به آن اصول برگردد لیکن این باعث نمی شود که فروع را متشابه نامیم و شما باید توضیح دهید که چرا قرآن آن ها را متشابه خوانده است؟

در پاسخ می گوئیم به یکى از دو جهت، چون معارفى که قرآن کریم بر بشر عرضه کرده دو قسم است:

1-بعضى از آن ها درباره ماوراى طبیعت است که خارج از حس مادى است و فهم مردم عادى وقتى به آن ها بر می خورد دچار اشتباه می شود و نمی تواند معنایى غیر مادى براى آن ها تصور کند مثل آیه «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» (فجر/14) و آیه «وَ جاءَ رَبُّکَ» (فجر/22) که در برخورد با آن ها به خاطر انسى که فهم او با مادیات دارد، از کمین کردن خدا و آمدنش همان معنایى را درک می کند که از آمدن و کمین کردن یک جاندار می فهمد ولى وقتى به آیاتى که درباره اصول معارف اسلام است مراجعه می کند از این اشتباه در می آید. این جریان در تمامى معارف و ابحاث غیر مادى و غایب از حس هست و اختصاصى‏ به معارف قرآن ندارد. معارف سایر کتب آسمانى، البته آن معارف عالیه اى که دستخوش تحریف نشده است و همچنین مباحث الهى که در فلسفه عنوان می شود همین طور است و قرآن کریم به همین جریان اشاره نموده است و می فرماید: «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها» (رعد/17) و «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» (زخرف/4).

2-آیاتى است مربوط به قوانین اجتماعى و احکام فرعى و چون مصالح اجتماعى که احکام دینى بر اساس آن تشریع می شود وضع ثابتى ندارند و احیانا متغیر می شوند و از سوى دیگر قرآن هم به تدریج نازل شده است، قهرا آیات مربوط به قوانین اجتماعى و احکام فرعى دستخوش تشابه و ناسازگارى می شوند. وقتى به آیات محکم رجوع شد آن آیات، این آیات را تفسیر نموده و تشابه را از بین می برد؛ آیات محکم تشابه آیات متشابه را و آیات ناسخ تشابه آیات منسوخ را از بین می برد.

آنچه تا کنون درباره معناى محکم و متشابه و نیز در معناى کلمه تاویل گفتیم مطالبى بود که دقت در کلام خداى سبحان آن را می فهماند و نیز روایات وارده از ائمه اهل بیت (علیه السلام) که به زودى ان شاء اللَّه از نظر خواننده خواهد گذشت آن را می رساند. حال ببینیم مفسرین در معناى این سه عنوان چه گفته اند سخنان مفسرین در این باره بسیار مختلف است، و شیوع و گسترش این اختلاف به انحرافشان کشانیده است.

اگر سر نخ این اختلافات را جستجو کنیم سر از صدر اسلام و مفسرین از صحابه و تابعین در می آوریم، و تا آنجا که ما اطلاع داریم کمتر تفسیرى پیدا می شود که حتى با بیانى که ما ذکر کردیم نزدیک باشد، تا چه رسد به این که کاملا مطابق با آن باشد.

علت عمده این انحراف آن است که بحث در محکم و متشابه را با بحث در پیرامون معناى تاویل خلط کرده اند، و این باعث شده است که اختلاف عجیبى در انعقاد اصل مساله و کیفیت بحث و نتیجه ‏گیرى از آن راه بیفتد.

اینک ما در طى چند فصل درباره هر یک از این دو مساله بطور مفصل بحث می کنیم، و اقوال را بعد از آن که به قدر امکان مشخص کنیم که مربوط به کدام یک از دو مساله است نقل نموده و آنچه حق مطلب است اختیار می کنیم.
‏
کلمه محکم اسم مفعول از باب افعال (احکام) است و کلمه متشابه اسم فاعل از باب تفاعل (تشابه) است، و احکام و تشابه از الفاظى است که معنایش در لغت روشن است، خداى تعالى یک جا همه قرآن را محکم خوانده و فرموده: «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ» (هود/1) و جاى دیگر همه اش را متشابه خوانده و فرموده: «کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ» (زمر/23).

منظور از احکام آن این است که تمامى آن داراى نظمى متقن و بیانى قاطع و محکم‏ است، و منظور از تشابه آن این است که همه آیاتش از نظر نظم و بیان و داشتن نهایت درجه اتقان و نداشتن هیچ نقطه ضعف شبیه به هم هستند. چون به حکم آن دو آیه همه قرآن محکم و همه اش متشابه است لذا در آیه مورد بحث ما که آیات را به دو قسم محکم و متشابه تقسیم کرده، و فرموده بعضى از آیاتش محکم و بعضى متشابه است، می فهمیم منظور از این محکم و متشابه غیر آن محکم و متشابه است. پس جا دارد در معناى محکم و متشابه، در این آیه بحث شود تا ببینیم منظور از آن چیست؟ و کدام دسته از آیات به این معنا محکم و کدام به این معنا متشابه است، و در معناى آن مفسرین متجاوز از ده قول دارند.

1-منظور از آیات محکم همان چند آیه سوره انعام است که می فرماید: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (انعام/152) و در آن عده اى از واجبات و محرمات الهى را نام می برد و منظور از آیات متشابه آیاتى است که امر آن بر یهود مشتبه شده، و آن عبارت است از رمزهایى که در آغاز بعضى از سوره هاى قرآن قرار گرفته مانند (الف- لام- میم) و (الف- لام- را) و (حا- میم) و امثال آن که یهود آن ها را با حساب جمل محاسبه کردند تا از این راه مدت عمر و بقاى امت اسلام را در آورند، و حسابشان درست از آب در نیامد، در نتیجه دچار اشتباه شدند.

این معنایى است که در میان صحابه به ابن عباس نسبت داده شده و نادرستى آن هم روشن است، براى این که گفتارى است بدون دلیل و به فرض هم که دلیل داشته باشد آیات محکم منحصر در سه آیه سوره انعام نیست، بلکه به غیر از حروف مقطعه اول سوره ها شامل همه قرآن می گردد. لیکن حق مطلب این است که نسبت دادن چنین معنایى به ابن عباس صحیح نیست، آنچه از ابن عباس نقل شده این است که گفته این آیات سه ‏گانه از محکمات است، نه این که آیات محکم قرآن همین سه آیه است، اینکه آن روایت: در الدر المنثور (ج 2 ص 4) آمده که سعید بن منصور، و ابن ابى حاتم، و حاکم (وى حدیث را صحیح دانسته) و ابن مردویه، از عبد اللَّه بن قیس روایت کرده اند که گفته است: «من از ابن عباس شنیدم که در تفسیر آیه (مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ) گفت سه آیه از آخر سوره انعام که با جمله (قُلْ تَعالَوْا) آغاز می شود از آیات محکم قرآن است». مؤید این حدیث روایت دیگرى است که باز در همان منبع از او نقل شده، که در تفسیر آیه مورد بحث گفته است آیه «قُلْ تَعالَوْا ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» و نیز آیه «وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ ... کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً» از این قبیل آیات است.

پس این دو روایت شاهدند بر اینکه منظور ابن عباس این بوده که سه آیه آخر انعام را مثل بیاورد براى آیات محکم، نه اینکه آیات محکم را منحصر در آن سه آیه کند.

2-عکس تفسیر اول است، و آن این است که آیات محکم عبارت است از حروف مقطعه در اوایل بعضى از سوره ها، و آیات متشابه بقیه قرآن است.

این تفسیر را به ابى فاخته نسبت داده اند، که در تفسیر آیه (هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ) گفته است: «ام الکتاب، عبارت است از فواتح سور، که قرآن از آن ها استخراج شده، یعنى سوره بقره از (الف، لام، میم) استخراج شده، و در سوره آل عمران از (الف، لام، میم اللَّه لا اله الا هو الحى القیوم) استخراج شده».

از سعید بن جبیر نقل شده که نظیر این معنا را براى (ام الکتاب) کرده، و گفته است: «اصل کتاب این حروف هستند، چون در همه کتاب ها وجود دارند».

این بود گفتار سعید بن جبیر، و از اینجا می فهمیم که ابن عباس و سعید بن جبیر نظرشان درباره رموز اول سوره ها این بوده که خداى تعالى خواسته است بفرماید که قرآن از همین حروفى تشکیل شده که خود شما با آن سخن می گویید، و اگر نمی پذیرید که کلام خدا است آیه اى مثل آن بیاورید.

این یکى از وجوهى است که در معناى حروف مقطعه ذکر کرده اند و لیکن علاوه بر این که هیچ دلیلى بر این وجه نیست، این اشکال هم بر آن وارد است، که با خود آیه شریفه منطبق نیست، چون بنابراین وجه، غیر از فواتح سور باید تمامى قرآن متشابه باشد، و خداى تعالى هم در آیه مورد بحث کسانى را که از متشابهات قرآن پیروى می کنند مذمت نموده، و آن را از انحراف قلب دانسته، نتیجه این می شود که مردم موظف باشند هیچیک از آیات قرآن را پیروى نکنند، با این که در تعداد زیادى از آیات، مردم را به پیروى از قرآن واداشته و ستوده، و بلکه آن را از واجب ‏ترین واجبات شمرده است، مانند آیه «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ» (اعراف/157) و آیات دیگر.

3-اینکه گفته اند: «متشابه آن آیاتى است که نسبت به معناى خود ابهام داشته‏ باشد، که اصطلاحا آن را مجمل نیز می خوانند، و محکم در مقابل آن همان مبین است».

این وجه نیز درست نیست براى این که خصوصیاتى که در آیه شریفه براى محکم و متشابه ذکر شده با مجمل و مبین تطبیق نمی کند. توضیح این که اجمال عبارت است از این که لفظ که معنایش چند جهت دارد، طورى ادا شود که شنونده نفهمد مقصود گوینده کدام جهت معنا است، و همین باعث سرگردانى مخاطب و یا شنونده شود، و نتواند مراد گوینده را تشخیص دهد، و بناى اهل زبان در ظرف تفهیم و تفهم بر این قرار گرفته که از اینگونه الفاظ پیروى نکنند، و هر لفظى که چنین وضعى را دارد جز الفاظ بى معنا به حساب آورند، و بنا را بر این گذاشته اند که گوینده، شنونده و مخاطب را مؤاخذه نکند که چرا گفته مرا هیچ گرفتى؟ و به فرض هم که مؤاخذه کند، بگویند لفظ تو مجمل بود، و ما هر چه در سایر کلمات تو جستجو کردیم تا شاید قرینه اى پیدا کنیم که لفظ نامبرده را براى ما روشن کند نیافتیم. این وضعى است که لفظ مجمل با مبین دارد، و اگر منظور از محکم و متشابه عینا همین مجمل و مبین می بود، باید آیات متشابه- البته بعد از رد به آیات محکم- پیروى شود، نه خود آیات محکم، همانطور که در مجمل و مبین سرانجام و بعد از رفع اجمال به لفظ مجمل عمل می شود نه مبین، و پیروى متشابه امرى است که ذوق و قریحه تکلم و تفاهم به آن اجازه نمی دهد، و هیچ اهل زبانى اقدام به آن نمی کند، حال چه اهل زیغ باشد و چه راسخ در علم، و باز در چنین فرضى نباید قرآن کریم، پیرو متشابه را بیماردل بخواند، و مذمت کند.

4-اینکه گفته اند: «متشابه عبارت است از آیاتى که نسخ شده (منسوخ) که باید به آن ایمان داشت، ولى عمل نکرد و محکمات آیاتى است که ناسخند یعنى هم باید به آن ها ایمان داشت و هم عمل کرد».

این تفسیر را به ابن عباس و ابن مسعود و گروهى از صحابه نسبت داده اند، و به همین جهت بوده که ابن عباس خود را از عالمان به تاویل می پنداشته است.

این تفسیر درست نیست، زیرا در صورتى که درست باشد هیچ دلالتى ندارد بر این که متشابهات قرآن، منحصرا آیات نسخ شده است، چون خصوصیاتى که خداى تعالى در این آیه براى پیروى متشابه آورده که یکى از آن ها فتنه ‏جویى و یکى دیگر تاویل یابى است، در بسیارى از آیات غیر منسوخه نیز هست، مانند آیاتى که از صفات و افعال خدا سخن می گوید، علاوه بر این که اگر این تفسیر درست باشد لازمه اش این می شود که آیات قرآن دو قسم محکم و متشابه نباشد، بلکه بین آن دو واسطه اى هم باشد، که نه محکم است و نه متشابه، مانند همان آیات صفات و افعال که نه ناسخند و نه منسوخ. از این هم که بگذریم در کلامى که از ابن عباس نقل شده قرائنى هست که دلالت می کند بر اینکه نظریه او درباره محکم و متشابه اعم از ناسخ و منسوخ است، و بر غیر آن دو نیز تطبیق می کند، و ابن عباس، ناسخ و منسوخ را به عنوان مثال ذکر کرده است، اینک روایت ابن عباس. در کتاب الدر المنثور (ج 2 ص 5) آمده است که ابن جریر، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم، از طریق على، از ابن عباس روایت کرده اند که گفت: «محکمات عبارت هستند از ناسخ قرآن، و حلال و حرامش، و حدود و فرائضش، و آنچه که باید به آن ایمان داشت و متشابه قرآن عبارت است از آیات منسوخ قرآن، و مقدم و مؤخر و امثال و اقسامش، و آنچه که باید بدان ایمان آورد، ولى نباید به آن عمل نمود.- یعنى آیات منسوخ قرآن» این بود نظریه ابن عباس.
5-اینکه محکمات قرآن، آن معارفى است که دلیلى واضح دارد، مانند آیات مربوط به توحید و قدرت و حکمت خدا، و آیات متشابه عبارت است از آیاتى که قبول و فهم معارف آن نیازمند به تامل و تدبر است.

این وجه نیز درست نیست، براى این که اگر مراد از واضح بودن دلیل این است که مضمون آیه دلیل عقلى واضحى داشته باشد یا بدیهى باشد و یا نزدیک به بدیهى، و منظور از احتیاج داشتن دلیل به تدبر و تامل، این است که مضمون آیه دلیل عقلى بدیهى و یا نزدیک به بدیهى نداشته باشد، لازمه اش این می شود که آیات احکام و واجبات و امثال آن نیز از آیات متشابه باشد، براى این که هیچ یک از احکام قرآن دلیل عقلى واضحى ندارد. در نتیجه باید این گونه آیات پیروى نشود، و پیروى آن ها مذموم باشد، با این که پیروى همه آیات و مخصوصا آیات احکام واجب است. اگر مراد از وضوح دلیل، این باشد که دلیلى واضح از خود کتاب داشته باشد، و مراد از احتیاجش به تدبر، این باشد که دلیلى واضح از خود کتاب نداشته باشد. همه آیات قرآن کریم از این جهت یکسانند، و چگونه نباشد با اینکه کتابى است متشابه مثانى، و نورى است مبین، و لازمه آن، این است که تمامى آیات قرآن محکم باشد، و به کلى متشابهى در آن نباشد، و این خلاف فرض و بر خلاف نص قرآن است.

6-اینکه محکم، عبارت است از آیاتى که به خاطر وجود دلیل روشن و حتى دلیل غیر روشن بتوان به مضمون آن علم پیدا کرد، و متشابه، آن آیاتى است که راه علم به آن نباشد مانند آیات مربوط به زمان قیام قیامت و امثال آن.

این وجه نیز درست نیست، براى اینکه محکم و متشابه بودن، دو صفت براى آیات قرآن است، به آن جهت که آیه است، و یا به آن جهت که دلیل بر یکى از معارف الهیه است، و آنچه آیه اى از آیات کتاب بر آن دلالت دارد چیزى نیست که مردم از خود آیه و یا به ضمیمه آیات دیگر نتوانند و یا نباید بفهمند و چگونه ممکن است خداى تعالى از آن آیه معنایى در نظر داشته باشد، ولى لفظ آیه بر آن معنا دلالت نداشته باشد؟ با اینکه خداى تعالى کتابش را هدایت و نور و مبین خوانده و در آیه «تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ، بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ» (فصلت/4) فرموده است: «این کتاب در معرض فهم کفار نیز هست تا چه رسد به فهم مؤمنین» و نیز فرمود: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (نسا/82).

پس هر مطلبى که آیه اى از آیات قرآن متعرض آن است درخور فهم مردم است، نه اینکه فهمیدنش ممتنع و اطلاع به مفهومش محال باشد، و اما آن معارفى که درکش خارج از فهم بشر است از قبیل زمان وقوع قیامت و سایر حقایقى که در پس پرده غیب است، هیچ آیه اى از قرآن متعرض آن نشده، تا آن آیه را متشابه بخوانیم، علاوه بر این که صاحب این قول ما بین معناى متشابه و معناى تاویل خلط کرده است، همچنانکه قبلا هم گفتیم که بعضى از این اقوال میان این دو معنا خلط کرده اند.

7-گفتار بعضى دیگر است که گفته اند: «منظور از آیات محکمات آیات احکام، و منظور از متشابهات آیات دیگر است، که با یکدیگر سازش ندارند این قول را به مجاهد و غیر او نسبت داده اند».

این قول نیز درست نیست، براى این که اگر منظور از ناسازگارى آیات متشابه، معنایى است که حتى شامل مواردى چون تخصیص به وسیله مخصص، و تقیید به وسیله مقید (به کسره یا) و سایر قراین مقالى و مقامى می شود پس آیات احکام نیز همین تشابه و ناسازگارى را دارد زیرا در آن آیات نیز عام و خاص، مطلق و مقید هست، و اگر منظور از آن، ابهام آیه است بطورى که مراد و مدلول آن به خاطر کثرت محتملاتش معلوم نباشد، نه خود آیه ناطق به معنایش باشد و نه بوسیله آیات دیگر بشود معنایش را معین کرد، باید بگوییم غیر از آیات احکام هر چه هست متشابه است. نتیجه آن سخن این می شود که مسلمانان به هیچ یک از آیات مربوط به معارف قرآنى علم نیابند، چون فرض کردیم در این دسته از آیات، که بیانگر معارف قرآنند- نه بیانگر احکام شرع- هیچ آیه محکمى وجود ندارد، تا آیات متشابه آن را به محکمش ارجاع دهیم، و معناى متشابهش را روشن سازیم.

8-این است که آیات محکم آیه هایى است که تنها یک تاویل داشته باشد، و آیات متشابه آیاتى است که چند وجه از تاویل را تحمل بکند.
این وجه را به شافعى نسبت داده اند، و گویا منظور گوینده آن، این باشد که آیات محکم، آیاتى است که هر یک از آن ها تنها در یک معنا ظهور داشته باشند، مانند آیاتى که یا صریح و نص در معناى خود هستند، و یا ظهور قوى ‏اى در آن دارند، و متشابه، آیه اى است که نه نص در مدلول و مراد خود باشد، و نه ظهور قوى‏ اى در آن داشته باشد.

این وجه نیز درست نیست، براى این که در این وجه، کارى صورت نگرفته، تنها کلمه محکم را با کلمه (لفظ داراى یک معنا)، و کلمه متشابه را با کلمه (لفظ داراى چند پهلو) تبدیل کرده، علاوه بر این که در این وجه، تاویل را به معناى تفسیر گرفته، که عبارت است از معناى مراد به لفظ، و خواننده توجه فرمود که این خطا است، چرا که اگر تاویل و تفسیر به یک معنا می بود، دیگر جهت نداشت که علم به تاویل را مختص به خدا و یا به خدا و راسخین در علم کند، براى این که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند، و مؤمن و کافر و راسخین در علم و اهل زیغ همه در فهم آیات قرآن به کمک و تفسیر آیات دیگر یکسان هستند.

9-اینکه گفته اند: «محکم عبارت از آیاتى در قصص انبیا و امت هاى ایشان است که محکم و مفصل باشد، و متشابه از همین دسته آیات آن آیاتى است که الفاظى مشتبه دارند، چون یک داستان را در چند سوره تکرار کرده، و لازمه این وجه آن است که بگوییم تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه مخصوص آیات قصص است».

این درست نیست، براى این که هیچ دلیلى بر این اختصاص نیست، علاوه بر این که یکى از خاصیت ‏هایى که قرآن براى محکم و متشابه ذکر کرده این بود که در پیروى محکم هدایت، و در پیروى متشابه فتنه‏ جویى و تاویل خواهى است، و این خاصیت با آیات قصص تطبیق ندارد، چون مخصوص آن ها نیست، بلکه در غیر قصص نیز هست، و نیز مخصوص قصه هایى نیست که در قرآن تکرار شده، بلکه در آیاتى هم که یک بار قصه اى را نقل می کند مانند آیات مربوط به جعل و قرار دادن خلیفه در زمین نیز جریان دارد.

10-اینکه گفته اند: «متشابه آن آیاتى است که محتاج به بیان باشد، و محکم آن است که محتاج به بیان نباشد».

این وجه را به امام احمد بن حنبل نسبت داده اند.

این نیز اشکال دارد، براى اینکه تمامى آیات احکام احتیاج به بیان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دارد، با اینکه قطعا متشابه نیست، که بیانش مکرر گذشت، و همچنین آیات نسخ شده بطور مسلم از متشابهات است، که بیانش گذشت، با این که احتیاجى به بیان ندارد، چون چیزى نظیر سایر آیات احکام است.

11-این است که گفته اند: «محکم آن آیاتى است که هم باید به آن ایمان داشته باشند، و هم به آن عمل کنند، و متشابه آن آیاتى است که تنها باید به آن ایمان داشته باشند ولى عمل نکنند».

این وجه را به ابن تیمیه نسبت داده اند، و شاید منظور او از دسته اول انشاآت قرآن، و از دومى اخبار قرآن باشد، همچنانکه بعضى دیگر همین احتمال را از گفتار ابن تیمیه داده اند، و گرنه این صورت، وجه یازدهم نمی شود، چون با چند وجه از وجوه گذشته منطبق است.

اگر منظور همان باشد که احتمال دادیم این اشکال متوجه آن است که لازمه متشابه بودن غیر آیات احکام این است که مردم نتوانند به هیچیک از معارف الهى در غیر احکام، علم به هم رسانند، چون در معارف عمل نیست، و نیز در این آیات آیه اى محکم نباشد تا آیات متشابه را به آن برگردانند، و به وسیله آن رفع تشابه کنند، این از یک سو، و از سوى دیگر آیات نسخ شده همه انشاآتند، با اینکه قطعا از محکمات نیستند. ولى مثل این که منظور صاحب این قول از ایمان و عمل به محکم، و ایمان بدون عمل به متشابه، همان معنایى باشد که لفظ آیه مورد بحث بر آن دلالت دارد، چنان که درباره متشابهات می فرماید: «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ». نیز می فرماید: «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا»، چیزى که هست از آنجایى که ایمان و عمل داشتن نسبت به محکمات، و تنها ایمان داشتن نسبت به متشابهات فرع این است که ما قبلا تشخیص داده باشیم کدام آیه محکم و کدام متشابه است، پس وجه نامبرده و معرفى محکم به آن آیاتى که باید مسلمانان هم به آن ایمان داشته باشند، و هم عمل کنند، و معرفى متشابه به آن آیاتى که تنها باید به آن ایمان بیاورند، هیچ دردى را دوا نمی کند.

12-این است که گفته اند: «متشابهات قرآن خصوص آیاتى است که صفات خاصه اى را بیان می کند، چه صفات خاصه خدا مانند علیم، قدیر، حکیم و خبیر و چه صفات خاصه انبیا مانند آیه «وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى‏ مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ» (نسا/171) که درباره اوصاف عیسى بن مریم (علیه السلام) است، و آیات دیگر که شبیه این باشد».

این قول را نیز به ابن تیمیه نسبت داده اند.

اشکالى که متوجه این وجه است، این است که اولا قبول نداریم که همه آیات مربوط به صفات خاصه خدا و انبیا، از متشابهات هستند، و در ثانى به فرض هم که آن را قبول کنیم دلیلى بر چنین انحصار نداریم. بطورى که از سخنان طولانى ابن تیمیه برمی آید وى دو کلمه محکم و متشابه را به معناى لغویش معنا کرده، یعنى محکم را به کلمه اى که دلالتى محکم دارد، و متشابه را به کلمه اى که چند معنا در آن محتمل است تعبیر و تعریف کرده و گفته است، این دو معنا امرى نسبى است، چه بسا می شود که یک آیه از نظر جمعیتى متشابه است، چون مردمى عامى هستند، و نمی توانند با بحث و گفتگو معناى واقعى آن را به دست آوردند. در نتیجه درباره آن آیه احتمال ها می دهند، ولى همین آیه براى جمعى دیگر محکم است، چون قدرت بحث و فحص را دارند، و این معنا در آیات صفات روشن‏ تر به چشم می خورد، چون غالب مردم درباره این گونه صفات و این گونه آیات دچار اشتباه می شوند، چون فهمشان قاصر از این است که تا بام عالم حس به پرواز در آمده و در ماوراى عالم حس جولان کند، به ناچار آنچه از صفات که خداى تعالى براى خود اثبات کرده با صفات مشابه آن که در خودشان سراغ دارند قیاس می کنند، و دچار گمراهى می شوند. مثلا خدا براى خود علم و قدرت و سمع و بصر و رضا و غضب و ید و عین و امثال این ها اثبات نموده، گمان می کنند که این صفات در خداى تعالى هم از مقوله صفات خودشان امورى مادى، و یا مستلزم جسمانیت است، و یا آن ها را شوخى و غیر حقیقى فرض می کنند، و از همین راه فتنه ها به پا می شود، و بدعت‏ها ظهور می کند، و مذاهب درست می شود.

پس محکم و متشابه همانطور که گفتیم دو معناى نسبى است، محکم که براى بعضى محکم است براى بعضى دیگر متشابه است، و متشابه که براى بعضى متشابه است، براى بعضى دیگر محکم است، آنچه که علم به آن براى هیچ کس ممکن نیست تاویل متشابهات یعنى علم به حقیقت معانى آن هاست، که امثال آیات صفات بر آن ها دلالت دارد، درست است که ما از عبارت «إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» (بقره/20) و یا عبارت «إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ» (توبه/115) و امثال آن معناهایى می فهمیم، و لیکن حقیقت علم و قدرت و سایر صفات خدا و کیفیت افعال خاصه به خدا را نمی فهمیم، و تاویل متشابهات هم همین است که جز خدا کسى آن را نمی داند.

این بود خلاصه گفتار ابن تیمیه و ما ان شاء اللَّه به زودى در بحثى که پیرامون تاویل خواهیم داشت متعرض اشکالات گفته وى خواهیم شد.

13-سیزدهم این است که بعضى گفته اند: «محکم آن آیاتى است که عقل در درک آن راه دارد، و متشابه آن است که چنین نباشد».

این وجه نیز درست نیست، براى این که سخنى است بدون دلیل، و آیات قرآنى هر چند به این دو قسم تقسیم می شوند، ولى صرف این که بعضى از آیات قرآن آن طور، و بعضى دیگر این طور هستند دلیل نمی شود بر این که محکم، آیات قسم اول، و متشابه آیات قسم دوم باشد، چون خصوصیاتى که در آیه مورد بحث براى محکم و متشابه ذکر شده، با این وجه آن طور که باید تطبیق نمی شود، علاوه بر این، وجه نامبرده بوسیله آیات احکام نقض می شود، براى این که این آیات بطور قطع جز آیات محکم قرآن است، درحالیکه عقل هیچ راهى به حقیقت مفاد آن ندارد، و بنا بر وجه نامبرده باید جز متشابهات شمرده شود.

14-این است که بعضى گفته اند: «محکم عبارت است از آیاتى که ظاهرش منظور باشد، و متشابه آن است که ظاهرش منظور نباشد».

این وجهى است که در بین دانشمندان اخیر اسلامى شیوع یافته، و اصطلاحى هم که همین دانشمندان در معناى تاویل دارند مبتنى بر همین معنایى است که براى محکم و متشابه کرده اند، چون در معناى تاویل گفته اند: «عبارت است از معنایى که مخالف با ظاهر کلام باشد» و گویا مراد آن کسى هم که گفته محکم آیه اى است که تاویلش تنزیلش باشد، و متشابه آیه اى است که به جز تاویل معنایى از آن فهمیده نشود، همین وجه چهاردهم است.

این وجه هم درست نیست، زیرا صرف اصطلاحى است، و اوصافى که در آیه‏ براى محکم و متشابه نام برده شده به هیچ وجه با آن تطبیق نمی کند، براى این که متشابه به این جهت متشابه است که مراد و مدلول آن مشخص نیست، و منظور از تاویل آن معناى مراد از متشابه نیست، تا متشابه به این نشانى متمیز از محکم شود، که تاویل دارد، و محکم تاویل ندارد بلکه همانطور که قبلا بیان کردیم مراد از تاویل در آیه شریفه، امرى است که شامل تمامى آیات قرآنى می شود، چه محکمش و چه متشابهش علاوه بر اینکه در قرآن هیچ آیه اى نداریم که معناى ظاهرى آن منظور نباشد، و خلاف ظاهر آن مراد باشد، و اگر هم آیه اى باشد که معناى غیر ظاهرى آن مراد باشد به خاطر آیات محکم دیگرى است که آن را بر خلاف ظاهرش برگردانده است. چون آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند، و معلوم است که معنایى که قرائن متصل و یا منفصل کلام، به لفظ می دهند، معناى خلاف ظاهر نیست، آن هم در کلامى که خود صاحب کلام تصریح کرده باشد به این که رسم من در کلام آن است که اجزاى کلامم را به هم مربوط و متصل کنم، به طورى که یکى مفسر دیگرى، و شاهد بر آن باشد، و خواننده با کمى تدبر و دقت بتواند هر اختلاف و منافاتى را که به ظاهر به چشم می خورد از بین ببرد، و فرموده باشد: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (نسا/82).

15-پانزدهم وجهى است که از (اصم) حکایت شده، و آن این است که محکم آن آیاتى است که همه در تاویلش اجماع و اتفاق داشته باشند، و متشابه آن است که تاویلش مورد اختلاف باشد.

گویا منظور اصم از اتفاق و اختلاف این است که مدلول آیه طورى باشد که در اولى (محکم) نظرها مختلف نباشد، و در دومى (متشابه) مختلف باشد.

این وجه نیز درست نیست، براى اینکه لازمه اش متشابه بودن تمامى قرآن است، چون هیچ آیه اى در قرآن نیست که از هر جهت مورد اتفاق مفسرین بوده و از هیچ جهتى در آن اختلاف نباشد، بلکه یا در لفظ آن اختلاف هست، و یا در معنایش، و یا این که ظهور دارد یا نه، و یا در جهات دیگر. حتى بعضى از مفسرین به استناد آیه «کِتاباً مُتَشابِهاً» (زمر/13) گفته اند: «همه قرآن متشابه است» و غفلت کرده اند از این که وقتى می تواند بگوید همه قرآن متشابه است که آیه (کِتاباً مُتَشابِهاً) محکم باشد. جمعى دیگر معتقدند که ظاهر کتاب حجت نیست، یعنى ظهور ندارد.

16-این است که گفته اند: «متشابه از قرآن، آن آیاتى است که تفسیرش به تفسیر آیه اى دیگر مشتبه شده باشد، و فهم آن به خاطر همین اشتباه مشکل شده باشد، حال چه این که اشکال از جهت لفظ باشد، یا از جهت معنا» این وجه را راغب (مفردات راغب ص 254) ذکر کرده است. راغب اصفهانى در مفردات خود گفته است: «آیات متشابه از قرآن کریم، آن آیاتى است که تفسیرش به خاطر شباهت به تفسیر آیه اى دیگر، مشکل شده باشد، حال یا از جهت لفظ، و یا از حیث معنا، و به این جهت است که فقها گفته اند: «آیه متشابه آن آیه اى است که ظاهرش از مراد و معنایش حکایت نکند». حقیقت این سخن این است که آیات قرآن از نظر اعتبار بعضى از آن ها بوسیله بعضى دیگر سه قسم هستند: یکى محکم على الاطلاق است، و دوم متشابه على الاطلاق، و سوم آیاتى است که از جهتى محکم و از جهتى دیگر متشابه است. پس متشابه فى الجمله سه قسم است: اول متشابه از جهت لفظ فقط، دوم متشابه از جهت معنا فقط، و سوم متشابه از هر دو جهت، و آن که تنها از جهت لفظ، متشابه است، دو قسم است: 1- آنکه مفردات آن متشابه است، یا به خاطر این که لفظى است ناآشنا و غیر مانوس مانند کلمه (أب) و کلمه (یزفون) و یا به خاطر این که لفظى است داراى چند معنا، مانند لفظ (ید) و لفظ (عین)، 2- آن متشابهى است که جملات و ترکیبات آن تشابه دارد. قسم دوم نیز سه نوع است: 1- آنکه تشابهش از این جهت ناشى شده باشد که کلامى است مختصر و بدون توضیح، مانند آیه «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى‏ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ» (نسا/3). 2- آنکه تشابهش به خاطر بسط و گستردگى کلام باشد، مانند آیه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» (شوری/11) که اگر فرموده بود (لیس مثله شى‏ء)، معنا براى شنونده روشن ‏تر می شد، چون یک حرف اضافه شده، جمله براى شنونده متشابه شده. 3- آنکه تشابهش از ناحیه نظم کلام باشد، مانند آیه «أَنْزَلَ عَلى‏ عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً» (کهف/1) که تقدیر آن (انزل على عبده الکتاب قیما و لم یجعل له عوجا) است. نیز آیه «وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ ... لَوْ تَزَیَّلُوا» (فتح/25) که نظم آن طورى است که مایه تشابه آن شده. متشابه از جهت معنا، آیاتى است که متعرض صفات خدا و صفات روز قیامت است، زیرا تصور اینگونه صفات براى ما میسور و ممکن نیست، چون در نفوس ما تنها صورت چیزهایى نقش می بندد که به وسیله یکى از حواس ظاهرى براى ما محسوس باشد، و یا حد اقل از جنس محسوسات باشد، و صفات خدا و خصوصیات قیامت هیچیک از این دو قسم نیست. متشابه از جهت لفظ و معنا، پنج قسم است:1- آنکه تشابهش از جهت مقدار و کمیت باشد. مانند جملاتى که عموم و خصوصش معلوم نباشد، مثلا فرموده: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ» (توبه/5) و نمی دانیم منظور عموم مشرکین است، و یا مشرکین مخصوص؟ 2- آنکه تشابه آن به خاطر نامعلوم بودن کیفیتش باشد، مثلا فرموده: «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ» (نسا/3) و ما نمی دانیم این نکاح واجب است یا مستحبّ. 3- آنکه تشابهش از جهت زمان باشد به این معنا که احتمال دهیم آیه نسخ شده باشد، و عمر حکمى که در آن است سرآمده باشد، و احتمال دهیم که نسخ نشده باشد، مانند آیه «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» (آل عمران/102) که تقواى کامل را واجب می کند با اینکه آیه «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» (تغابن/16) تقوا را به قدر توانایى واجب کرده است. 4- آنکه تشابهش از جهت مکان و یا امورى باشد که آیه در شان آن امور نازل شده باشد، مانند آیه «وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها» (بقره/189) که در آیه معین نشده مقصود از پشت خانه کجا است، و مانند آیه «إِنَّمَا النَّسِی‏ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ» (توبه/37) که تشخیص معناى (نسى‏ء) براى کسى که عادت عرب جاهلیت را نمی داند، مشکل است. 5- آنکه تشابهش از جهت شروطى باشد که در صحت و فساد عمل دخالت دارند، مانند شروط نماز و نکاح.

با در نظر گرفتن این مطالب معلوم می شود هیچ یک از وجوهى که مفسرین در معناى متشابه ذکر کرده اند خالى از این وجوه و تقسیم‏ها نیست، حتى آنکه گفته متشابه عبارت است از حروف مقطعه، و یا قتاده که گفته است متشابه عبارت است از منسوخ و محکم عبارت است، از ناسخ، و یا اصم که گفته محکم آیاتى است که در تفسیرش اتفاق نظر باشد، و متشابه آیات مورد اختلاف است. از سوى دیگر می توان تمامى انحا و اقسام متشابه را در سه قسمت خلاصه کرد: 1-متشابهى است که اطلاع بر تاویلش براى کسى جز خدا ممکن نیست، مانند وقت قیامت، و روزى که ظهور می کند، و کیفیت آن و امثال این ها ... 2-متشابهى است که پى ‏بردن به تاویل و معرفت آن براى انسان ها ممکن است، مانند الفاظ غریب و نامانوس، و احکام مغلق و دقیق. 3-متشابهى است مردد بین دو قسم قبلى، هم احتمال دهیم همه انسان ها می توانند به حقیقت معناى آن آگاه شوند، و هم احتمال دهیم مختص به راسخین در علم است، و دیگران دسترسى به آن ندارند. این قسم سوم همان است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در دعاى خود درباره على (علیه السلام) به آن اشاره نموده و عرضه می دارد: «اللهم فقهه فى الدین و علمه التاویل» (در صحیح بخارى درباره ابن عباس نقل کرده ج 1 ص 48) و نظیر آن را درباره ابن عباس فرموده است». این بود گفتار راغب در معناى محکم و متشابه، و گفتار وى عمومی ترین گفتار در این بحث است، که در آن بین عده اى از اقوال گذشته را جمع کرده است (در مفردات راغب ص 255 درباره على ع هم نقل شده است). دو اشکال به گفته وى وارد است:

1-وسعت و عمومیتى که وى به دامنه معناى متشابه داده تا شامل شبهات لفظى از قبیل غرابت لفظ و اغلاق ترکیب و عموم و خصوص و امثال آن بشود با ظاهر آیه شریفه نمی سازد، براى اینکه آیه شریفه آیات محکمه را مرجعى دانسته براى بیانگرى آیات متشابه، و معلوم است که غرابت لفظ و امثال آن با مراجعه به آیات محکمه از بین نمی رود و روشنى دلالت محکمات ربطى به غرابت الفاظ متشابه ندارد، بلکه براى گره‏ گشایى اینگونه الفاظ مرجع دیگرى هست، که باید به آنجا مراجعه بشود و آن عبارت است از علم لغت. نیز آیه مورد بحث یکى از نشانه هاى متشابهات را این دانسته که اگر کسى آن را پیروى کند فقط به منظور فتنه انگیزى پیروى کرده و جز این هیچ انگیزه دیگرى نمی تواند داشته باشد، و ما می دانیم که پیروى عام بدون مراجعه به خاص، و پیروى مطلق بدون مراجعه به مقید، و همچنین پیروى لفظ غریب بدون مراجعه به کتاب هاى لغت، عملى است مخالف با طریقه اهل هر زبان، و قریحه هیچ اهل زبانى اجازه چنین کارى را نمی دهد، و اگر کسى چنین کند همه اهل زبان او را تخطئه می کنند، پس او نمی تواند منشا فتنه در بین آنان بشود زیرا اهل لسان با او همکارى نخواهند کرد. پس از همین جا می فهمیم که منظور از متشابه، الفاظ غریب، و آن مثال هایى که وى آورده، نیست.

2-وى متشابه را سه قسم کرد: 1-آنکه فهمش براى عموم ممکن است 2-فهم آن براى احدى ممکن نیست 3-آنکه فهمش براى بعضى ممکن و براى بعضى غیر ممکن است. از این تقسیم چنین برمی آید که وى تاویل را مختص به متشابه می داند، درحالیکه خواننده به یاد دارد که گفتیم همه قرآن تاویل دارد.

این بود اقوال مفسرین و نظریه هایى که از ایشان در معناى محکم و متشابه و تشخیص موارد آن دو از نظر خواننده گذشت و خواننده به اشکالاتى که بر این اقوال وارد بود توجه فرمود و نیز متوجه شد که آنچه از آیه شریفه به روشنى ظاهر می شود خلاف همه این اقوال است.

جمعى از مفسرین گفته اند: «(ام الکتاب) بودن محکمات به این معنا است که محکمات اصل در کتاب است و قواعد دین و ارکان آن مبتنى بر آن اصل است، که باید به آن ایمان آورد، و عمل کرد، و دین هم عبارت است از همین دو اصل اعتقاد و عمل، به خلاف آیات متشابه که چون مقصود از آن ها معلوم نیست، و مدلول آن ها متشابه و متزلزل است، نمی شود به آن ها عمل کرد، بلکه تنها باید نسبت به آن ها ایمان آورد».

خواننده عزیز توجه نمود که این توجیه، لازمه بعضى از اقوال گذشته است، یکى از آن ها قولى بود که متشابه را از این جهت متشابه می دانست که مشتمل بر تاویلى است که دسترسى به فهم آن نیست. یکى دیگر، آن قولى بود که متشابه را از این جهت متشابه می دانست که در ابتدا مشتبه است، و الفاظش چند پهلو است، ولى چنان نیست که معنایش تا حدودى و یا کاملا فهمیده نشود، بلکه با رجوع به عقل یا لغت یا طریقه عقلایى به فهم آن دسترسى هست، و موقعى که بررسى نشده باید به آن ایمان داشت، و عجولانه انکارش نکرد.

بعضى دیگر گفته اند: «(ام الکتاب) بودن محکمات این است که متشابهات را باید به آن ها ارجاع داد، آن گاه در معناى این ارجاع اختلاف کرده اند». ظاهر کلام بعضى از آنان این است که مرادش از این رجوع این است که در مورد متشابهات تنها باید به محکمات عمل نموده، و نسبت به متشابهات اکتفا به ایمان کرد همانطور که نسبت به آیاتى که نسخ شده تنها ایمان داریم که کلام خدا است، و حکم موقتش حکم خدا است، ولى در مرحله عمل به آیات ناسخ عمل می کنیم.

این قول هم چندان با قول قبلى مغایرت ندارد، و ظاهر کلام بعضى از صاحبان این قول این است که خواسته اند بگویند: «آیات محکم بیانگر آیات متشابه و برطرف کننده تشابه آن ها است». حق هم همین است چون در معناى جمله (هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ) عنایتى زائد بر معناى اصل هست، و اگر بنا به قول اول معناى کلمه (امّ) همان معناى کلمه اصل بود ممکن بود بفرماید: (هن اصول الکتاب). آرى کلمه (امّ) که در فارسى به معناى مادر است هم، این معنا را می فهماند، که مادر اصل فرزند است، و هم این که فرزند به مادر رجوع می کند، چون نشو و نما و اشتقاق فرزند از مادرش بوده و در حقیقت فرزند بعضى از مادر است. پس کلمه (ام الکتاب) خالى از این دلالت نیست که آیات متشابه هم براى خود مدلول و معنا دارند اما مدلول آن ها زائیده و فرع مدلول آیات محکمات است، و لازمه این، آن است که محکمات بیانگر متشابهات باشد علاوه بر اینکه متشابه به این جهت متشابه است که مراد و مدلولى نامعین و متشابه دارد، براى اینکه داراى تاویل است، چون تاویل همانطور که گفتیم در آیات محکم نیز هست، اختصاصى به متشابه ندارد، و قرآن کریم بعضى آیاتش مفسر بعضى دیگر است، پس متشابه هم قطعا مفسر دارد، و مفسر آن جز آیات محکم نمی تواند باشد. مثال این تفسیر آیه شریفه «إِلى‏ رَبِّها ناظِرَةٌ» (قیامت/23) است که آیه اى است متشابه، زیرا معلوم نیست منظور از نظر کردن مردم به پروردگار خود چیست، ولى وقتى ارجاع داده شود به آیه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» (شوری/11) که می فرماید: «خداى را از هیچ جهت نمی توان به چیزى مقایسه کرد» و آیه «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ» (انعام/103) معلوم می شود که مراد از نظر کردن و دیدن خدا از سنخ دیدن محسوسات به وسیله چشم نیست چون خداى تعالى در سوره نجم براى دل هم اثبات دیدن کرده و فرموده: «ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‏ أَ فَتُمارُونَهُ عَلى‏ ما یَرى‏ ... لَقَدْ رَأى‏ مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْرى» (نجم/18) که در آیه اول از این آیات فرموده: «قلب رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آنچه که دید دروغ نگفت» معلوم می شود قلب هم دیدنى خاص به خود دارد، نه اینکه منظور فکر باشد، چون فکر مربوط به تصدیق و ترکیبات ذهنى است، و رؤیت مربوط به تک تک اشیاى خارجى و عینى است، معنا ندارد کلمه رؤیت را در مورد فکر استعمال کنند. پس با این بیان روشن شد که این رؤیت عبارت است از یک نحوه توجه خاص قلبى، توجهى غیر حسى و مادى، و غیر عقلى و ذهنى. این یک مثال بود براى متشابه، و ارجاع آن به محکم، و بر همین قیاس است، سایر متشابهات. [ بستن توضیحات ]

توضیح : منظور از (ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ) این است که متشابه را دنبال کنند، و بخواهند به این وسیله مردم را گمراه کنند. چون کلمه (فتنه) با کلمه (اضلال) معنایى نزدیک به هم دارند. خداى تعالى نتیجه خطرناک ترى براى این عمل شیطانى ذکر کرده، و آن دست‏ یابى به تاویل قرآن، و به اصطلاح امروز فلسفه احکام حلال و حرام است. می خواهند از این راه، خود را از پیروى محکمات دین بى‏ نیاز نموده و در آخر دین خدا را از اصل منسوخ و متروک کنند.

شما خواننده محترم اگر از بدعت ‏ها و مذاهب و اهواى باطل و فاسدى که فرقه هایى از مسلمانان را منحرف نموده آمارگیرى کنى، و مذاهبى را که بعد از رحلت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در اسلام- چه درباره معارف اصولى اسلام باشد و چه درباره فروع احکام آن- پدید آمده، مورد دقت قرار دهى خواهى دید که اکثر این انحراف ها به خاطر پیروى آیات متشابه قرآن و تاویل‏ هایى بوده که از پیش خود و بدون مدرک براى اینگونه آیات کرده اند، تاویل ‏هایى که خدا از آن بیزار است.

یک فرقه به خاطر تمسک به آیات متشابه قائل شدند که خداى تعالى جسم دارد، دسته دیگر قائل به جبر شدند، گروهى به تفویض گراییدند، جمعى قائل شدند که انبیا معصوم نیستند، و از آنان نیز گناه سر می زند، طایفه اى به منظور منزه داشتن خدا گفتند او اصلا صفت ندارد، و دسته ششمى معتقد شدند صفاتى که در قرآن براى خدا آمده عین صفاتى است که در انسان است، حتى در زاید بر ذات بودن، و گروه هایى دیگر به انحراف هایى دیگر مبتلا گشتند، که همه این ها به خاطر آن بود که آیات متشابه را به آیات محکم برنگرداندند، تا این محکمات بر آیات متشابه حاکم باشد. همچنین درباره احکام دین طایفه اى گفتند: «این احکام تشریع شده تا طریقه اى باشد براى اینکه بندگان به خدا واصل شوند پس اگر براى وصول به خدا راهى نزدیک ‏تر پیدا شد باید آن راه را پیمود، براى اینکه مقصود تنها و تنها وصول به حق است، حال از هر راهى که باشد»، دسته اى دیگر گفتند: «اصلا تکلیف به واجبات و ترک محرمات، براى رسیدن به کمال است، و معنا ندارد با رسیدن انسان به حق و کمال باز هم تکلیف باقى بماند» با اینکه ما می دانیم در عهد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) احکام و فرائض و حدود و سایر سیاست‏ هاى اسلامى به اعتبار خود باقى بود، و کسى از مسلمانان به این بهانه که به حق واصل شده و یا به کمال رسیده از آن مستثنا نبوده است، و این شانه خالى کردن ها که بعد از رحلت آن حضرت آغاز شده، دوره به دوره احکام اسلام را از درجه اعتبار ساقط و روز به روز به دست حکومت هاى به اصطلاح اسلامى ناقص گردانیده، و هیچ حکمى باطل و هیچ حدى ساقط نشد مگر آنکه باطل کنندگان و ساقط کنندگان آن، همین را بهانه کردند که دین تشریع نشده مگر براى صلاح دنیا و اصلاح حال بشر، و این حکمى که ما در مقابل حکم شرع، تشریع کرده ایم براى اصلاح بشر امروز بیشتر مؤثر است.

در آخر، کار این دست اندازى ‏ها به جایى رسید که بعضى گفتند: «تنها غرض از شرایع دین، اصلاح دنیا به وسیله اجراى آن است، و چون دنیاى امروز سیاست دینى را نمی پذیرد و نمی تواند هضم کند، نیازمند وضع قوانین دیگرى است، که تمدن امروز آن را بپسندد، و اجرایش کند». از این بالاتر کار به جایى رسید که بگویند: «اصولا منظور از برنامه هاى دینى و عمل به آن، این است که دل ها پاک شود، و به سوی فکر و اراده صالح هدایت گردد، و امروز که دل ها به وسیله تربیت اجتماعى به سوی خدمت به خلق هدایت شده دیگر احتیاجى به پاک شدن بوسیله امثال وضو و غسل و نماز و روزه ندارد».

حال اگر خواننده عزیز در این سخنان و امثال آن- که از حد شمارش بیرون است- دقت نموده، آن گاه در جمله (فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ …) تامل کند، هیچ شکى در درستى گفتار ما برایش باقى نمى‏ماند، و بطور قطع حکم می کند به اینکه تمامى فتنه ها و محنت‏ ها که گریبان اسلام و مسلمین را گرفته، منشاى به جز پیروى متشابه و تاویل کردن قرآن ندارد. همین (البته خدا داناتر است) سبب شده است که خداى تعالى این چنین در این باب سخت ‏گیرى را تشدید نموده در نهى از پیروى متشابه به منظور فتنه‏ جویى و تاویل و الحاد در آیات خدا و بدون علم در آیات خدا سخن گفتن و راه شیطان را پیروى نمودن، مبالغه نماید، چون رسم قرآن چنین است که در مورد گناهانى مبالغه کند که ارتکاب آن گناهان اثر فورى در هدم و از بین بردن ارکان دین دارد، و بنیه دین و نیروى آن را تحلیل می برد، همچنانکه می بینیم در مورد دوستى با کفار و نیز امر به دوستى اهل بیت پیامبر، و در خانه نشستن زنان پیامبر، و نهى از معامله ربا، و امر به اتحاد کلمه در دین، و امثال این تشدید فرموده است.

حال باید دید علاج دل هایى که منحرف هستند و همواره دوست می دارند فتنه‏ جویى کنند چیست؟ باید دانست منشا این بیمارى میل به دنیا و اعتماد کردن به آن و دلدادگى به زندگى آن است و این آلودگى را از دل ها نمی شوید مگر یاد روز حساب، همچنانکه خداى تعالى این معنا را در جاى دیگر تذکر داده و می فرماید: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ» (ص/26). باز به همین جهت است که می بینم راسخین در علم از تاویل کردن آیات خدا به صورتى که مخالف رضاى او باشد خوددارى می کنند و در خاتمه گفتار خود به این معنا اشاره نموده و عرضه می دارند: «رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ». [ بستن توضیحات ]

توضیح : خداى تعالى کلمه تاویل را در چند مورد در کلام مجیدش آورده، از آن جمله فرموده: «وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى‏ عِلْمٍ، هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ، هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ» (اعراف/53) یعنى در آنچه خیر می دادند و می گفتند: «مولاى حقیقى ما خدا است» بر حق بودند، و آنچه به غیر خدا می پرستیدیم باطل بود، و نیز اعتراف خواهند کرد که نبوت، حق بود و دین خدا حق بود، و مساله بعثت از قبور حق بود. خلاصه کلام این است که در آن روز حقیقت همه آن معارفى که انبیا آورده اند ظاهر می شود.

از این بیان فساد این گفتار روشن می شود که بعضى گفته اند: «تاویل در آیه مورد بحث به معناى حقایق خارجیه است که خبر صحیح با آن مطابق باشد، مانند امورى که در روز قیامت رخ می دهد، که اخبار انبیا و رسل و کتب آسمانى مطابق با آن ها و آن ها مطابق (به فتح با) با این ها است».

وجه فسادش این است که اگر معناى تاویل این باشد، تنها آیاتى تاویل خواهد داشت که درباره صفات خدا و بعضى از افعال او و پاره اى از حوادث قیامت باشد، و اما آیات مربوط به احکام و تشریع، این ها از آنجا که همه از باب انشا یعنى امر و نهى است، دیگر مطابق و غیر مطابق ندارد، تا مطابقتش با حوادث قیامت تاویل خوانده شود. همچنین است آیات ارشادى که بشر را به فضایل اخلاقى امر، و از رذایل اخلاقى نهى می کند، چون تاویل اینگونه آیات و فلسفه احکامش همراه خودش هست، و نیز آیاتى که قصص انبیا و امت هاى گذشته را شرح می دهند که تاویل آن ها به این معنایى که براى تاویل گفته اند، در سابق گذشته و دیگر در قیامت تاویل ندارد، علاوه بر این که در آیه شریفه، کلمه تاویل را اضافه به همه کتاب کرد نه به یک قسم خاصى از آیاتش.

نظیر آیه مورد بحث، آیه شریفه «وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَرى‏ ... أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ ... بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِینَ» (یونس/39) است. به طورى که ملاحظه می فرمایید تمامى قرآن را داراى تاویل می داند، چون می فرماید: «با اینکه هنوز تاویل قرآن نیامده». به همین جهت است که بعضى از مفسرین گفته اند: «تاویل عبارت است از امر عینى خارجى که گفتار تاویل دار بر آن امر خارجى اتکا دارد، و معلوم است که این امر خارجى در هر موردى معناى خاص به خود را دارد مثلا تاویل در مورد اخبار عبارت است از همان چیزى که از آن خبر داده شده، و حادثه اى که در خارج واقع شده، مانند قصص انبیا و امت هاى گذشته، و یا واقع می شود، مانند آیاتى که از صفات خدا و اسماى او و عده هایش و همه حوادثى که در قیامت رخ می دهد. تاویل در مورد انشا (یعنى امر و نهى و امثال آن) عبارت است از مصلحتى که آمر را واداشته تا براى به دست آوردن آن مصلحت، امر کند، و مفسده اى که براى جلوگیرى از آن، نهى نماید، مثلا تاویل در آیه «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا» (اسرا/35) همین است که با برقرارى وزن عادلانه در هر کالاى کشیدنى و پیمان کردنى، امر اجتماع بشرى، استقامت یابد».

این بود آن معنایى که این گروه از مفسرین براى تاویل همه قرآن کردند و لیکن این‏ معنا با ظاهر آیه سازگار نیست، چون:

1- ظاهر آن این است که تاویل امرى است خارجى و اثرى است عینى که مترتب می شود بر عمل خارجى مسلمانان که همان ایفاى کیل و اقامه وزن باشد، نه امر تشریعى، که جمله (وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا ...) متضمن آن است. پس تاویل امرى است خارجى که مرجع و مال امر خارجى دیگر است، نه مرجع و مال کلام خدا، بنابراین توصیف آیات کتاب خدا به این که این کلام تاویل دارد، چون حکایت می کند از معانى خارجى، توصیف آیات نیست، بلکه توصیف متعلق آیات است، در انشائیات قرآن که عمل مسلمین باشد و در اخباریاتش که معانى خارجیه است.

2- گو این که تاویل مرجعى است که صاحب تاویل به آن بازگشت دارد اما بازگشت در اینجا به معناى خاصى است، و هر بازگشتى تاویل نیست، مثلا کارمند یک اداره در امور ادارى به رئیس مراجعه می کند ولى این مراجعه را تاویل نمی گویند. پس تاویل مراجعه خاصى است، نه مطلق مراجعه، به دلیل این که در آیات زیر در مورد مراجعه خاص استعمال شده، حضرت خضر (علیه السلام) به حضرت موسى (علیه السلام) می فرماید: «سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً» (کهف/78). نیز می فرماید: «ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً» (کهف/82). آنچه حضرت خضر (علیه السلام) به حضرت موسى (علیه السلام) خبر داد صورت و عنوان کارهایى بود که در مورد کشتى و دیوار و پسر بچه انجام داد، حضرت موسى (علیه السلام) از آن صورت ها و عناوین بی خبر بود، و به جاى آن صورت ها و عناوینى دیگر تصور کرده بود، عناوینى که با عقلش وفق نمی داد، و وادارش می کرد با بى طاقتى هر چه بیشتر اعتراض کند، که قرآن کریم اعتراض‏ هایش را به ترتیب در سوره کهف آیه 71 و آیه 77 و آیه 74 حکایت کرده است. صورتى که حضرت موسى (علیه السلام) از سوراخ کردن کشتى تصور کرده بود این بود که خضر می خواهد اهل کشتى را غرق کند، پرسید: «أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً» (کهف/71) و صورتى که از چیدن دیوار تصور کرده بود این بود که می خواهد مزدى بگیرد، و به اصطلاح سور و ساتى فراهم کند، و وقتى دید مزد نگرفت پرسید: «لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً» (کهف/77) و صورتى که از کشتن آن پسر بچه تصور کرده بود این بود که وى مردى آدم ‏کش است، و از این عمل لذت می برد، لذا پرسید: «أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ؟ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً» (کهف/84).

تاویلى که حضرت خضر (علیه السلام) براى کارهاى خود ذکر کرد این بود که گفت: «أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً، وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً، فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً، وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما، وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» (کهف/82) و منظورش از تاویل در این آیات همانطور که ملاحظه می کنید برگشت هر کارى به صورت و عنوان واقعى خویش است همانطور که زدن کودک به تادیب بر می گردد، و زدن رگ و خون گرفتن به غرض معالجه بر می گردد. ولى در جمله (زید آمد) نمی توان گفت که تاویل آن آمدن زید در خارج است.

قریب به همین معنا، تاویل‏ هایى است که در چند جاى داستان یوسف آمده. یک جا فرمود: «إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً، وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ» (یوسف/4) و در جاى دیگر فرمود: «وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ، قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا» (یوسف/100).

در آغاز داستان از حضرت یوسف (علیه السلام) حکایت می کند که به پدر بزرگوارش گفت: «پدر جان در خواب یازده ستاره و خورشید و ماه را می بینم که دارند برایم سجده می کنند» و در آخر داستان حکایت می کند که «پدر و مادرش را بر تخت سلطنت جاى داد، پدر و مادر و برادران در برابرش سجده کردند، آن وقت به پدرش گفت: «پدر جان این بود تاویل آن خوابى که من قبلا دیده بودم، پروردگارم آن رؤیا را صادق و محقق ساخت»» که در این مورد سجده کردن والدین و برادران یوسف براى او تاویل رؤیایش خوانده شده، و این رجوع از قبیل رجوع مثال به ممثل است.

در جاى دیگر درباره رؤیاى پادشاه مصر و تعبیر حضرت یوسف (علیه السلام) می فرماید: «وَ قالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرى‏ سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی رُءْیایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ، قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الْأَحْلامِ بِعالِمِینَ، وَ قالَ الَّذِی نَجا مِنْهُما وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ، فَأَرْسِلُونِ، یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنا فِی سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ، وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ، قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّا تَأْکُلُونَ ...» (یوسف/48) و در جاى دیگر همین داستان را در نقل رؤیاى آن دو زندانى می فرماید: «وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیانِ، قالَ أَحَدُهُما إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً، وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّی أَرانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزاً، تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ، نَبِّئْنا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ‏ ... یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُما فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْراً، وَ أَمَّا الْآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ، قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ» (یوسف/41) و در جاى دیگر خطاب به یوسف می فرماید: «وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ» (یوسف/6) و نیز می فرماید: «وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ» (یوسف/21). باز در جاى دیگر از یوسف نقل فرموده که در مناجاتش با خداى تعالى گفت: «وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ» (یوسف/101).

پس ملاحظه کردید که در تمامى این موارد از داستان یوسف کلمه تاویل در حوادثى استعمال شده که سرانجام رؤیا به آن حوادث منجر می شود، و آنچه صاحب رؤیا در خواب می بیند صورت و مثالى از آن حوادث است، پس نسبتى که میان آن حوادث و میان رؤیاها هست همان نسبتى است که میان صورت و معنا است، صورتى که، معنا به آن صورت جلوه می کند. به عبارت دیگر نسبتى است که میان حقیقت مجسم شده با مثال آن حقیقت است همچنانکه در آیاتى که از داستان حضرت موسى و خضر (علیهما السلام) نقل کردیم جریان از این قرار بود و در آیه شریفه «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ ... وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا» (اسرا/35) نیز از همین باب است.

از دقت در آیات قیامت به دست می آید که در آن آیات نیز جریان بدین منوال است، و لفظ تاویل در آن آیات هم همین معنا را می دهد، مثلا در آیه «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ ...» (یونس/39) و نیز در آیه «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ ...» (اعراف/53) منظور از آمدن تاویل مجسم شدن حقایق است، چون امثال آیه «لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» (ق/22) کاملا دلالت می کند بر اینکه مشاهده وقوع آنچه انبیا و کتب آسمانى از وقوعش در قیامت خبر می دادند از سنخ مشاهده با چشم سر و خلاصه مشاهده حسى و دنیایى نیست، همچنانکه اصل وقوع قیامت و جزئیات نظام آن عالم از سنخ وقوع حوادث دنیایى و نظامى که ما در دنیا با آن آشنا هستیم نیست، هم وقوعش طورى دیگر است، و هم نظام حاکم در آن نظامى دیگر، و ان شاء اللَّه به زودى بیان بیشترى در این باره خواهد آمد.

پس رجوع و برگشت خبرهاى کتاب به حوادثى که در قیامت ظهور می کند از قبیل رجوع خبرهاى معمولى به حوادث آینده دنیایى نیست، رجوع در آنجا هم غیر رجوع در اینجاست.

پس از آنچه گذشت سه نکته روشن گردید:

1-تاویل داشتن آیه اى از آیات که معناى آن برگشت کند به آن تاویل، غیر از این است که آیه اى متشابه باشد و به آیه محکمى برگشت داده شود.

2-تاویل اختصاص به آیات متشابه ندارد بلکه تمامى آیات قرآن تاویل دارد، پس همانطور که آیات متشابه تاویل دارد، آیات محکم نیز تاویل دارد.

3-تاویل از مفاهیمى که معنا و مدلول لفظى دارند نیست، بلکه از امور خارجى و عینى است، و اگر گفته می شود که آیات قرآن تاویل دارد در حقیقت وصف تاویل، صفت خود آیات نیست، بلکه صفت متعلق آن ها است، که اعمال انسان ها و یا چیز دیگر است.

اما اینکه گاهى کلمه تاویل در معناى مخالف ظاهر لفظ استعمال می شود، یک استعمال نوظهور است، که بعد از نزول قرآن پیدا شده، و هیچ دلیلى نداریم بر این که منظور قرآن مجید هم از تاویل این باشد، و وقتى می فرماید: «وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ» بگوییم منظورش از تاویل معناى مخالف ظاهر کلمه است، همچنانکه هیچ دلیلى نداریم بر این که آن معناى دیگرى که براى تاویل کرده اند درست باشد، بلکه بیشتر آن معانى که به زودى آن ها را نقل می کنیم معناهایى بدون دلیل است.

از ظاهر کلام برمی آید که ضمیر (تاویله) تنها به متشابه برمی گردد، براى اینکه نزدیک‏ ترین مرجع است، و همیشه ضمیر به نزدیک ‏ترین مرجع برمی گردد (وقتى می گوییم زید به منزل ما آمد و به دنبالش عمرو هم آمد و گفت ... معنایش این است که عمرو گفت، چون عمرو به ضمیرى که در کلمه گفت خوابیده نزدیک ‏تر است- مترجم) همچنانکه ظاهر کلمه تاویل در جمله (ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ) نیز همین است، قبلا توجه فرمودید که صرف برگشتن ضمیر به کلمه متشابه مستلزم این نیست که تاویل هم تنها از آن متشابه باشد، و آیات محکمات تاویل نداشته باشند، ممکن هم هست که ضمیر تاویله را به کلمه کتاب برگردانیم همچنانکه ضمیر در جمله (ما تَشابَهَ مِنْهُ) به همه کتاب برمی گردد.

جمعى از مفسرین تاویل را به تفسیر معنا کرده و گفته اند: «هر دو کلمه به یک معنا است و آن عبارت است از آن معنایى که گوینده از کلام خود در نظر دارد، و چون منظور و مقصود از بعضى آیات، به روشنى معلوم است، قهرا مراد از تاویل در جمله (وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ، وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) معنا و مراد از آیه متشابه است یعنى معنایى را که از آیات متشابه مراد است غیر از خداى سبحان و یا خدا و راسخین در علم کسى نمی داند».

گروهى دیگر گفته اند: «مراد از تاویل معنایى است که مخالف با ظاهر لفظ باشد، و این معنا از سایر معانى که براى کلمه تاویل کرده اند شایع‏ تر است بطورى که گویى اصلا لفظ مذکور، حقیقت در همین معنا است، اگر چه در اصل لغت، به معناى ارجاع یا مرجع بوده است».

به هر حال در میان متاخرین همین معنا شایع شده، همچنانکه معناى اول در بین مفسرین قدما معروف بود، چه آن هایى که می گفتند: «غیر از خدا کسى تاویل قرآن را نمی داند» و چه آن هایى که می گفتند: «راسخین در علم هم آن را می دانند»، همچنانکه از ابن عباس نقل شده که می گفت: «من از راسخین در علمم و تاویل قرآن را می دانم».

بعضى دیگر گفته اند: «تاویل آیه متشابه یکى از معانى همان آیه است، که غیر از خدا و یا غیر از خدا و راسخین در علم کسى از آن آگاه نیست» البته این معنا با ظاهر لفظ مخالفت ندارد. در نتیجه برگشت امر به این است که آیه متشابه آیه اى است که چند معنا داشته باشد، بعضى از آن معانى پوشیده‏ تر بوده و دیرتر به ذهن می آید، آنچه از همه، زودتر به ذهن می آید همان است که ظاهر لفظ، آن را می رساند، و همه مردم آن را می فهمند، و معانى دیگر که بعیدتر است معنایى است که غیر از خدا، و یا خدا و راسخین در علم آن را درک نمی کنند.

آن گاه مفسرین اختلاف دیگرى کرده اند در اینکه ارتباط آن معانى بعید و باطنى، با لفظ چگونه است، چون بطور مسلم می دانیم که همه آن معانى در عرض واحد نمی تواند مراد از لفظ باشد، و گرنه لازم می آید که یک لفظ در چند معنا استعمال شده باشد، و این به دلیلى که در جاى خودش ذکر کرده اند جایز نیست. پس ناگزیر باید این چند معنا در طول هم قرار داشته باشند، و در طول یکدیگر منظور و مقصود باشند، ناگزیر گفته اند: «اولین معناى باطنى از لوازم، معناى ظاهر است، و دومى از لوازم اولى و سومى از لوازم دومى» همچنین بعضى دیگر گفته اند: «معانى باطنى مترتب بر یکدیگرند، به این معنا که اراده کردن معناى ظاهرى و معمولى لفظ، هم اراده معناى لفظ است، و هم اراده معناى باطن آن است. مثلا وقتى به پیشخدمتت می گویى برایم آب بیاور، معناى ظاهر کلامت آب بیاور است و معناى باطنى آن این است که تشنه اى و می خواهى عطشت را فرو نشانده، و این حاجت طبیعى تو را برآورد، و هم کمالى از کمالات وجودیت را تامین کند و تو در گفتن آب بیاور همه این معانى را اراده کرده اى، بدون این که لفظ را در چهار معنا استعمال کرده باشى، و چهار چیز خواسته باشى، و چهار فرمان صادر کرده باشى».

در اینجا قول چهارمى نیز هست، و آن این است که تاویل از جنس معانى الفاظ نیست، بلکه امرى عینى است، که الفاظ گوینده بر آن اعتماد دارد، حال اگر کلام، حکمى انشایى باشد، مثلا امر و یا نهى باشد، تاویلش عبارت از مصلحتى است که باعث انشاى حکم و تشریع آن شده، پس تاویل آیه «أَقِیمُوا الصَّلاةَ» (بقره/43) مثلا آن حالت نورانى خارجى است که در روح نمازگزار در خارج پیدا می گردد، و او را از فحشا و منکر دور می کند. اگر کلام خبر باشد و خبر از حوادث گذشته بدهد، تاویلش خود آن حوادث واقعه در زمان گذشته است، نظیر آیاتى که سرگذشت انبیاى گذشته و امت هاى آنان را بیان می کند، و اگر از حوادث زمان نزول و یا بعد از آن خبر دهد آن خبرى که می دهد سه جور است: یا راجع به امورى است که با حواس ظاهرى درک می شود و یا از امورى است که با عقل درک می گردد که تاویل اینگونه آیات نیز همان حوادثى است که در خارج واقع شده، و یا واقع می شود، نظیر آیه «وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ» (توبه/47) و آیه شریفه «غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ» (روم/1) و یا راجع به امور غیبى و آینده است که آن امور را در دنیا و با حواس دنیایى نمی توان درک کرد، و حتى حقیقت آن را با عقل هم نمی توان شناخت، نظیر امور مربوط به روز قیامت، یعنى تاریخ وقوع آن، و کیفیت زنده شدن اموات، و سؤال و حساب و پخش نامه هاى عمل و امثال آن. یا راجع به امورى است که اصلا از سنخ زمان نبوده و از حد ادراک عقول خارج است، مانند صفات و افعال خداى تعالى، که تاویل آن خود حقایق خارجیه است، و فرق میان این قسم از آیات (که حال صفات و افعال خدا، و ملحقات آن یعنى احوال قیامت و امثال آن را بیان می کند) با سایر اقسام، این است که اقسام دیگر امورى بودند که علم به تاویل آن ها براى ما انسان ها ممکن بود ولى قسم اخیر چنین نیست، یعنى هیچکس به جز خدا حقیقت تاویل آن ها را نمی داند، بله مگر راسخین در علم که اگر خدا ایشان را به آن امور آگاه بسازد می توانند عالم به آن ها بشوند، آن هم به قدر وسع عقل و توانایى ‏شان اما حقیقت آن امور که تاویل حقیقى هم همان است، امورى است که خدا علم به آن را به خود اختصاص داده است.

این چهار وجهى که از نظر شما گذشت، آرا و مذاهبى بود که مفسرین در معناى تاویل ذکر کرده اند، البته اقوال دیگرى نیز در این میان وجود دارد که در حقیقت از شاخه هاى همان قول اول است، هر چند که قائلین به آن از قبول وجه اول وحشت داشته اند. از آن جمله هفت قول زیر است:

1-تفسیر عمومی تر از تاویل است و استعمال کلمه تفسیر بیشتر در الفاظ و مفردات آن و کلمه تاویل بیشتر در معانى و جمله ها به کار می رود و نیز کلمه تاویل بیشتر در مورد کتاب هاى آسمانى استعمال می شود ولى کلمه تفسیر هم در آن مورد و هم در سایر موارد استعمال می شود.

2-تفسیر به معناى بیان معناى لفظى است که بیشتر از یک وجه در آن محتمل نباشد و تاویل به معناى تشخیص یک معنا از چند معنایى است که در لفظ با همه آن ها می سازد و استنباط آن به وسیله دلیل است.

3-تفسیر عبارت است از بیان معناى قطعى یک عبارت و یا یک لفظ و تاویل ترجیح یکى از چند معنایى است که در آن محتمل است، البته ترجیحى که یقین‏ آور نباشد، این وجه قریب به همان وجه قبلى است.

4-تفسیر بیان دلیل مراد و تاویل بیان حقیقت مراد است، مثلا در آیه «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» (فجر/14)، تفسیرش این است که بگوئیم کلمه مرصاد از ماده (را- صاد- دال) است، و به معناى پاییدن و مراقب بودن است، و تاویلش این است که بگوئیم آیه شریفه می خواهد مردم را از سهل ‏انگارى و غفلت از امر خدا بر حذر بدارد.

5-تفسیر بیان معناى ظاهر از لفظ است و تاویل بیان معناى مشکل است.

6-تفسیر به دست آوردن معناى آیه است به وسیله روایت و تاویل به دست آوردن آن است از راه تدبر و درایت.

7-تفسیر جنبه عمل و پیروى دارد و تاویل تنها به درد استنباط و نظر می خورد.

این اقوال هفتگانه در حقیقت از شعب قول اول از چهار قولى است که قبلا نقل کردیم، و اشکالى که متوجه آن بود متوجه همه این ها نیز هست، و به هر حال به دو دلیل، نه به آن چهار قول می توان تکیه کرد و نه به این هفت قولى که از آن ها منشعب می شود. یکی دلیل اجمالى است که اشکالى است متوجه همه آن وجوه، و دومى تفصیلى.
1-دلیل اجمالى که خواننده عزیز توجه نمود که مراد از تاویل آیات قرآن مفهومى نیست که آیه بر آن دلالت دارد، چه اینکه آن مفهوم مطابق ظاهر باشد، و چه مخالف آن، بلکه تاویل از قبیل امور خارجى است، البته نه هر امر خارجى تا توهم شود که مصداق خارجى یک آیه هم تاویل آن آیه است، بلکه امر خارجى مخصوصى که نسبت آن به کلام نسبت ممثل به مثل و نسبت باطن به ظاهر باشد.

2-تفصیلا یعنى اشکالاتى که متوجه یک یک آن وجوه می شود این است که:

وجه‏ اول لوازم غلطى دارد، که کم ترین آن این است که باید ملتزم شویم که بعضى از آیات قرآنى آیاتى باشد که فهم عامه مردم به درک تاویل یعنى تفسیر آن نرسد، و نتواند مدلول و معناى لفظى آن ها را بفهمد و نمی توانیم به چنین چیزى ملتزم شویم، چون خود قرآن گویاى این مطلب است که به منظور فهم همه مردم نازل شده، و صاحب این قول هیچ چاره اى جز این ندارد که بگوید در قرآن تنها حروف مقطعه اول بعضى سوره ها متشابه است. چون تنها آن ها است که عموم مردم معنایش را نمی فهمند، تازه اگر به همین معنا هم ملتزم شود باز اشکال دیگرى بر او وارد است، و آن این است که دلیلى بر چنین توجیه ندارد، و صرف اینکه کلمه تاویل مانند کلمه تفسیر مشتمل بر معناى رجوع است، دلیل نمی شود بر این که این دو کلمه به یک معنا است، ما می دانیم که کلمه (امّ) نیز مشتمل بر معناى رجوع هست و مادر، مرجع فرزندان هست ولى تاویل فرزندان نیست، کلمه رئیس مشتمل بر معناى رجوع هست و مرءوس به رئیس مراجعه می کند، ولى رئیس تاویل مرءوس نیست. علاوه بر این گفتار، فتنه ‏جویى ‏اى که در آیه شریفه صفت مخصوص متشابه ذکر شده در غیر حروف مقطعه هست، نه در آن ها، بیشتر فتنه هایى که در اسلام پدید آمده از ناحیه پیروى آیات متشابه یعنى از ناحیه پیروى علل احکام و آیات مربوط به صفات خدا و امثال آن پدید آمده است.

اشکال قول دوم این است که لازمه آن وجود آیاتى است در قرآن که خلاف معناى ظاهرى آن اراده شده باشد، و باعث معارضه آن ها با آیات محکمات و در نتیجه، پدید آمدن فتنه در دین باشد، و برگشت این سخن به این است که در بین آیات قرآن اختلافى هست، که برطرف نمی شود مگر آنکه از ظاهر بعضى از آن ها چشم پوشید، و آن ها را بر خلاف ظاهرشان بر معنایى حمل کرد که فهم عامه مردم از درک آن عاجز باشد. این سخن احتجاجى را که در آیه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (نسا/82) است، باطل می کنند، زیرا این آیه دلالت دارد بر اینکه در قرآن هیچ اختلافى نیست، و اگر معناى اختلاف نداشتن این باشد که هر جا به ظاهر اختلافى دیدید آن را بر خلاف آنچه ظاهر کلام دلالت دارد حمل کنید، به معنایى که غیر از خداى سبحان، کسى آن را از ظاهر کلام نفهمد، حجیت آیه از بین می رود چون اختلاف نداشتن به این معنا اختصاص به قرآن ندارد، بلکه هر کتابى را هر چند هم صفحه به صفحه اش با هم نسازد و حتى سراپا دروغ باشد می شود با حمل بر خلاف ظاهر، رفع اختلاف از آن کرد، و دیگر اختلاف نداشتن قرآن به این معنا هیچ دلالتى ندارد بر اینکه این کتاب از ناحیه خداست و هیچ بشرى نمی تواند چنین کتابى درست کند بلکه درست کردن چنین کتابى براى هر کسى ممکن است. پس اختلاف نداشتن به این معنا، یعنى رفع اختلاف از کتابى به وسیله حمل بر خلاف ظاهر، نمی تواند دلیل باشد که این کتاب از ناحیه کسى است که مانند انسان ها هر دم بر سر یک مزاج نیست، و دچار تناقض در آرا و سهو و نسیان و خطا و تکامل تدریجى در مرور زمان نمی شود، درحالیکه آیه نامبرده می خواست همین را بگوید، و بفرماید نبودن اختلاف در قرآن دلیل است بر اینکه خداى عز و جل فرستنده آن است. پس آیه شریفه با لسان استدلال و احتجاجى که دارد صریح است در اینکه قرآن در معرض فهم عامه مردم است، و عموم می توانند پیرامون آیاتش بحث و تامل و تدبر کنند، و هیچ آیه اى در آن نیست که معنایى از آن منظور باشد که بر خلاف ظاهر یک کلام عربى است و یا جنبه معما گویى و لغزسرایى داشته باشد.

قول سوم که نادرستى آن براى این است که هر چند آیات قرآن داراى معانى مترتب بر یکدیگر است، معانیى که بعضى ما فوق بعض دیگر است، و بجز کسى که از نعمت تدبر محروم است نمی تواند آن را انکار کند، و لیکن باید دانست که همه آن معانى- و مخصوصا آن معانى که از لوازم معناى تحت اللفظى است معانى الفاظ قرآن هستند، چیزى که هست مراتب مختلفى که در فهم و ذکا و هوش و کم هوشى شنونده است، باعث می شود که همه مردم، همه آن معانى را نفهمند، و این چه ربطى به معناى تاویل دارد؟ تاویلى که قرآن چنین معرفیش کرده که به جز خدا و راسخین در علم کسى آن را نمی فهمد، رسوخ در علم که از آثار طهارت و تقواى نفس است، ربطى و تاثیرى در تیز فهمى و کند فهمى در مسائل عالیه و معارف دقیقه ندارد گرچه در فهم معارف طاهره الهیه تاثیر دارد، اما بطور دوران و علیت، یعنى هر جا و در هر کس طهارت نفس بود، آن معارف دقیقه نیز در آنجا باشد، و هر دلى که چنین طهارت را نداشت محال باشد آن معارف را بفهمد، و ظاهر آیه نامبرده درباره تاویل همین است، که جز نفوس طاهره کسى راهى به فهمیدن آن ندارد.

قول چهارم، این اشکال بر آن وارد است هر چند صاحب این وجه در بعضى از سخنانش راه صحیحى رفته، ولى در قسمت دیگر آن خطا رفته است، او هر چند درست گفته که تاویل اختصاصى به آیات متشابه ندارد، بلکه تمامى قرآن تاویل دارد، و تاویل هم از سنخ مدلول لفظى نیست، بلکه امر خارجى است، که مبناى کلام قرار می گیرد لیکن در این نظریه خطا رفته که هر امر خارجى را مرتبط به مضمون کلام دانسته، حتى مصادیق و تک تک اخبارى را که از حوادث گذشته و آینده خبر می دهد مصداق تاویل شمرده، و نیز خطا رفته که متشابه را منحصر در آیات مربوط به صفات خداى تعالى، و در آیات مربوط به قیامت دانسته است.

توضیح اینکه بنا به گفته وى مراد از تاویل در جمله (وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ ...) یا تاویل قرآن است، و ضمیر ها در آن به کتاب برمی گردد، که در این صورت جمله (وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ) با آن نمی سازد، براى این که بسیارى از تاویل ‏هاى قرآن از قبیل تاویلات قصص و بلکه احکام و نیز تاویل آیات اخلاق، تاویل ‏هایى است که ممکن است غیر خداى تعالى و هم غیر راسخین در علم، و حتى بیماردلان نیز از آن آگاه بشوند، چون حوادثى که آیات قصص از آن خبر می دهد چیزى نیست که درکش مختص به خدا و راسخین در علم باشد، بلکه همه مردم در درک آن شریک هستند، و همچنین حقایق خلقى و مصالحى که از عمل به احکام عبادات و معاملات و سایر امور تشریع شده، ناشى می گردد. اگر مراد از تاویل در آیه شریفه، تاویل خصوص متشابه باشد، در این صورت حصر مستفاد از جمله (وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ) درست می شود و می فهماند که غیر از خداى تعالى و راسخین در علم مثلا کسى را نمی رسد که دنبال تاویل متشابهات قرآن را بگیرد، براى اینکه منجر به فتنه و گمراهى مردم می شود، ولى منحصر کردن صاحب این قول، آیات متشابه را در آیات مربوطه به صفات خدا و اوصاف قیامت درست نیست، چون همانطور که پى‏ گیرى این آیات منجر به فتنه و ضلالت می شود، پى‏ گیرى سایر آیات متشابه نیز چنین است.

گفتن اینکه بطور کلى آیات متشابه باید از زندگى مسلمین حذف شود مثل این مى ‏ماند که کسى بگوید (همچنانکه گفته اند) منظور از اصل دین و تشریع احکام این است که اجتماع انسانى صالح گردد، و در نتیجه، اجتماعى زنده تشکیل شود و چون غرض این است، اگر فرض کنیم که صلاح حال مجتمع با پیروى از احکامى دیگر غیر احکام دینى تامین می شود، باید احکام دینى لغو گردد، چون در این فرض و در این زمان دیگر احکام دینى به درد اصلاح جامعه نمی خورد، بلکه صلاح مجتمع در پیروى احکام دیگر است. یا مثل این مى‏ماند که کسى بگوید (همچنانکه گفته اند) مراد از کراماتى که در قرآن از انبیا نقل شده- از قبیل ید بیضا، و نفس عیسى، و امثال آن امور عادى است- که با عباراتى تعبیر شده که ظاهرش معجزه و کرامت را می رساند، و منظور آن این بوده که دل هاى عوام را به دست آورد، و از این راه دل هاى آنان را مجذوب، و قلوبشان را در برابر قرآن شیفته کند، و خلاصه امور عادى را به زبانى تعبیر کند که عوام خیال کنند انبیا کارهایى خارق العاده و شکننده قوانین طبیعت داشته اند.

از اینگونه سخنان در مذاهبى نوظهور که در اسلام پیدا شده، بسیار دیده می شود، و همه آن ها بدون شک یکى از انحاى تاویل در قرآن به منظور فتنه بپا کردن است، پس دیگر صاحب قول سوم نباید متشابه را منحصر در آیات صفات و آیات قیامت کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : معنا این است که مردم نسبت به کتاب خدا دو گروه هستند، گروهى از آن ها که بیمار دلند آیات متشابه آن را دنبال می کنند، و بعضى دیگر وقتى به آیات متشابه برمی خورند می گویند: «ما به همه قرآن ایمان داریم، چون همه اش از ناحیه پروردگار ما آمده» اینگونه اختلاف کردن مردم به خاطر اختلاف دل هاى ایشان است. دسته اول دل هاشان مبتلا به انحراف است، و دسته دوم، علم در دل هاشان رسوخ کرده.

اگر واو مذکور عاطفه باشد، و مراد این باشد که تنها خدا و راسخین در علم تاویل کتاب را می دانند در این صورت یکى از راسخین در علم رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) محسوب می شود چون آن حضرت افضل همه این طایفه است، و چگونه ممکن است قرآن کریم بر قلب مبارکش نازل بشود، و او آیات متشابهش را نفهمد، و بگوید: «چه بفهمم و چه نفهمم به همه ایمان دارم، چون همه اش از ناحیه خدا است». از سوى دیگر یکى از عادت ‏هاى قرآن این است که وقتى می خواهد امت اسلام و یا جماعتى را که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هم در بین آن ها است توصیف کند، نخست به صورت خاص، آن حضرت را ذکر کرده و سپس سایر افراد را جداگانه بیان می کند تا رعایت شرافت و عظمت او را کرده باشد، و بعد از ذکر آن جناب آن گاه نام امت و یا آن جماعت را می برد مانند این آیه که می فرماید: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ» (بقره/285) و آیه «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ» (توبه/26) و آیه «لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» (توبه/88) و آیه «النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» (تحریم/8) و آیات دیگر از این قبیل هست که قبل از ذکر نام امت، نام آن جناب را ذکر می کند. با این حال اگر مراد از جمله (وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) این باشد که راسخون در علم به تاویل قرآن دانا هستند- و با در نظر گرفتن اینکه رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به طور قطع یکى از آنان است- جا داشت همانطور که گفتیم بفرماید: «و ما یعلم تاویله الا اللَّه و رسوله و الراسخون فى العلم». چون گفتیم عادت قرآن بر این است که هر جا بخواهد مطلبى مشترک میان امت و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را ذکر کند نام رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را جداگانه ذکر می کند و اینجا ذکر نکرده، اگر چه ممکن است کسى در پاسخ ما بگوید: «از آنجا که صدر آیه که می فرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ ...» دلالت داشت بر اینکه آن جناب عالم به کتاب هست، دیگر حاجت نبوده دوباره نام آن حضرت را به خصوص ذکر کند».

پس تا اینجا معلوم شد که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) جز راسخین در علم- که بعضى آیات را می فهمند و بعضى را نمی فهمند- نیست، در نتیجه ظاهر آیه این می شود که علم به تاویل منحصرا از آن خداى تعالى است، و این انحصار منافات با استثناى آن جناب ندارد، همچنانکه آیاتى از قرآن علم غیب را منحصر در خداى تعالى می کند، و در عین حال در آیه «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ» (جن/27) بعضى از رسولان را استثنا می نماید.

در این آیه نیز منافات ندارد که بفرماید راسخین در علم می گویند: «چه آیه اى را بفهمیم و چه نفهمیم به همه قرآن ایمان داریم» و در آیات دیگر بفرماید: «همین راسخین در علم که چنین سخنى دارند به تاویل قرآن دانا هستند». براى اینکه آیه مورد بحث شانى از شؤون راسخین در علم را بیان می کند، و آن این‏ است که همین دانایان به تاویل با اینکه عالم به حقیقت قرآن و تاویل آیاتش هستند، مع ذلک اگر احیانا در جایى دچار شبهه شدند توقف می کنند، زیرا بر خلاف آن هایى که در دل انحراف دارند، اینان در مقابل خداى تعالى تسلیم هستند.

این مساله از موارد اختلاف شدید بین مفسرین است، و منشا اختلاف تفسیرهاى مختلفى است که درباره جمله (وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا) کرده اند. بعضى گفته اند: «(واو) در اول جمله، عاطفه است، که نتیجه اش چنین می شود که تاویل متشابهات را، هم خدا می داند و هم راسخین در علم». این رأى بعضى از قدما و همه مفسرین شافعى مذهب و بیشتر مفسرین شیعه است.

عده اى دیگر گفته اند: «(واو) مذکور استینافى است که جمله را از نو شروع می کند، و مربوط به ما قبل نیست، و نتیجه این نظریه آن است که تاویل متشابهات را تنها خدا بداند، و راسخین در علم با اینکه آن را نمی دانند به همه قرآن ایمان دارند، و این نظریه بیشتر قدما و همه حنفى مذهبان از اهل سنت است.

طایفه اول به چند وجه بر مسلک خود استدلال کرده اند، و روایاتى را بر گفتار خود شاهد آورده اند. طایفه دوم نیز به وجوهى و روایاتى استدلال کرده اند، آن روایاتى که می گوید علم تاویل متشابهات از علومى است که خدا به خودش اختصاص داده، و این دو طایفه قرن ها اختلاف خود را ادامه داده اند، و ادله یکدیگر را با دلیل مخالفش باطل ساخته اند.

آنچه لازم است که یک دانشمند اهل تحقیق در این مقام مورد توجه قرار دهد این است که این مساله از همان ابتدا که مورد اختلاف قرار گرفته، خالى از خلط و اشتباه نبوده، یعنى بین مساله رجوع متشابه به محکم (و یا به عبارت دیگر، بین مراد از متشابه) و مساله تاویل، خلط شده است. همان طور که این مطلب از ملاحظه موضوع بحثى که عنوان کردیم و محل نزاع و مورد اختلاف را ذکر نمودیم، نیز، روشن می شود. (آنچه طایفه اول براى راسخین در علم اثبات می کنند غیر آن چیزى است که طایفه دوم انکارش می کنند، طایفه اول می گویند راسخین در علم با ارجاع متشابهات به محکمات می توانند معناى متشابهات را بفهمند، و طایفه دوم می گویند علم به متشابهات از علومى است که خدا به خودش اختصاص داده، نه آن، منکر گفته این است، و نه این منکر گفته او- مترجم) و به همین جهت ما متعرض نقل ادله طرفین نشدیم زیرا فایده اى در نقل آن ها و اثبات و نفى‏شان نبود. اما روایات طرفین به آن جهت که مخالف ظاهر کتاب است دردى را براى هیچیک دوا نمی کند، براى اینکه روایاتى که علم به تاویل را براى راسخین در علم اثبات می کند منظورش از تاویل، معنایى است مرادف با لفظ متشابه، و ما، در قرآن هیچ جایى تاویل به این معنا نداریم، مانند روایتى که از طرق اهل سنت نقل شده است که صحیح بخارى (ج 1 ص 48) از یک سو می گوید رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دعا کرد به ابن عباس، و عرضه داشت پروردگارا او را فقیه در دین کن، و علم تاویلش بیاموز و الدر المنثور (ج 2 ص 7) نیز می گوید ابن عباس خودش در حدیثى دیگر گفته من از راسخین در علمم، و من تاویل قرآن را می دانم. از سوى دیگر الدر المنثور (ج 2 ص 4) در روایتى دیگر می گوید که ابن عباس گفت: «محکمات عبارتند از آیات ناسخه، و متشابهات عبارتند از آیات منسوخه» که از مجموع آن دو دسته روایات برمی آید که ابن عباس معناى آیات محکمه را تاویل آیات متشابهه می دانسته و این همان است که گفتیم تاویل به این معنا در قرآن نداریم، و منظور قرآن از تاویل چنین معنایى نیست.

اما روایاتى که طایفه دوم به آن استدلال کرده اند (یعنى روایاتى که دلالت دارد بر اینکه غیر خدا کسى تاویل متشابهات را نمی داند) مانند الدر المنثور (ج 2 ص 6) که می گوید: «ابى بن کعب و ابن عباس آیه مورد بحث را به این صورت قرائت می کرده اند: «و ما یعلم تاویله الا اللَّه و یقول الراسخون فى العلم آمنا به»» و نیز روایاتى که می گوید: «ابن مسعود آیه را به صورت (و ان تاویله الا عند اللَّه و الراسخون فى العلم یقولون آمنا به) قرائت کرده، هیچ یک از این روایات چیزى را اثبات نمی کند به این دلیل که:

1-این دو قرائت حجیت ندارد.

2-نهایت درجه دلالت آن ها همین است که آیه دلالت ندارد که راسخین در علم نیز عالم به تاویل باشند، و دلالت نداشتن، غیر از دلالت داشتن بر عدم علم است، که طایفه دوم ادعایش را می کنند، زیرا ممکن است دلیل دیگرى پیدا شود و دلالت بر آن بکند.

باز نظیر روایتى که در کتاب الدر المنثور (ج2 ص5) از طبرانى نقل شده آن هم از ابى مالک اشعرى نقل کرده که از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) شنیده، که فرمودند: «من بر امتم نمی ترسم مگر از سه خطر. اول اینکه مالشان زیاد شود، در نتیجه به یکدیگر حسد ورزند، و به جان هم بیفتند. دوم اینکه دست به کار علم قرآن شوند، آن وقت همان ها که ایمان به قرآن دارند در صدد برآیند که تاویل آن را بفهمند درحالیکه تاویل آن را کسى جز خدا نمی داند، و راسخین در علم می گویند: «ما به قرآن ایمان داریم، همه اش از ناحیه پروردگار ما است، و کسى به جز خردمندان متذکر نمی شود». سوم اینکه علمشان زیاد شود و به کلى از علم قرآن دست بردارند، و اعتنایى به آن نکنند». این حدیث به فرضى که دلالت داشته باشد که غیر خدا کسى علم به تاویل ندارد، دلالت دارد بر نفى آن از مطلق مؤمن، نه تنها از خصوص راسخین در علم، و این مقدار دلالت، به درد طایفه دوم نمی خورد.

باز نظیر روایاتى که دلالت دارد بر وجوب پیروى آیات محکم و ایمان به آیات متشابه، و دلالت نداشتن این دسته از روایات بر مدعاى نامبردگان، جاى تردید نیست. نیز مانند روایتى که تفسیر آلوسى (ج 3 ص 85) از ابن جریر از ابن عباس (و بدون ذکر آخر سند) نقل کرده، که او گفته آیات قرآن کریم چهار دسته است: اول آنچه مربوط است به حلال ها. دوم آیات مربوط به آنچه حرام است، که هیچ مسلمانى در ندانستن این آیات معذور نیست. سوم آیاتى که راجع به معارف است و علما آن را تفسیر می کنند. چهارم آیات متشابه که کسى به جز خدا معناى آن را نمی فهمد، و هر کس علم آن را ادعا کند دروغگو است.

این حدیث علاوه بر اینکه نام راویان آخر سندش ذکر نشده، معارض با روایاتى است که از خود ابن عباس نقل شده که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره اش دعا کرد (صحیح بخارى ج 1 ص 48) و خود او ادعاى علم به تاویل نمود، و مخالف با ظاهر قرآن کریم است، چون ظاهر قرآن این است که تاویل غیر از معنایى است که از متشابه منظور است (و بیانش گذشت).

پس آنچه باید گفته شود همان است که گفتیم، قرآن کریم علم به تاویل را براى غیر خدا ممکن می داند، اما خصوص آیه مورد بحث دلالتى بر آن ندارد، و ما باید در این دو جهت بحث کنیم، اما جهت دوم که گفتیم خصوص آیه مورد بحث دلالتى ندارد بر اینکه غیر خدا هم می تواند از تاویل قرآن آگاه شود، بیانش این است که آیه شریفه به قرینه صدر و ذیلش و به قرینه آیات بعدش تنها در صدد تقسیم آیات قرآن به دو قسم محکم و متشابه است، و نیز در صدد تقسیم مردم است به دو قسم: 1-آن هایى که ایمان به قرآن دارند، و قرآن را برنامه زندگى خود می دانند، هر چه از آیاتش را فهمیدند عمل می کنند، و علم آنچه را نفهمیدند به خدا واگذار می کنند. 2-بیماردلان و منحرفینى هستند که کارى به هدایت قرآن ندارند، فقط آن را وسیله قال و قیل و فتنه انگیزى قرار می دهند، که قهرا بیشتر به آیات متشابه آن دست انداخته جنجال به پا می کنند. پس منظور آیه شریفه در ذکر راسخین در علم، این است که حال آنان و طریقه ایشان را بیان نموده و در ازاى آن مدحشان کند، و در مقابل، بیماردلان را مذمت نماید. زائد بر این مقدار، خارج از مقصود اولیه آیه است، و هر وجهى که ذکر کرده اند تا اینکه به گردن آیه بگذارند که می خواهد راسخین در علم را هم شریک خدا کند، و بگوید آنان نیز می توانند علم به تاویل داشته باشند، وجوهى است ناتمام که بیانش گذشت، پس باقى مى‏ماند انحصارى که از جمله (وَ ما یَعْلَمُ) استفاده می شود که هیچ چیزى نمی تواند ناقض آن شود، نه اینکه و او را عاطفه بگیریم، و نه کلمه (الّا) و نه هیچ چیز دیگر، پس آنچه این آیه بر آن دلالت دارد این است که علم به تاویل منحصر در خدا و مختص به او است. لیکن این انحصار منافات ندارد با این که دلیل دیگرى جداى از آیه مورد بحث، دلالت کند بر اینکه خداى تعالى این علم را که مختص به خودش است به بعضى از افراد داده، همچنانکه در نظایر این علم هم آیاتى داریم که دلالت دارد بر اینکه مختص به خداست و در عین حال آیاتى داریم که می گوید خدا این علم را به غیر خودش نیز داده، مانند علم به غیب که از یک سو می فرماید: «قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ» (نمل/65) و نیز می فرماید: «إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ» (یونس/20) و می فرماید: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ» (انعام/59) که همه این ها دلالت دارند بر اینکه تنها خداى تعالى علم غیب می داند، و از سوى دیگر می فرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ» (جن/27) و در این کلام خود، علم غیب را براى غیر خود نیز اثبات کرده، و آن غیر، عبارت است از رسولى که صلاحیت علم غیب را داشته باشد، و براى این معنا نظایر دیگرى در قرآن هست (مثلا گرفتن جان مردگان را، از یک سو منحصر در خدا می کند، و از سوى دیگر به ملائکه نسبت می دهد- مترجم).

اما جهت اول- که گفتیم قرآن کریم علم تاویل را تا حدودى براى غیر خدا هم اثبات کرده است، بیانش این است که آیات مربوط به تاویل همانطور که خاطرنشان کردیم دلالت دارد بر اینکه تاویل عبارت است از امر خارجى، که نسبتش به مدلول آیه نسبت ممثل به مثل است. پس امور خارجى نامبرده هر چند مدلول آیه نیستند، به این معنا که لفظ آیه دلالت بر آن امر خارجى ندارد، و لیکن از آن حکایت می کند و آن امور محفوظ در الفاظ هستند، و آیات به نوعى از آن امور حکایت می کند، نظیر مثل معروف که گفته اند: «در تابستان شیر را فاسد کردى» و این را به کسى می گویند که اسباب و مقدمات امرى را قبل از رسیدن وقت آن از دست داده باشد، چیزى که از لفظ این مثل استفاده می شود این است که زنى در تابستان کارى کرده که خودش یا حیوانش در زمستان شیر ندهد، و این مضمون با مواردى که براى آن مثال می زنیم تطبیق نمی کند، و در این موارد هر چند شیرى و تابستانى در کار نیست ولى در عین حال وضع شنونده را در ذهن او ممثل و مجسم می کند.

مساله تاویل هم از همین باب است، حقیقت خارجیه که منشا تشریع حکمى از احکام و یا بیان معرفتى از معارف الهیه است، و یا منشا وقوع حوادثى است که قصص قرآنى آن را حکایت می کند، هر چند امرى نیست که لفظ آن تشریع، و آن بیان و آن قصص بطور مطابقه بر آن دلالت کند، لیکن همین که آن حکم و بیان و حادثه از آن حقیقت خارجیه منشا گرفته، و در واقع اثر آن حقیقت را به نوعى حکایت می کند می گوییم: فلان حقیقت خارجیه تاویل فلان آیه است، همچنانکه وقتى کارفرمایى به کارگرش می گوید: «آب بیار» معناى تحت اللفظى این کلمه این نیست که من براى حفظ و بقاى وجودم ناگزیر بودم بدل ما یتحلل را به جهاز هاضمه خود برسانم، و بعد از خوردن آن تشنه شدم، اما همه این معانى در باطن جمله مذکور خوابیده، و تاویل آن به شمار می رود. پس تاویل جمله (آب بیاور، یا آبم بده) حقیقتى است خارجى در طبیعت انسانى که منشاش کمال آدمى در هستى و در بقا است، و در نتیجه اگر این حقیقت خارجیه به حقیقتى دیگر تبدیل شود، مثلا کارفرما به خاطر این که غذا نخورده، احساس عطش در خود نکند، و در عوض احساس گرسنگى بکند، قهرا حکم (آبم بده( مبدل می شود به حکم (غذا برایم بیاور) و همچنین فعلى که در جامعه اى از جوامع، پسندیده به شمار می رود، و فعل دیگرى که فاحش و زشت شمرده می شود مردم را به اولى وادار، و از دومى نهى می کنند، این امر و نهى ناشى از این است که اولى را به حسب آداب و رسوم خود- که در جوامع مختلف اختلاف دارد- خوب، و دومى را بد می دانند، که این تشخیص خوب و بد هم مستند به مجموعه اى دست به دست هم داده از علل زمانى و عوامل مکانى و سوابق عادات و رسومى است که به وراثت از نیاکان در ذهن آنان نقش بسته و اهل هر منطقه از تکرار مشاهده عملى از اعمال، آن عمل در نظرش عملى عادى شده است.

پس همین علت که مؤتلف و مرکب از اجزایى است و دست به دست هم داده است، عبارت است از تاویل انجام آن عمل پسندیده و ترک آن عمل ناپسند، و معلوم است که این علت عین خود آن عمل نیست، لیکن به وسیله عمل و یا ترک نامبرده حکایت می شود، و فعل یا ترک متضمن آن و حافظ آن است. پس هر چیزى که تاویل دارد چه حکم باشد و چه قصه و یا حادثه، وقتى تاویلش (و یا علت به وجود آمدنش و یا منشاش) تغییر کرد، خود آن چیز هم قهرا تغییر می کند. به همین جهت است که می بینید خداى تعالى در آیه شریفه (فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ، ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ، وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ) بعد از آنکه مساله بیماردلان منحرف را ذکر می کند، که به منظور فتنه انگیزى از آیات متشابه معنایى را مورد استناد خود قرار می دهند که مراد آن آیات نیست، این معنا را خاطر نشان می سازد که این طایفه جستجوى تاویلى می کنند که تاویل آیه متشابه نیست، چون اگر آن تاویلى که مورد استناد خود قرار می دهند تاویل حقیقى آیه متشابه باشد، پیروى آن تاویل هم پیروى حق و غیر مذموم خواهد بود، و در این صورت معنایى هم که محکم بر آن دلالت می کند و با این دلالت مراد متشابه را معین می نماید مبدل می شود به معنایى که مراد متشابه نیست، ولى اینان از متشابه، آن را فهمیده و پیروى نموده اند.

پس تا اینجا روشن شد که تاویل قرآن عبارت است از حقایقى خارجى، که آیات قرآن در معارفش و شرایعش و سایر بیاناتش مستند به آن حقایق است، بطورى که اگر آن حقایق دگرگون شود، آن معارف هم که در مضامین آیات است دگرگون می شود. خواننده گرامى اگر دقت کافى به عمل آورد خواهد دید که آیه شریفه مورد بحث کمال انطباق را با آیه شریفه «وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ، إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ، وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» (زخرف/4- 2) دارد، براى اینکه این آیه نیز می فهماند که قرآن نازل شده بر ما، (پیش از نزول) و انسان فهم شدنش نزد خدا، امرى اعلى و بلند مرتبه ‏تر از آن بوده که عقول بشر قدرت فهم آن را داشته باشد، و یا دچار تجزى و جزجز شدن باشد، لیکن خداى تعالى به خاطر عنایتى که به بندگانش داشته آن را کتاب خواندنى کرده، و به لباس عربیتش در آورده تا بشر آنچه را که تا کنون در ام الکتاب بود و به آن دسترسى نداشت درک کند، و آنچه را که باز هم در ام الکتاب است و باز هم نمی تواند بفهمد علمش را به خدا رد کند، و این ام الکتاب همان است که آیه شریفه «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» (رعد/39) متذکر گردیده است و همچنین آیه شریفه «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» (بروج/22) آن را خاطرنشان می سازد. نیز آیه شریفه «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ» (هود/1) بطور اجمال بر مضمون مفصل آیه مورد بحث دلالت می کند، و به حکم هر دو آیه، منظور از احکام (به کسره همزه) کتاب خدا، این است که این کتاب که در عالم ما انسان ها کتابى مشتمل بر سوره ها و آیه ها و الفاظ و حروف است، نزد خدا امرى یک پارچه است نه سوره اى و فصلى دارد، و نه آیه اى، و در مقابل کلمه احکام کلمه تفصیل است، که معنایش همان سوره سوره شدن، و آیه آیه گشتن، و بر پیامبر اسلام نازل شدن است. باز دلیل دیگرى که بر مرتبه دوم قرآن یعنى مرتبه تفصیل آن دلالت می کند و می رساند که مرتبه اولش هم مستند به مرتبه دوم آن است آیه شریفه «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُکْثٍ، وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا» (اسرا/106) است، که می فهماند قرآن کریم نزد خدا متجزى به آیات نبوده، بلکه یکپارچه بوده، بعدا آیه آیه شده، و به تدریج نازل گردیده است و منظور این نیست که قرآن نزد خداى تعالى قبلا به همین صورتى که فعلا بین دو جلد قرار دارد نوشته شده بود، و آیات و سوره هایش مرتب شده بود و بعدا به تدریج بر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نازل شد، تا به تدریج بر مردمش بخواند، همانطور که یک معلم روزى یک صفحه و یک فصل از یک کتاب را با رعایت استعداد دانش‏آموز براى او می خواند. چون فرق است بین این که یک آموزگار کتابى را قسمت قسمت به دانش‏آموز القا کند، و بین این که قرآن قسمت قسمت بر رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نازل شده باشد زیرا نازل شدن هر قسمت از آیات، منوط بر وقوع حادثه اى مناسب با آن قسمت است و در مساله دانش ‏آموز و آموزگار چنین چیزى نیست، اسباب خارجى دخالتى در درس روز به روز آنان ندارد و به همین جهت ممکن است همه قسمت‏ ها را که در زمان هاى مختلف باید تدریس شود یک جا جمع نموده، و در یک زمان همه را به یک دانش‏ آموز پر استعداد درس داد، ولى ممکن نیست امثال آیه «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ» (مائده/13) را با آیه «قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ» (توبه/123) که یکى دستور عفو می دهد، و دیگرى دستور جنگ، یک مرتبه بر آن جناب نازل شود و همچنین آیات مربوط به وقایع، مانند آیه «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها» (مجادله/1) و آیه «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً» (توبه/103) و از این قبیل آیات یک مرتبه نازل شود.

پس ما نمی توانیم نزول قرآن را از قبیل یک جا درس دادن همه کتاب به یک شاگرد نابغه قیاس نموده، دخالت اسباب نزول و زمان آن را ندیده گرفته و بگوئیم که قرآن یک بار در اول بعثت، و یا آخر عمر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) یکپارچه نازل شده، و یک بار هم قسمت قسمت، پس کلمه (قرآن) در آیه (و قرآنا فرقناه) غیر قرآن معهود ما است، که به معناى آیاتى تالیف شده است.

سخن کوتاه این که از آیات شریفه اى که گذشت چنین فهمیده می شود که در ماوراى این قرآن که آن را می خوانیم و مطالعه می کنیم و تفسیرش را می فهمیم امرى دیگر هست، که به منزله روح از جسد، و ممثل از مثل است، و آن امر همان است که خداى تعالى کتاب حکیمش نامیده، و تمام معارف قرآن، و مضامین آن متکى بر آن است، امرى است که از سنخ الفاظ نیست و مانند الفاظ، جمله جمله و قسمت قسمت نیست، و حتى از سنخ معانى الفاظ هم نیست، و همین امر به عینه آن تاویلى است که اوصافش در آیات متعرض تاویل آمده، و با این بیان حقیقت معناى تاویل روشن گشته، معلوم می شود علت اینکه فهم ‏هاى عادى و نفوس غیر مطهره دسترسى به آن ندارد چیست. خداى تعالى همین معنا را در کتاب مجیدش خاطر نشان نموده و می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ، لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (واقعه/79). [ بستن توضیحات ]

توضیح : در این که فرمود: «می گویند همه اش از ناحیه پروردگارمان است» هم دلیل، ذکر شده و هم نتیجه، چون از ناحیه خدا بودن محکم و متشابه باعث می شود که به هر دو قسمت ایمان داشته باشند، و روشن بودن آیات محکم باعث می شود که به آن عمل هم بکنند، و روشن نبودن متشابه باعث می شود که تنها در مرحله عمل توقف کنند، نه این که آن را رد کنند، چون ایمان دارند که آن نیز از ناحیه خدا است، چیزى که هست جایز نیست به آن عمل کنند براى اینکه عمل به آن مخالفت با آیات محکم است، و این عینا همان ارجاع متشابه به محکم است. پس جمله (کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا) به منزله دلیل براى هر دو معنا است، هم براى ایمان آوردن به تمام قرآن، و هم براى عمل کردن به محکم و توقف نمودن در متشابه، و به عبارت دیگر، هم دلیل است براى ایمان و عمل در محکم، و هم دلیل است بر ایمان داشتن به تنهایى نسبت به متشابه و ارجاع آن به محکم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون جمله (کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا) همانطور که گفتیم استدلالى بود از راسخین در علم و انتقالى بود به آن چیزى که عملشان بر آن دلالت می کرد، لذا خداى تعالى آن را تذکر نامید، و ایشان را به این تذکر بستود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : هیچ شبهه اى در این نیست که آیه شریفه «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ، لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (واقعه/79) ظهور روشنى دارد در اینکه مطهرین از بندگان خدا با قرآنى که در کتاب مکنون و لوح محفوظ است تماس دارند، لوحى که محفوظ از تغییر است، و یکى از انحای تغییر این است که دستخوش دخل و تصرف هاى اذهان بشر گردد، وارد در ذهن‏ ها شده، از آن صادر شود، و منظور از مسّ هم همین است. این نیز معلوم است که این کتاب مکنون همان ام الکتاب است، که آیه «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» (رعد/39) به آن اشاره می کند، و باز همان کتابى است که آیه شریفه «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» (زخرف/4) نام آن را می برد. این مطهرین مردمى هستند که طهارت بر دل هاى آنان وارد شده و کسى جز خدا این طهارت را به آنان نداده است چون خدا هر جا سخن از این دل ها کرده طهارتش را به خودش نسبت داده است. مثلا یک جا فرموده: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (احزاب/33) و جایى دیگر فرمود: «وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ» (مائده/6) و در قرآن کریم هیچ موردى سخن از طهارت معنوى نرفته مگر آنکه به خدا و یا به اذن خدایش نسبت داده، و طهارت نامبرده جز زوال پلیدى از قلب نیست و قلب هم جز همان نیرویى که ادراک و اراده می کند چیزى نمی تواند باشد. در نتیجه طهارت قلب عبارت می شود از طهارت نفس آدمى در اعتقاد و اراده اش، و زایل شدن پلیدى در این دو جهت، یعنى جهت اعتقاد و اراده و برگشت آن به این است که قلب در آنچه که از معارف حقه درک می کند ثبات داشته باشد، و دستخوش تمایلات سو نگردد یعنى دچار شک نشود. بین حق و باطل نوسان نکند، و نیز علاوه بر ثباتش در مرحله درک و اعتقاد، در مرحله عمل هم که لازمه علم است بر حق ثبات داشته و به سوى هواى نفس متمایل نگردد، و میثاق علم را نقض نکند، و این همان رسوخ در علم است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى از مفسرین از این ایراد به وجوهى پاسخ داده اند، که بعضى از آن پاسخ ‏ها بسیار سست و بى ‏پایه است، مثل اینکه گفته اند: «وجود متشابهات در قرآن، باعث می شود که مسلمین در به دست آوردن حق و جستجوى آن رنج بیشترى برده، و در نتیجه اجر بیشترى به دست آورند» یا گفته اند: «اگر همه قرآن صریح و روشن بود و مذهب حق را واضح و آشکار معرفى می کرد دارندگان سایر مذاهب (به خاطر تعصبى که نسبت به مذهب خود دارند) از قرآن متنفر شده، و اصلا توجهى به آن نمی کردند تا ببینند چه می گوید و هر گاه که مشتمل بر سخنانى متشابه و دو پهلو گردیده، باعث شده که مخالفین به طمع اینکه آن آیات را دلیل مذهب خود بگیرند نزدیک، بیایند، و در قرآن غور و بررسى کنند، و در نتیجه بفهمند که مذهب خودشان باطل است، و به مذهب حق پى ببرند» یا گفته اند: «قرآن در صورت در بر داشتن آیات متشابه، باعث می شود که نیروى فکرى مسلمین در اثر دقت در مطالب آن، ورزیده شود و به تدریج از ظلمت تقلید در آمده و به نور تفکر و اجتهاد برسند، و این معنا در تمام شؤون زندگى برایشان عادت شود که همواره نیروى عقل خود را به کار اندازند» یا گفته اند: «قرآن با دارا بودن آیات متشابه، باعث شده است که مسلمین از راه هاى مختلفى به تاویل دست یابند، و به همین منظور در فنون مختلف علمى از قبیل علم لغت و صرف، نحو و اصول فقه متخصص گردند».

این ها پاسخ هاى بیهوده اى است که به اشکال ذکر شده، داده اند، که با کم ترین نظر و دقت، بیهودگى آن براى هر کسى روشن می شود، و آنچه که شایستگى براى ایراد و بحث دارد جواب هاى سه ‏گانه زیر است:

1-کسى بگوید: «خداى تعالى قرآن را مشتمل بر متشابهات کرد تا دل هاى مؤمنین را بیازماید، و درجات تسلیم آنان را معین سازد، و معلوم شود چه کسى تسلیم گفتار خدا و مؤمن به گفته او است، چه اینکه گفته او را بفهمد یا نفهمد، و چه کسى تنها تسلیم آیاتى است که برایش قابل درک است، زیرا اگر همه آیات قرآن صریح و روشن بود ایمان آوردن به آن جنبه خضوع در برابر خدا و تسلیم در برابر رسولان خدا نمی داشت».

این پاسخ درستى نیست، براى اینکه خضوع یک نوع انفعال و تاثر قلبى است، که در فرد ضعیف، آنجا که در برابر فرد قوى قرار می گیرد پیدا می شود، و انسان در برابر چیزى خاضع می شود که یا به عظمت آن پى برده باشد، و یا عظمت آن، درک او را عاجز ساخته باشد، نظیر قدرت و عظمت غیر متناهیه خداى سبحان، و سایر صفاتش، که وقتى عقل با آن ها روبرو می شود عقب ‏نشینى می کند، زیرا احساس می کند که از احاطه به آن ها عاجز است. اما چیزهایى که عقل آدمى اصلا آن ها را درک نمی کند، و تنها باعث فریب خوردن آنان می شود، یعنى باعث می شود که خیال کنند آن ها را می فهمند برخورد با اینگونه امور خضوع آور نیست، و خضوع در آن ها معنا ندارد، مانند آیات متشابهى که عقل در فهم آن سرگردان است، و خیال می کند آن را می فهمد درحالیکه نمی فهمد.

2-گفته اند: «قرآن به این جهت در بر دارنده آیات متشابه است که تا عقل را به بحث و تفحص وا دارد و به این وسیله عقل ها ورزیده و زنده گردند، بدیهى است که اگر سر و کار عقول تنها با مطالب روشن باشد، و عامل فکر در آن مطالب به کار نیفتد، عقل مهمل و مهمل‏ تر گشته و در آخر بوته مرده اى می شود، و حال آنکه عقل عزیزترین قواى انسانى است، که باید با ورزش دادن تربیتش کرد».

این وجه هم چنگى به دل نمی زند براى اینکه خداى تعالى آن قدر آیات آفاقى (در طبیعت) و انفسى (در بدن انسان) خلق کرده که اگر انسان هاى امروز و فردا و میلیون ها سال دیگر در آن دقت کنند به آخرین اسرارش نمی رسند. در کلام مجیدش هم به تفکر در آن آیات امر فرموده، هم امر اجمالى که فرموده: «در آیات آفاق و أنفس فکر کنید» (فصلت/53) و هم بطور تفصیل که در مواردى خلقت آسمآن ها و زمین و کوه ها و درختان و جنبندگان و انسان و اختلاف زبان هاى انسان ها و الوان آنان را خاطرنشان ساخته است. نیز سفارش فرموده تا در زمین سیر نموده در احوال گذشتگان تفکر نمایند، و در آیاتى بسیار تعقل و تفکر را ستوده، و علم را مدح کرده، پس دیگر احتیاج نبود که با مغلق گویى و آوردن متشابهات عقول را به تفکر وا دارد، و در عوض فهم و عقل مردم را دچار گمراهى سازد، و در نتیجه فهم‏ ها و افکار بلغزد، و مذاهب مختلفى درست شود.

3-گفته اند: «انبیا (علیه السلام) مبعوث شده اند براى همه مردم، و در بین مردم همه رقم افراد وجود دارد، هم انسان باهوش، و هم کودن، هم عالم و هم جاهل؛ از سوى دیگر همه معارف در قیاس با فهم مردم یکسان نیستند، و بعضى از معارف است که نمی شود آن را با عبارتى روشن ادا کرد بطورى که همه کس آن را بفهمد، در امثال این معارف بهتر آن است طورى ادا شود که تنها خواص از مردم آن را از راه کنایه و تعریض بفهمند، و بقیه مردم مامور شوند که آن معارف را نفهمیده بپذیرند، و به آن ایمان آورده، علم آن را به خدا واگذار کنند».

این وجه نیز درست نیست، براى اینکه کتاب خدا همانطور که آیات متشابه دارد، محکمات نیز دارد، محکماتى که باید معناى متشابهات را از آن ها خواست و لازمه این مطلب آن است که در متشابهات مطلبى زاید بر آنچه محکمات از آن ها درمی آورد نبوده باشد، آن وقت این سؤال بى ‏پاسخ مى ‏ماند، که پس چرا در کلام خدا آیاتى متشابه گنجانده شده، وقتى معانى آن ها در محکمات بوده، دیگر چه حاجت به متشابهات بود؟ منشا اشتباه صاحبان این قول این است که معانى را دو نوع متباین فرض کرده اند، یکى آن معانى که در خور فهم مخاطبین از عامه و خاصه و تیزهوش و کودن است، که مدلول آیات محکمات است. دوم آن معانى که سنخش طورى است که جز خواص، آن معانى را درک نمی کنند زیرا معارفى است بس بلند، و حکمت هایى است بسیار دقیق، و نتیجه این اشتباه و خلط این است که آیات متشابه رجوعى به محکمات نداشته باشد، با اینکه در سابق اثبات کردیم که این بر خلاف صریح آیاتى است که دلالت می کند بر اینکه آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند، و همچنین ادله دیگر. [ بستن توضیحات ]

توضیح : توضیح اینکه: خداى تبارک و تعالى فرموده: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» (آل عمران/102) و در این آیه خبر داده است از اینکه تقوا که عبارت است از خویشتن ‏دارى از هر عمل زشتى که خدا از آن نهى کرده، و انجام هر عمل نیکى که خدا به آن امر نموده، داراى مراتبى است. مرتبه اى دارد که نامش مرتبه حق تقوا است، و از این تعبیر فهمیده می شود که تقوا مراتبى پائین‏ تر از این هم دارد، پس تقوا که به وجهى همان عمل صالح است، مراتب و درجاتى دارد که بعضى فوق بعض دیگر است. نیز فرموده: «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ، هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ، وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ» (آل عمران/163). بطورى که ملاحظه می کنید در این آیه بیان کرده که مردم چه صالح و چه طالح، همگى درجات و مراتبى دارند، دلیل اینکه گفتیم مراد درجات اعمال است جمله آخر آیه است، که می فرماید: «خدا به آنچه می کنید بینا است». نظیر این آیه که از نظر خواننده گذشت آیه شریفه «وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» (احقاف/19) است. باز آیه شریفه «وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ» (انعام/132) است و آیات کریمه قرآنى در این معنا بسیار است، و در بین آن ها آیاتى است که دلالت می کند بر این که درجات بهشت و درکات دوزخ هم، بر حسب مراتب اعمال و درجات آن است.

این هم معلوم است که عمل از هر نوعى که باشد برخاسته از علم است، که آن نیز از اعتقاد مناسب قلبى منشا می گیرد، خداى تعالى هم علیه کفر یهود، و فساد باطن مشرکین، و نفاق منافقین از مسلمانان، و نیز بر ایمان عده اى از انبیا و مؤمنین به اعمال آنان استدلال کرده و چون آیات مربوطه به این استدلال بسیار زیاد است سخن را با ذکر آن ها طول نمی دهیم، و خلاصه اش را می گوییم که از این آیات برمی آید که عمل هر چه باشد ناشى از علمى است که مناسب آن است، و عمل ظاهرى بر آن علم باطنى دلالت می کند و همانطور که علم در عمل اثر می گذارد، عمل هم در علم اثر متقابل دارد، و باعث پیدایش آن می شود، و یا اگر موجود باشد باعث ریشه‏ دار شدن آن در نفس می گردد، همچنانکه قرآن کریم فرموده: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا، وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» (عنکبوت/69) و «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» (حجر/99) و «ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّواى‏ أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ» (روم/10) و «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلى‏ یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ، وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ» (توبه/78) و آیات قرآنى در این معنا نیز بسیار است، که همه دلالت می کند بر اینکه عمل چه صالح باشد و چه طالح، آثارى در دل دارد، صالحش معارف مناسب را در دل ایجاد می کند، و طالحش جهالت ها را که همان علوم مخالفه با حق است. نیز فرموده: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» (فاطر/10). این آیه شریفه در باب عمل صالح و علم نافع، کلامى است جامع، که می فهماند کار هر کلام نیکو یعنى هر اعتقاد حق، این است که به سوى خداى عز و جل صعود کند، و صاحبش را به خدا نزدیک بسازد، و کار عمل صالح هم این است این اعتقاد و علم حق را در بالا رفتن کمک کند، و معلوم است که بالا رفتن علم این است که لحظه به لحظه از جهل و شک و تردید، خالص گشته و توجه نفس به آن کامل گردد، و قلب توجه خود را بین علم و چیزهاى دیگر تقسیم نکند، (زیرا این تقسیم همان شرک مطلق است). پس هر قدر خلوص آدمى از شک و از خطوات شیطان کامل تر شود، صعود و ارتفاع علم شدیدتر و سریع‏ تر می شود. لفظ آیه هم خالى از دلالت بر این معنا نیست، براى اینکه از بالا رفتن کلمه طیب، تعبیر به صعود کرده و از بالا بردن عمل تعبیر به رفع نموده، اولى در مقابل نزول به کار می رود، و دومى در مقابل نهادن. صعود و ارتفاع دو وصفند و هر چیزى که از پائین به بالا حرکت می کند به این دو، توصیف می شود زیرا چنین متحرکى همواره نسبتى با دو نقطه آغاز و انجام حرکتش دارد، وقتى حرکت شروع شد نسبت به نقطه آغاز صاعد و رافع است، و در برگشتن به آن نقطه، نازل و فرود آینده می باشد. پس زمانى تعبیر به صعود می کنیم که بخواهیم بگوییم فلان کس قصد دارد به فلان نقطه از بلندى برسد، و یا نزدیک شود، و زمانى تعبیر به رفع می کنیم که بخواهیم بگوییم از نقطه پایین جدا و از آن دور شد. پس عمل صالح، انسان را از دلبستگى به دنیا دور می کند، و نفس آدمى را سرگرم به زخارف دنیا ننموده و او را به پراکندگى افکار و معلوماتى متفرق و فانى مبتلا نمی سازد و هر چه رفع و ارتفاع بیشتر باشد، قهرا صعود و تکامل عقائد حق نیز بیشتر و معرفت آدمى از آلودگى اوهام و شکوک خالص ‏تر می شود.

این نیز معلوم است که همانطور که گفتیم عمل صالح داراى مراتب و درجاتى است. پس هر درجه از عمل صالح به تناسب وصفى که دارد کلم طیب را بالا برده، علوم و معارف حقه الهیه را صعود می دهد، همچنانکه عمل غیر صالح به هر مقدار از زشتى که دارد انسان را پست نموده، علوم و معارفش را با جهل و شک و نابسامانى آمیخته ‏تر می کند و ما در تفسیر آیه شریفه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» (حمد/6) مطالبى در این باره بیان نمودیم.

پس معلوم شد که مردم بر حسب مراتب قرب و بعدشان از خداى تعالى مراتب مختلفى از علم و عمل دارند، و لازمه اختلاف این مراتب این است که آنچه اهل یک مرتبه، تلقى می کند و می پذیرد، غیر آن چیزى باشد که اهل مرتبه دیگر تلقى می کند، یا بالاتر از آن است و یا پائین ‏تر. خداى سبحان هم بندگان خود را به اصنافى گوناگون تقسیم کرده، و هر صنفى را داراى علم و معرفتى می داند، که در صنف دیگر نیست. طایفه اى را مخلصین معرفى نموده، علم واقعى به اوصاف پروردگارشان را مختص آنان می داند، و می فرماید: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» (صافات/160) و نیز علم و معرفت ‏هایى دیگر به ایشان نسبت می دهند که ان شاء اللَّه بیانش می آید.

طایفه اى دیگر را به نام موقنین نامیده، و مشاهده ملکوت آسمان ها و زمین را خاص آنان دانسته و می فرماید: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» (انعام/75).

طایفه اى را به عنوان منیبین معرفى کرده، و تذکر را مخصوص آنان دانسته و می فرماید: «وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَنْ یُنِیبُ» (غافر/13).

طایفه اى را عالمین خوانده و تعقل مثل هاى قرآن را به آنان مختص کرده و می فرماید: «وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ، وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ» (عنکبوت/43). گویا منظور از عالمان همان اولو الالباب و متدبرین است چون در آیه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ؟ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (نسا/82) می فرماید: «چرا در قرآن تدبر نمی کنند، اگر این قرآن از ناحیه غیر خداى تعالى بود هر آینه در آن اختلافى بسیار مى‏یافتند». نیز در آیه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها» (محمد/24) مردم را توبیخ نموده و می فرماید: «چرا در قرآن تدبر نمی کنند؟ مگر بر در دل هایشان قفل زده شده؟». برگشت مضمون این سه آیه شریفه به یک معنا است، و آن معنا عبارت است از علم به متشابه قرآن، و اینکه چگونه آن را به محکم قرآن برگردانند.

طایفه دیگر مطهرین اند، که خداى تعالى ایشان را مخصوص به علم تاویل کتاب کرده و فرموده: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ، فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (واقعه/79).

طایفه اى دیگر را عنوان اولیاى خدا داده، کسانى هستند که واله و شیدا در عشق خدایند، و از خصایص ایشان این موهبت است که به هیچ چیزى جز خداى سبحان توجهى ندارند و به همین جهت جز از خدا نمی ترسند و به خاطر هیچ چیز اندوهگین نمی گردند، درباره‏ آنان فرموده: «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» (یونس/62).

نیز طایفه اى را به نام متقربین، طایفه اى به نام مجتبین، عده اى را به نام صدیقین، جمعى را صالحین، گروهى را مؤمنین نامیده و براى هر طایفه اى مرتبه اى از علم و ادراک قائل شده، که به زودى در محل هاى مناسب از این مختصات بحث خواهیم کرد. نیز در مقابل عناوین پسندیده و مقامات بلندى که ذکر شد، عناوین ناستوده و مقامات پستى را براى طوایفى ذکر نموده، و براى هر طایفه اى مختصاتى از علم و معرفت را شمرده است. طایفه اى را کافرین، گروهى را منافقین، جمعى را فاسقین، عده اى را ظالمین و امثال این نامیده، و نشانه هایى از سو فهم و پستى ادراک نسبت به آیات خدا و معارف حقه او اثبات کرده که به منظور اختصار فعلا از شرح آن ها صرفنظر نموده، ان شاء اللَّه در طول کتاب در خلال بحث هایى که پیش می آید متعرض آن ها می شویم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در حقیقت ، ((آیات محکم )) از یک نظر همچون شاهراههاى بزرگ و ((آیات متشابه )) همانند جاده هاى فرعى هستند، [ بستن توضیحات ]

توضیح : چرا محتواى بعضى از آیات آن پیچیده است که موجب سوء استفاده فتنه انگیزها شود؟ [ بستن توضیحات ]

توضیح : درباره معنى ((تاویل )) سخن بسیار گفته اند، آنچه به حقیقت نزدیک تر است این است که تاویل در اصل لغت به معنى ((بازگشت دادن چیزى )) است ، [ بستن توضیحات ]

توضیح : دانشمندان و راسخان در علم از اهل کتاب ، به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده است ایمان مى آورند [ بستن توضیحات ]

توضیح : کسانى هستند که اعتراف به عجز در برابر اسرار غیبى و آنچه از تفسیر آن عاجزند، آنان را از کاوش در پیرامون آنها بى نیاز ساخته است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : این حقایق را تنها اندیشمندان مى دانند، آنها هستند که مى فهمند چرا قرآن باید آیات محکم و متشابه داشته باشد، [ بستن توضیحات ]