( ثم یتوب الله من بعد ذلک علی من یشاء و الله غفور رحیم ):(آنگاه خداوند با مغفرت و رحمتش پس از آن بسوی هر کس که بخواهد باز می گردد وخدا آمرزنده و مهربان است )، می فرماید:پس از آن ، خداوند با عنایت و توفیق ابتداء به بنده رجوع می کند و او را موفق به توبه می گرداند و ثانیا به وسیله عفو ورحمت خود به بنده خود رجوع کرده و او را می آمرزد، لذا همچنانکه گفتیم ، توبه بنده پیچیده و محفوف بین دو توبه از پروردگارش می باشد. و مرد از (من بعد ذلک ) پس از خطایای آنها در تکیه به غیر خدای سبحان ، یاپس از فرار آنان از معرکه جنگ در جریان غزوه حنین است . و اینکه فرمود: (علی من یشاء)به جهت همان بیان سابق است که درمسلمانان حالت بینا بین خوف و رجاء را ایجاد نماید و مراد از رجوع خدا به سوی بنده درمورد مسلمانان بوسیله توبه آنان از گناه و معصیت مذکور است و در مورد کافران بوسیله رجوع آنها از شرک و کفر بسوی توحید می باشد. و در آخر فرمود: خداوند آمرزنده مهربان است ، یعنی عنایت و فیض عفو وآمرزش او دائما بر افراد توبه کار جریان دارد و آنان را مشمول فیوضات خودمی نماید. [ نظرات / امتیازها ]

ولى با این حال درهاى توبه و بازگشت را به روى اسیران و فرار کنندگان از کفار باز گذارد که اگر مایل باشند به سوى خدا باز گردند و آئین حق را بپذیرند، لذا در آخرین آیه مورد بحث مى گوید: «سپس خداوند بعد از این جریان توبه هر کس را بخواهد (و او را شایسته و آماده براى توبه واقعى بداند) مى پذیرد» (ثم یتوب الله من بعد ذلک على من یشاء).
جمله «یتوب» که با فعل مضارع ذکر شده و دلالت بر استمرار دارد مفهومش این است که درهاى توبه و بازگشت همچنان به روى آنها باز و گشوده است .
«چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است هیچگاه درهاى توبه را به روى کسى نمى بندد، و از رحمت گسترده خود کسى را نومید نمى سازد (و الله غفور رحیم).
[ نظرات / امتیازها ]

آن گاه خدا هر که را از شرک و بیداد توبه کند و به فرمانبردارى خدا باز گردد و با ندامت از کارهاى ناشایسته گذشته خدا را بخواند، ذات پاک و بى همتاى خدا توبه او را مى پذیرد.


به باور برخى ممکن است منظور از توبه و پذیرش آن، توبه مسلمانان رزمنده اى باشد که در روز «حنین» پس از شکست گریختند و آنگاه به دعوت پیامبر به کارزار بازگشتند.


و پاره اى نیز بر آنند که منظور توبه آنان از شادمانى و غرورى بود که به خاطر فزونى یاران دامانگیر برخى گردید.


در آیه شریفه آفریدگار هستى پذیرش توبه آنان را در گرو خواست خویش قرار داده، و این بدان دلیل است که بر خلاف پندار برخى، خدا پذیرش توبه را برخود مقرّر نفرموده، بلکه پذیرش آن از لطف و کرامت اوست.

[ نظرات / امتیازها ]

1277. Examples of Allah's mercy and grace in difficult circumstances in one case illustrate His grace and mercy at all times to those who have faith. [ نظرات / امتیازها ]

ثُمَّ یَتُوبُ اَللّٰهُ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ :پس قبول فرمود خداى تعالى توبۀ مؤمنان را بعد از عصیان و فرار از جهاد و تنها گذاشتن پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله، یا قبول فرماید توبۀ هرکسى را که توبه نماید از شرک و رجوع کند از کفر به ایمان و از معصیت به طاعت و پشیمان گردد از اعمال قبیحه؛ در این صورت حق تعالى هم رجوع فرماید از عقاب به ثواب و از سخط به غفران عَلىٰ مَنْ یَشٰاءُ :نسبت به هرکه خواهد و مشیت اش تعلق یابد

تنبیه تعلیق توبه به مشیت به جهت آنست که قبول توبه تفضل است از خداى تعالى نه واجب، زیرا اگر واجب بودى هرآینه تعلیق به مشیت جایز نبودى، چنانچه تعلیق ثواب طاعت بر مشیت جایز نیست شیخ بهائى (رحمه اللّه) در اربعین خود فرماید: مراد به قبول توبه، اسقاط عقاب است بر گناهى که توبه از آن نموده و سقوط عقاب به توبه اجماع مسلمین؛ لکن خلاف آنست که: آیا قبول توبه بر خدا واجب است که اگر بعد از توبه عتاب فرماید، ظلم باشد؛ یا آنکه قبول توبه تفضل و کرم باشد از جانب حضرت سبحان و رحمت نسبت به بندگان معتزله بر اول، و اشاعره بر ثانى و شیخ طوسى در کتاب اقتصاد و علامه حلى در بعض کتب کلامیۀ خود نیز بر قول ثانى اند علامه مجلسى (رحمه الله) فرماید: قول شیخین ظاهر و دلیل وجوب فاسد است

وَ اَللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ :و خداى تعالى آمرزنده و ستار معاصى و مهربان است نسبت به بندگان عاصى ابو الفتوح رازى (رحمه الله) فرماید: ذکر غفور رحیم نزد قبول توبه حق تعالى تفضل است و نه وجوب

چون مقدم شد نهى از ولایت مشرکان، لذا زائل فرمود تولیت آنان را از مسجد الحرام، و منع فرمود داخل شدن آنها را در آن، و خطاب نمود به مؤمنان: [ نظرات / امتیازها ]

«ثُمَّ یَتُوبُ اَللّٰهُ » 27 مجمع: یعنى خدا مى پذیرد توبه ى آن که از شرک پشیمان شود و روى به اسلام آورد، و ممکن است مقصود آن مردم باشد که فرار کردند و توبه کردند، ممکن است توبه ى از عجب باشد که چون مغرور به عدّۀ خود شدند و شکست خوردند و توبه کردند خدا پذیرفت

فخر: یعنى با همه خوارى و ذلّت که گرفتار شدند خدا فضل و احسان خود را به آنها بازداد

سخن ما: 1 معنى سکینه در سوره ى بقره مفصّل بحث شده است، در این آیه فهم معنى نزول سکینه بر پیغمبر مشکل است، چون آن حضرت همیشه با سکینه و آرامش بوده است، لیکن دو معنى در آن متصوّر است: اوّل آرامش در دنباله ى اضطراب موقّت که تأسّف به حال مسلمانان فرارى بود، دوّم سکینه ى پیغمبر در آن موقع، حالت مخصوص به آن حضرت بوده است که مهابت و سهمگینى در برابر دشمن بوده است به طورى که کسى نیروى توقّف در برابرش نداشته است، و البتّه این خاصیّت همیشه نمایان نبوده است و فقطّ در موقع حمله ى دشمن و خطر بزرگ نمودار مى شده است، و سکینه ى مؤمنین تقویت دل و پشیمانى از فرار و بازگشتشان بوده است و شاهد این سکینه ى پیغمبر حکایتى است که ابو الفتوح در تفسیر همین آیه نقل کرده است که زهرى گفته است: نقل کرده اند از شیبه بن عثمان که او گفت: چون مسلمانان فرار کردند و پیغمبر (ص) تنها ماند من خواستم به انتقام خون برادر و پدرم که در احد کشته شدند آن حضرت را بکشم، پیغمبر برگشت و به من نگاه کرد و دست بر سینه ى من گذاشت و فرمود: تو را در پناه خدا مى گذارم از آنچه عزم به آن دارى، از این سخن پیغمبر مرا لرزه به اندام افتاد و چون به صورت آن حضرت نگاه کردم از همه ى مردم محبوب تر بود و مسلمان شدم، و در تفسیر منظوم صفى سکینه را چنین معنى کرده است: هست مروى زان شه کامل سرشت که سکینه هست بادى از بهشت بوى او خوش تر ز بوى جنّت است همچو روى آدم او را صورت است دائما با هر نبىّ و هر ولىّ است و آن نشان رحمت از ربّ العلی است چون به قلب اهل دل گیرد مقام زو جنود نفس یابد انهزام زان که با او باشد افواج سروش جیشها پیشش خطوطند و نقوش

2- جمله‌‏ى «أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها» شاید اشاره باشد به خاصیّت سهمناکى و ترس که از برگشتن مسلمین فرارى در دل کافران تولید شد. چون پس از آنکه مسلمین به آن سرعت فرار کردند و باز به وسیله‌‏ى فریاد عبّاس به زودى برگشتند و سخت حمله کردند شاید کافران این عمل را حیله‏‌ى جنگى تشخیص دادند و ترس آنها را فراگرفت زیرا دنباله‏‌ى آن فرار هیچ احتمال نمى‏‌رفت چنان حمله‏‌اى از مسلمین و فرار و نابودى کافرین. پس این حادثه‏‌ى غیر منتظره مولود قشون و جنود غیر مرئى خداوندى بود که به قدرت حقّ تولید مهابت از مسلمانان و ترس و رعب در دل کافران نمود، و به مقتضاى این آیه «ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ» یعنى کسى از قشون خدا خبردار نیست مگر خدا، این گونه خواصّ نفسانى که بر خلاف انتظار نمودار مى‏‌شود از قشون غیر مرئى و نامعلوم است که از جانب حقّ فرود مى‌‏آید و به غیر از او دیگرى را به چگونگى آن اطّلاعى نیست. [ نظرات / امتیازها ]

(ثم یتوب اللّه)یعنى بعد از آن مردمانى از آنها اسلام آوردند و خداى تعالى توبه آنها را قبول نمود،و گفته اند در آن روز شش هزار نفر اسیر شدند و از شتر و گوسفند بقدرى مسلمانها از آنها به غنیمت گرفتند که بشمار نمى آید [پایان] [ نظرات / امتیازها ]

ثُمَّ یَتُوبُ اَللّٰهُ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ عَلىٰ مَنْ یَشٰاءُ وَ اَللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ خداوند کریم است و آمرزیدن گناه بزرگ براى او کار بزرگى نیست و در رحمت او براى هر کوبنده اى باز است بنابراین، اگر یکى از مسلمانان از پیامبر خدا صلّى اللّه علیه و آله بگریزد و آن گاه توبه نماید، خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و کسى که کافر شود و با خدا و پیامبرش بجنگد، آن گاه توبه کند، ایمان بیاورد و کار شایسته انجام دهد، او از رستگاران خواهد بود

مورّخان مى گویند: پس ازآن که جنگ به پایان رسید و غنایم تقسیم شد، هیئتى از هوازن آمدند و اسلام اختیار کردند و گفتند: اى پیامبر خدا! تو بهترین و پاک ترین مردم هستى خانواده و فرزندان ما اسیر شده اند و اموال ما را گرفته اند ازاین رو، اسلام آنان پذیرفته شد و زنان و فرزندانشان را به آنها بازگرداندند. [ نظرات / امتیازها ]

خداوند مسلمانان را ظفر داد بر کفار در مواقف و مواضع و میدان هاى جنگ بسیارى که در کافى و عیاشى و قمى از امام هادى (ع) نقل نموده که هشتاد موطن بوده است و یکى از آنها حنین بود که نام وادیى است بین مکه و طائف و در جوامع نقل نموده که وقتى دو لشکر با هم تلاقى نمودند یک نفر از مسلمانان گفت ما در این جنگ براى کمى لشکر مغلوب نمى شویم و پیغمبر (ص) از این سخن بدش آمد و بعضى گفته اند گوینده أبو بکر بود و عیاشى در این مقام از امام صادق (ع) نقل نموده که گفت ابو فلان در هر حال خداوند فرموده اثر این کلام آن شد که زیادى لشکر به هیچ وجه براى آنها مفید نشد و بى نیاز نکرد ایشان را به هیچ مقدار از بى نیازى و زمین با وسعت بر آنها تنگ شد به طورى که مفرّى براى خودشان پیدا نمى کردند که آرامشى براى آنها حاصل شود از شدّت ترس و ناچار پشت به لشکر نموده منهزم و متفرق شدند پس خداوند نازل فرمود از خزانه رحمت خود اطمینان و آرامش و سکینه و وقار و قوّت قلب و ثبات قدم را بر رسول اکرم و امیر مکرّم و چند نفر از اعیان بنى هاشم و نیز نازل فرمود ملائکه را به کمک مسلمانان که کفار را مى کشتند و مسلمانان آنها را نمى دیدند تا کفار معذب شدند بقتل چنانچه قمى ره از حضرت باقر (ع) نقل نموده یا بقتل و اسر و سلب اموال و اولاد چنانچه در مجمع ذکر فرموده و آنکه ملائکه در این جنگ کشتار ننمودند فقط تقویت قلوب و تشجیع از مسلمانان مى کردند و کشتار ملائکه منحصر به جنگ بدر بوده است پس خداوند موفق فرمود بعضى از کفار را بقبول اسلام و پذیرفت توبه آنها را و پیغمبر (ص) اهل و اولاد آنها را که اسیر شده بودند به ایشان مسترد فرمود با تحصیل رضاى مسلمانانى که آنها را اسیر نموده بودند و قمى ره فرموده که چون پیغمبر (ص) عازم فتح مکه شد اظهار فرمود که بعد از فتح مکه باید با اعراب هوازن جنگ کنیم و چون این خبر به آنها رسید مهیّاى جنگ شدند و استعداد کاملى تهیّه کردند و مالک بن عوف نضرى را بر خودشان امیر نمودند و از دیارشان حرکت کردند و اموال و زنان و اطفالشان را همراه آوردند تا باوطاس که نام وادیى است در آن دیار رسیدند و این خبر بسمع مبارک پیغمبر (ص) رسید آن حضرت هم قبائل را جمع فرمود و ترغیب بجهاد نمود و وعده نصرت به آنها داد و آنکه خداوند اموال و زنان و اولاد آنها را به غنیمت نصیب شما خواهد فرمود و مردم رغبت نمودند و هر قبیلۀ با رایت خود حرکت کرد و لواء بزرگ را براى امیرالمؤمنین (ع) بست و بدست آن حضرت داد و هر قبیلۀ که وارد مکه مى شدند امر فرمود که با رایت خود خارج شوند تا دوازده هزار نفر از شهر مکه خارج شدند که ده هزار نفر از آنها با آن حضرت بودند در موقع ورود به مکه و چون دو لشکر نزدیک به یکدیگر شدند مالک بن عوف امر نمود هر مردى اهل و مالش را در پشت سر خود بیاورد و غلاف شمشیرها را بشکنند و در اطراف و اکناف وادى متفرق و مخفى شوند و هنوز هوا روشن نشده یک مرتبه حمله کنند و کار خصم را تمام نمایند و گفت محمّد هنوز با کسانى که قانون جنگ را بدانند طرف نشده و چون پیغمبر (ص) از نماز صبح فارغ شد سرازیر در وادى گردید و حنین وادیى است که سرازیرى بسیارى دارد و قبیله بنو سلیم مقدّمه لشکر اسلام بودند ناگاه از اطراف و جوانب لشگرهاى هوازن بر آنها حمله نمودند و بنو سلیم منهزم شدند و به تبع آنها سایر لشکر اسلام فرار نمودند و کسى باقى نماند مگر امیرالمؤمنین (ع) با عدّه کمى و فراریان بر پیغمبر اکرم (ص) مرور مى نمودند و اعتنا نمى کردند و عباس زمام بغله پیغمبر (ص) را بدست داشت و در طرف راست آن حضرت بود ابو سفیان بن حارث بن عبد المطلب در طرف چپ او بود پس پیغمبر روى به فراریان نمود و فرمود اى جماعت انصار به کجا مى روید بیائید بسوى من من پیغمبر خدایم هیچ کس اعتنا به آن حضرت نمى کرد و نسیبه مازنیّه دختر کعب بر روى فراریان خاک مى پاشید و مى گفت کجا فرار مى کنید از خدا و پیغمبرش و عمر بر او مرور نمود نسیبه به او گفت واى بر تو این چه کار است مى کنى جواب داد این امر خدا است و چون پیغمبر (ص) حال را بدین منوال دید رکاب بر بغله خود زد و بجانب امیرالمؤمنین (ع) شتافت با شمشیر کشیده و بعباس امر فرمود که برود بالاى پشتۀ و فریاد کند اى اصحاب بقره و اى اصحاب شجره کجا فرار مى کنید پیغمبر اینجا است و دست مبارک را بدعا بلند فرمود و این دعا را نمود اللّهم لک الحمد و الیک المشتکى و انت المستعان پس جبرئیل نازل شد و عرض کرد دعا کردى بدعائى که موسى (ع) نمود وقتى خدا شکافت براى او دریا را و نجات داد او را از دست فرعون پس پیغمبر (ص) به ابو سفیان بن حارث فرمود کفى سنگ ریزه براى من بیاور و او آورد و حضرت آن را بجانب کفار پاشید و فرمود زشت باد روى هاشان پس روى به آسمان فرمود و عرض کرد خدایا اگر این جماعت هلاک شوند کسى نیست که تو را عبادت کند و اگر بخواهى کسى عبادت تو را نکند نمى کند و چون انصار صداى عباس را شنیدند متوجه شدند و غلاف شمشیرهاشان را شکستند و لبّیک گویان بر پیغمبر (ص) مرور نمودند و ملحق برایت اسلام شدند و پیغمبر (ص) فرمود الآن تنور جنگ گرم شد و خدا ظفر داد ما را و هوازن منهزم شدند و مسلمانان اموال و زنان و اولاد آنها را به غنیمت بردند و این مراد خداوند است از قولش لقد نصرکم اللّه فى مواطن کثیرة و یوم حنین و بعد از جنگ مردى موسوم به شجرة بن ربیعه از طائفه بنى نضر که در دست مسلمانان اسیر بود گفت کجا رفتند آن مردان سفیدپوشى که سوار بر اسبان ابلق بودند و کشتند ما را و شما در میان آنها مانند خالى بنظر ما مى آمدید گفتند آنها ملائکه بودند و از امام صادق (ع) روایت شده که امیرالمؤمنین (ع) در آن روز چهل نفر را کشته بود و خداوند هرکس از فراریان را که خواسته باشد موفق به توبه مى فرماید و مى پذیرد توبه آنها را و همچنین است حال سایر گناهکاران در قابلیت توفیق و رحمت و مغفرت الهى تعالى شانه و اینکه پیغمبر (ص) از قول منسوب به أبو بکر بدش آمد براى آن بود که مؤمن باید در هر حال امیدوار بلطف خدا باشد و بوجود وسائل ظاهرى براى نیل بمقصود خوشوقت و مطمئن نگردد و از فقدانش مأیوس و محزون نشود لذا پیغمبر (ص) در غار هم به او فرمود محزون نباش خدا با ما است [ نظرات / امتیازها ]