(خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین ):(عفو را در پیش بگیر و به نیکی فرمان بده و از نادانان روی بگردان )، یعنی همواره ملازم عفو باش وآن را ترک نکن ،لذا به پیامبر خود امر می کند که بدیهای اشخاصی را که به او بدی می کنند، نادیده گرفته و از آنها در گذرد و به تحقیق پیامبر این دعوت را اجابت نمود و از هیچیک از کسانی که نسبت به شخص او بدی کردند انتقام شخصی نگرفت و این تفسیر بنابر آنست که عفو به معنای مغفرت باشد، اما در بعضی روایات منقول از امام صادق (ع ) نقل شده که (عفو) به معنای (حد وسط)می باشدو این تفسیر با مضمون آیه شریفه سازگارتر و از نظر معنا جامعتر است . آنگاه به پیامبر(ص ) می فرماید:که مردم را به عرف فرمان بده ، (عرف )یعنی سنن و روشهای پسندیده ای که عقلاء یک جامعه آن را می شناسند، در مقابل (منکر)که اعمال ناپسند و غیر مرسومی است که عقل اجتماعی آنها را انکارمی کند. در آخر می فرماید: از نادانان روی بگردان و این دستور دیگری در مراعات ومدارای با مردم است که این فرمان نزدیکترین راه برای خنثی کردن نتایج نادانی مردم و کاستن فساد اعمال آنهاست ، چون انتقام جوئی و تلافی کردن ، بیشترنادانان را به کجروی و گمراهی وادار می سازد. [ نظرات / امتیازها ]

وسوسه‏هاى شیطان: در اینجا شرایط تبلیغ و رهبرى و پیشوایى مردم را به طرز بسیار جالب و فشرده بیان مى‏کند و با آیات گذشته که اشاره به مسأله تبلیغ مشرکان داشت نیز تناسب دارد، نخست به سه قسمت از وظایف رهبران و مبلّغان به صورت خطاب به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شده، در آغاز مى‏گوید در طرز رفتار با مردم سختگیر مباش، عذرشان را بپذیر، و بیش از آنچه قدرت دارند از آنها مخواه و به هر حال «با آنها مدارا کن» (خُذِ الْعَفْوَ).

سپس دومین دستور را به این صورت مى‏دهد: «مردم را به کارهاى نیک و آنچه را عقل و خرد، شایسته مى‏شناسد و خداوند آن را نیک معرفى کرده، دستور ده» (وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ).

در مرحله سوم دستور به تحمل و بردبارى در برابر جاهلان داده، مى‏گوید:

«از جاهلان روى بگردان و با آنها ستیزه مکن» (وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ).

رهبران و مبلّغان در مسیر خود با افراد متعصب، لجوج، جاهل و بى‏خبر، و افرادى که سطح فکر و اخلاق آنها بسیار پایین است، رو برو مى‏شوند، از آنها دشنام مى‏شنوند، هدف تهمتشان قرار مى‏گیرند، سنگ در راهشان مى‏افکنند.

راه پیروزى بر این مشکل گلاویز شدن با جاهلان نیست، بلکه بهترین راه تحمل و حوصله، نادیده گرفتن و نشنیده گرفتن این گونه کارهاست، و تجربه نشان مى‏دهد براى بیدار ساختن جاهلان و خاموش کردن آتش خشم و حسد و تعصبشان، این بهترین راه است.

[ نظرات / امتیازها ]

بعد از امر به دعوت و تبلیغ رسالت، تعلیم فرماید محاسن افعال و مکارم اخلاق را: خُذِ اَلْعَفْوَ :اخذ کن صفت عفو را نسبت به کسانى که در حق تو جسارت کنند و سخنان بى ادبانه به ساحت قدس تو گویند، با آنها به لطف و نرسى و بخشش سلوک بفرما، که این به من قرب است به هدایت ایشان، و تأثیر آن بیشتر در میلان قلوب آنان به جانب ایمان

به شیرین زبانى و لطف خوشى توانى که پیلى به موئى کشى در مجمع روى انّه لمّا نزلت هذه الآیة سئل رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم جبرائیل عن ذلک فقال: لا ادرى حتّى اسأل العالم ثمّ اتاه فقال: یا محمّد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم انّ اللّه یأمرک ان تعفو عمّن ظلمک و تعطى من حرمک و تصل من قطعک روایت شده که چون این آیه نازل شد، پیغمبر جبرئیل را سؤال از آن گفت: نمى دانم، تا سؤال نمایم ملک علام را پس برفت و به اندک زمانى بازآمد، و عرض نمود: اى پیغمبر، بتحقیق خداى تعالى امر فرماید تو را از کسى که به تو ظلم نماید، و عطا فرما هرکه تو را محروم کند، و بنما هرکه قطع کند تو را

بنا بقولى معنى آنکه: فراگیر آسانى را در کار مردمان و مجوى بر ایشان کارى را که شاق باشد و یا فراگیر فضل اغنیا را به سهل و آسانى و در اخذ آن مبالغه مفرما بنابراین معنى نزول آیه قبل از وجوب زکات باشد، چه این سوره مکى و آیۀ زکات مدنى است و بعد از نزول آیۀ زکات حضرت به طوع و کره، از مردم زکات اخذ مى فرمود: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ :و امر فرما مردم را به نیکوئى در اقوال و افعال که مستحسن باشد عقلا یا شرعا، وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ :و اعراض فرما از نادان و سفیهان، اگر از جانب آنها ایذاء و رنجى به تو رسید، حدت منما، بلکه ملایمت و ملاطفت را شعار و دثار خود ساز، چه مقابلۀ سفه به سفه، موجب هتک عرض و دنائت قدر مى شود أبو حمزه بغدادى گفته: نفس، جاهل ترین جاهلان است، سزاوارتر به آنکه از او اعراض کنى و متابعت او ننمائى

تبصره: آیۀ شریفه جامع است اصول مکارم اخلاق را، و رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: بعثت لأتمّم مکارم الاخلاق در جوامع الجامع عن الصّادق علیه السّلام: امر اللّه بمکارم الاخلاق و لیس فى القرآن آیة اجمع لمکارم الاخلاق منها و فى العیون قال: انّ اللّه امر نبیّه بمداراة النّاس فقال خذ العفو و أمر بالعرف و اعرض عن الجاهلین فى الکافى عن ابى عبد اللّه علیه السّلام قال قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فى خطبته: أ لا اخبرکم بخیر اخلاق (خ ل خلایق) الدّنیا و الآخرة ؟ العفو عمّن ظلمک و تصل من قطعک و الاحسان الى من اساء الیک و اعطاء من حرمک در جوامع الجامع فرمود حضرت صادق علیه السّلام: امر فرمود خداى تعالى پیغمبر خود را به مکارم اخلاق و نیست در قرآن آیه اى جامع تر تمام مکارم اخلاق را از این آیه

و در عیون حضرت رضا علیه السّلام فرماید: بتحقیق خدا امر فرمود پیغمبر خود را به مدارات مردم، پس فرمود اخذ کن عفو را و امر نما به کارهاى نیکو، و اعراض نما از نادان

و در کافى حضرت صادق علیه السّلام فرماید: فرمود رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: آگاه باشید خبر دهم شما را بهترین ملکات نفسانیۀ راسخه، و صفات نافعۀ در دنیا و آخرت: عفو از کسى که ظلم نماید تو را، و صله نما کسى را که قطع بکند تو را، و احسان نما به کسى که بدى نماید به تو، و عطا کن کسى را که محروم نماید تو را

بدى را بدى سهل باشد جزا اگر مردى، أحسن إلى من أسا در کافى از حضرت صادق علیه السّلام: قال: انّا لنحبّ من کان عاقلا فهما فقیها حلیما مداریا صبورا صدوقا وفیّا انّ اللّه جلّ جلاله خصّ الانبیاء بمکارم الاخلاق، فمن کانت فیه فلیحمد اللّه على ذلک و من لم تکن فیه فلیتضرّع الى اللّه عزّ و جلّ و لیسأله ایّاها قال قلت: جعلت فداک، و ما هنّ ؟ قال: هنّ الورع و القناعة و الصّبر و الشّکر و الحلم و الحیاء و السّخاء و الشّجاعة و الغیرة و البرّ و صدق الحدیث و اداء الامانة

فرمود: بتحقیق ما هرآینه دوست داریم کسى را که داراى صفاتى باشد که در شماره بیان مى شود: 1 عاقل باشد؛ یعنى حسن و قبیح را تمیز دهد

2 فهیم؛ جودت ذهن تا قبول کند آنچه وارد شود بر او از حق و منتقل گردد از مبادى به مطالب به سرعت

3 فقیه؛ یعنى علم داشته باشد به احکام شرع از حلال و حرام و اخلاق آفات نفوس و موانع قرب به حق

4 حلیم؛ بسیار بردبار باشد در تحمل ناملایمات

5 مدارا؛ ملاطفت و ملاینت نماید با مردم و ترک کند مجادله و مناقشه را

6 صبور؛ بسیار صابر باشد در وارد شدن مصائب و شداید

7 صدوق؛ بسیار راستگو باشد در اقوال و افعال

8 وفى؛ کثیر الوفاء باشد به عهود الهى و عهود خلایق

به درستى که خداى جل جلاله تخصیص داده انبیاى خود را به مکارم اخلاق، پس هرکه دارا باشد، حمد الهى نماید برآن صفات؛ و هرکه دارا نیست، پس باید تضرع نماید به درگاه خدا و سؤال کند آن صفات را راوى گوید: عرض کردم فدایت شوم کدامند؟ فرمود: 1 پرهیزکارى از معاصى 2 قناعت به آنچه روزى او است 3 صبر در محنت 4 شکر در منحت 5 حلم در ناملایمات 6 حیا 7 سخاوت در بذل و بخشش 8 قوت قلب در مکاره

9 غیرت در دین 10 نیکوکارى 11 صدق حدیث 12 اداى امانت [ نظرات / امتیازها ]

«خُذِ اَلْعَفْوَ» 200 طبرى: مجاهد گفت: یعنى از خوى و کار مردم دنبال گیرى و تحقیق مکن و آنچه به طور مرسوم رفتار مى کنند بپذیر، و دیگران گفته اند یعنى آنچه مردم مال زیادى که دارند و گذشت از آن دشوار بر آنها نیست بپذیر و این آیه به وسیله ى آیت زکات منسوخ است، ابن زید گفته است: دستور پیغمبر است که از مشرکین درگذرد و بر آنها سخت نگیرد، و مدّت ده سال در مکّه چنین رفتار مى کرد بعد از آن امر شد که به آنها سختگیرى کند

مجمع: این جمله فرمان است به سهل انگارى و ارفاق با مردم و مطابق آن خبر است که نقل شده است: خداوند شخص با گذشت را دوست دارد چه چیزى بخرد یا بفروشد، یا از کسى چیزى بخواهد یا حکمى بکند، و روایت است که چون این آیه نازل شد پیغمبر معنى جمله را از جبرئیل سؤال فرمود: او گفت نمى دانم، سپس آمد و گفت: خدا دستور مى دهد: درگذرى ازآن که به تو ستم کند و آن که مالى با تو مضایقه کند، تو به او ببخشى و با خویشاوندى که قطع رابطه کند تو در برقرارى آن بکوشى

امام فخر: جعفر صادق ع فرمود: براى تربیت و اخلاق این آیه در قرآن نظیر ندارد

تفسیر حسینى نوشته: «و فی نفس الامر» اصول اخلاق همین است، حکیم سنائى فرماید: هرکه زهرت دهد بدو، ده قند وانکه از تو برد درو پیوند «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ » 200 روح البیان: در تیسیر گفته است: عرف: یعنى تقواى براى خدا صلۀ ارحام، خوددارى از دروغ و پوشیدن چشم از ناشایست، و نگاهدارى اعضاى بدن از ناروا «وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ » 200 مجمع و غیره مختلف معنى کرده اند بعضى گفته اند مقصود این است که به رفتار ابو جهل و یارانش اعتنا مکن، ولى این جمله نسخ شد به آنجا که دستور جنگ با کافران داده شده است بعضى گفته اند یعنى با سفیهان روبه رو مشو و قدر خود را ضایع مکن

تفسیر حسینى نوشته است: ابو حمزه ى بغدادى قدّس سرّه فرمود که نفس جاهل تر جاهلان است و او سزاوارتر است به آنکه از او اعراض کنى [ نظرات / امتیازها ]

مى گوید:اى محمّد بگوى ایشان را که:ولىّ من و یار من و یاور من آن خدائى است که کتاب قرآن فرستاد او مرا نگاه دارد و نصرت دهد و بنفس خود متولّى کار صالحان شود و با کسى نگذارد و آنان که شما ایشان را مى پرستید بدون خداى از بتان شما را نصرت نتوانند کرد و یارى نتوانند داد و خود را هم یارى نتوانند کرد از آنجا که جماداند صلاحیت حیّى و قادرى ندارند

[وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى اَلْهُدىٰ لاٰ یَسْمَعُوا] و اگر ایشان را بخوانند با هدى و دین اسلام و راه راست،بنشنوند،از آنجا که آلت شنیدن ندارند و گفته اند که:سماع بمعنى قبول است یعنى قبول نکنند و نپذیرند و تو اى محمّد مى بینى ایشان را که در تو مى نگرند و نمى بینند یعنى ایشان با نگرندگان مى مانند از آنجا که صورت ایشان چنان ساخته اند که چون کسى که در ایشان مى نگرد مى پندارد که مى نگرند و تقلیب حدقه مى کنند تا چیزى را بینند،و گفته اند که:مراد باین مشرکانند یعنى به تو مى نگرند آثار و افعال تو مى بینند امّا به آن منتفع نمى شوند پس گوئى چنان است که نمى بینند آنگه رسول را صلّى اللّه علیه و آله فرمود به مسامحه و مساهله در معامله و معاشرت و مکارم اخلاق را کار بستن و ترک تشدید و تعسیر کردن و گفت: [خُذِ اَلْعَفْوَ] فراگیر بر ایشان آنچه بر ایشان آسانست بى مشقّتى و کلفتى عبد اللّه عباس گفت:و سدى که:مراد آنست که آنچه به تو دهند از زکاة اموال و صدقات براى درویشان و حقوقى که واجب باشد بر ایشان آنچه عفو و سهل باشد از ایشان بستان و استقصا و مبالغت مکن و گفتند که:این پیش از نزول آیت صدقات بود و چون وجوب زکاة آمد این آیت منسوخ شد و واجب شد گرفتن زکاة بطوع و کره و از بهر آن بود که چون آیت زکاة آمد رسول صلّى اللّه علیه و آله عمّال را فرمود بگرفتن زکاة و بهر شهرى و قبیلۀ عاملى فرستاد و بر عموم حمل کردن اولى ترست و دیگر وى را فرمود که: [وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ ] مردمان را به نیکوئى فرماى به طاعت خداى از واجبات و مندوبات و بهر چه نیکو باشد عقلا و شرعا،روایت کرده اند که:رسول صلّى اللّه علیه و آله گفت:چون این آیت آمد جبرئیل علیه السّلام مرا گفت:درین آیت که [وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ ] معنى آنست که«ان تصل من قطعک،و تعطى من حرمک؛و تعفو عمّن ظلمک،»و شاعرى این معنى نظم کرده است و گفته: مکارم الاخلاق فى ثلاثة من کملت فیه فذا کلّ الفتى اعطاء من یحرمه و وصل من یقطعه و العفو عمّن اعتدى جعفر صادق علیه السّلام گفت که:خداى تعالى بمکارم اخلاق فرموده و در قرآن هیچ آیتى نیست جامع تر مکارم الاخلاق را ازین آیت و رسول صلّى اللّه علیه و آله فرمود:که بعثت لا تمّم مکارم الاخلاق،و بعضى از زنان رسول صلّى اللّه علیه و آله گفتند:مکارم الاخلاق ده چیز است آنکه راست گوید،و مسلمانان را راست گوى داند،و سائل را عطا دهد،و مکافات به نیکوئى کند،و صلۀ رحم کند،و اداى امانت کند،و همسایه را حرمت دارد، و رفیق را به انباز گیرد،و مهمان را طعام دهد،و سر همۀ مکارم الاخلاق شرم داشتن است، آنگه فرمود که: [وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ ] از جاهلان روى بگردان و با ایشان مخالطت مکن،و اگر سفیهى به سفاهت و بى خردى ترا برنجاند در مکافات او مکوش،بعضى مفسّران گفتند که:مراد ابو جهل است و اصحاب او و آنگه به آیت قتال منسوخ شد [ نظرات / امتیازها ]

خُذِ اَلْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ در این آیه خطاب به رسولش کرده و گویا به او فرموده اى رسول رحمت که متّصف گردیده اى(برحمة للعالمین)درگذر از آنچه مردم نسبت به تو بى ادبى و جفاء مى کنند و از آنها تقاص نکن و از آنچه مى بینى ندیده بگیر و آنچه آسان تر است به آنان امر نما چنانچه در حدیث دارد (یسّروا و لا تعسّروا) در اینجا حق تعالى امر بتسامح نموده،شاید مقصود از(خذ العفو)نسبت بعمل مردم به خود رسول باشد که از گفتار ناشایسته یا نسبتهاى ناروا که به تو مى دهند درگذر و از آنها تقاص نکن(و أمر بالعرف)شاید نسبت بعمل مردم در جامعه باشد که آنچه در عرف جمیل و معروف است از اخلاق حمیده و اوصاف پسندیده به آنها امر نما و آنها را بر آنچه خوب تر و پسندیده تر است وادار گردان و از جهّال و مردمانى بى خرد اعراض نما یعنى با سفهاء عمل نکن مطابق سفاهت و نفهمى آنها

این آیه جامع مکارم اخلاق است مى فرماید که فراگیر آسانى را در کار مردمان و از ایشان مجو کارى که شاقّ باشد و صفت عفو را پیشه گیر و از سر گنهکاران درگذر یا فراگیر زیادى مال اغنیاء را بقدرى که بر آنها آسان باشد و صدقه بده،و بنابراین معنى شاید آیه پیش از وجوب زکات بوده،و دیگران را به نیکوئى امر کن در گفتار و افعال

و گفته اند عرف فضیلتى است که عقل بپسندد و شرع قبول کند و از جهال و دیگران یعنى با نادانان ستیزگى نکن

و از ابو حمزه بغدادى است که گفته نفس جاهل ترین جاهلان است سزاوار است که از آن اعراض کنى،در کشاف گفته که حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از معنى این آیه از جبرئیل[ع]سؤال نمود جبرئیل گفت پروردگار تو مى گوید پیوند کن با کسى که از تو ببرد و عطاء کن به کسى که تو را محروم سازد و عفو کن از کسى که بر تو ستم کند و اصول مکارم اخلاق همین است

[نقل بمعنى از تفسیر کاشفى] [ نظرات / امتیازها ]

خُذِ اَلْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجٰاهِلِینَ خداوند پیامبرش محمّد صلّى اللّه علیه و آله را تربیت کرد و چه نیکو بود تربیت او پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در دعاى خود مى گفت: «خدایا! آفرینش و اخلاق مرا نیکو گردان و از روش هاى زشت دورم کن» خداوند دعاى او را اجابت کرد و اخلاق نیک را در او به مرحلۀ کمال رسانید آن گاه وى را به سوى تمام مردم فرستاد، تا اخلاق نیک را براى آنان نیز کامل کند از جمله آیاتى که خداوند با آن، پیامبر خود را تربیت کرد همین آیه است که سه اصل را در شریعت و اخلاق دربر دارد:

1 بخشش، و این امرى است ساده و آسان که هیچ گونه رنج و سختى ندارد و در کردارها و اخلاق قابل اجرا مى باشد بخشش در اموال به آن مقدارى است که افزون بر نیاز باشد خدا به پیامبر خود دستور داد که دربارۀ آنچه مردم را بدان فرمان مى دهد و یا از آن نهى مى کند بر آنها سخت نگیرد و زکات اموالشان را از مقدارى که افزون بر نیاز آنهاست بگیرد و این یک اصل از اصول شریعت است: «و برایتان در دین هیچ تنگنایى پدید نیاورد» و نیز نباید آنان را از لحاظ اخلاقى در سختى و تنگنا قرار دهد؛ نظیر اینکه مثلا کسى را ملزم سازد که حق خود را از بدهکارش نستاند و از او تقاصّ نکند

2 امر به عرف [معروف]، یعنى کار نیک و شناخته شده که فطرت انسان آن را درک مى کند

3 اعراض از جاهلان، و آنها کسانى هستند که نه با حجت و دلیل مى توان هدایتشان کرد و نه با اندرز و راهنمایى چه بسا که نادیده گرفتن آنان و روى برتافتن از ایشان در هدایت آنها سودمندتر افتد

شیخ مراغى در تفسیر این آیه گفته است: «از [امام] صادق علیه السّلام روایت شده که در قرآن آیه اى که خوهاى پسندیده را دربر داشته باشد، جامع تر از این آیه نیست»
[ نظرات / امتیازها ]