(للفقراء الذین احصروا فی سبیل الله لایستطیعون ضربا فی الارض )،(صدقه از آن فقرایی است که در راه خدا از کار مانده اند ونمی توانندسفر کنند...) (احصار)یعنی منع شدن و حبس شدن که شأن نزول این آیه در مورد مهاجرینی بوده است که مکه را با اموال و عیالشان ترک کرده اند و درمدینه ساکن شده اند و نفس خود را وقف جهاد در راه خدانموده اند و لذا ازکسب و کار هم منع شده و نمی توانند برای کسب روزی و تجارت سفر کنند البته به طور عام شامل همه کسانی که چنین شرایطی را داشته باشند خواهد شد،(یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف ):(از بسکه مناعت طبع دارند اشخاص بی خبر آنها را توانگر می پندارند)یعنی آنچنان با عفت و حیا هستند و طبع بلندی دارند که هیچ اظهار فقر نمی کنند، مگر آنکه از حال و روز ظاهریشان فقرشان معلوم شود، (تعرفهم بسیمهم ):(تو آنان را از سیمایشان می شناسی )یعنی رنگ رخسار حکایت کند از سردرون ،وگرنه خود آنها به هیچ وجه اظهار فقرنمی کنند، (لا یسئلون الناس الحافا):(از مردم به اصرار دریوزگی نمی کنند)یعنی این فقرای مؤمن اصلا از دیگران گدایی نمی کنند که منجر به اصرار و الحاف شودو بسیار با حیا هستند، (وما تنفقوا من خیر فان الله علیم ):(و آنچه از مال انفاق می کنید خدا به آن دانا است ) این امر تأکید بر انفاق سری است ،چون فقطخداست که به اسرار آگاه می باشد و هیچ چیزی در نزد او باطل و ضایع نمی شود. [ نظرات / امتیازها ]

شأن نزول:
از امام محمد باقر (ع) نقل شده که این آیه درباره اصحاب «صفه» نازل شده و از ابن عباس نیز همین مطلب نقل شده است.
اصحاب صفه در حدود چهارصد نفر بودند که چون در مدینه منزل و خویشاوند و طایفه‏اى نداشتند در مسجد سکنى گزیده بودند آنان مى‏گفتند هر «سریه» ایکه رسول اکرم بفرستد ما، در آن شرکت خواهیم نمود. خداوند در این آیه مردم را تحریک مى‏کند که به آنها کمک نمایند و بعضى افراد زیادى غذاهاى خود را به آنان میدادند.
احادیثى در نکوهش از سؤال‏
در حدیث آمده که امام (ع) مى‏فرماید خدا دوست مى‏دارد که آثار نعمت خود را بر بنده خویش ببیند و اظهار فقر را نمى‏پسندد. بندگان بردبار و عفیف را دوست مى‏دارد و کسانى که بد اخلاق، بدگو، و اصرار در سؤال نمایند مورد غضب او هستند.
و در حدیث دیگرى نیز فرمود خداوند قیل و قال کردن و زیاد سؤال نمودن و ضایع نمودن مال را مکروه کرده و از نافرمانى نسبت به مادران و کشتن دختران نهى و جلوگیرى کرده است.
و نیز فرمود دستها بر 3 قسم است: اول دست خدا که بالا است. دوم دست دهنده که پائین‏تر از دست خدا است. سوم دست سائل که در زیر و پائین همه است و این ترتیب تا روز قیامت خواهد بود و کسى که با داشتن چیزى که او را بى‏نیاز مى‏کند سؤال کند روز قیامت در صورتش زخم و جراحت یا خراش خواهد بود «1». سؤال شد تا چه اندازه باید داشته باشد تا بى‏نیاز باشد فرمود: پنجاه درهم یا به اندازه آن از طلا «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ» آنچه از مال و بعضى گفته‏اند از خیرات انفاق مى‏کنید «فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ» خدا پاداش آن را میدهد. [ نظرات / امتیازها ]

بهترین مورد صرف صدقه در میان اشخاص حقیقی، فقیرانی هستند که بر اثر موانع داخلی یا خارجی، امکان تجارت و اشتغال مادی از آنان گرفته شده است.
این دسته از فقیران با زندگی آبرومندانه و عدم درخواست از مردم، و در صورت نیاز، با عدم اصرار در درخواست، به گونه‏ای زندگی می‏کنند که جاهلان آنان را بی‏نیاز می‏پندارند؛ لیکن پیامبر خداصلی الله علیه و آله و سلم از نشانه‏های آنها به فقرشان آگاه است و این آگاهی هم با عزّت آنان منافاتی ندارد.
[ نظرات / امتیازها ]

در برخى از تفاسیر همچون تفسیر کبیر فخررازى، مجمع‏البیان و قرطبى آمده که این آیه درباره اصحاب صُفّه نازل شده است. اصحاب صفّه تقریباً چهارصد نفر بودند که از مکّه به مدینه هجرت کرده و چون در مدینه خانه و کاشانه و آشنایانى نداشتند، در کنار مسجد پیامبر روى صُفّه )سکّوئى بزرگ) زندگى مى‏کردند و اینان همیشه براى جهاد در راه خدا آماده بودند. [ نظرات / امتیازها ]

بهترین مورد انفاق- در این آیه بهترین مواردى که انفاق در آنجا باید صورت گیرد، بیان شده است، و آن کسانى هستند که داراى صفات سه گانه‏اى که در این آیه آمده است باشند در بیان اولین صفت مى‏فرماید: انفاق شما مخصوصا «باید براى کسانى باشد که در راه خدا، محصور شده‏اند» (لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ).
یعنى کسانى که به خاطر اشتغال به مسأله جهاد در راه خدا و نبرد با دشمن و یادگیرى فنون جنگى از تلاش براى معاش و تأمین هزینه زندگى بازمانده‏اند.
سپس براى تأکید مى‏افزاید: «همانها که نمى‏توانند سفرى کنند» و سرمایه‏اى به دست آورند (لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ).
و در دومین توصیف از آنان، مى‏فرماید: «کسانى که افراد نادان و بى‏اطلاع آنها را از شدت عفاف، غنى مى‏پندارند» (یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ).
ولى این سخن به آن مفهوم نیست که این نیازمندان با شخصیت قابل شناخت نیستند. لذا مى‏افزاید: «آنها را از چهره‏هایشان مى‏شناسى» (تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ).
یعنى در چهره‏هایشان نشانه‏هایى از رنجهاى درونى وجود دارد که براى افراد فهمیده آشکار است. آرى! «رنگ رخساره خبر مى‏دهد از سرّ درون».
و در سومین توصیف، مى‏فرماید: آنها چنان بزرگوارند که «هرگز چیزى با اصرار از مردم نمى‏خواهند» (لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً).
معمول نیازمندان عادى اصرار در سؤال است ولى آنها یک نیازمند عادى نیستند.
و در پایان آیه، باز همگان را به انفاق از هر گونه خیرات خصوصا به افرادى که داراى عزت نفس و طبع بلندند تشویق کرده، مى‏فرماید: «و هر چیز خوبى در راه خدا انفاق کنید خداوند از آن آگاه است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ).
سؤال کردن بدون حاجت حرام است-
یکى از گناهان بزرگ تکدى و سؤال و تقاضاى از مردم بدون نیاز است، و در روایات متعددى از این کار، نکوهش شده. در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم: لا تحلّ الصّدقة لغنىّ:
«صدقات براى افراد بى‏نیاز حرام است».

[ نظرات / امتیازها ]

بهترین مورد صرف صدقه در میان اشخاص حقیقی، فقیرانی هستند که بر اثر موانع داخلی یا خارجی، امکان تجارت و اشتغال مادی از آنان گرفته شده است.
این دسته از فقیران با زندگی آبرومندانه و عدم درخواست از مردم، و در صورت نیاز، با عدم اصرار در درخواست، به گونه‏ای زندگی می‏کنند که جاهلان آنان را بی‏نیاز می‏پندارند؛ لیکن پیامبر خداصلی الله علیه و آله و سلم از نشانه‏های آنها به فقرشان آگاه است و این آگاهی هم با عزّت آنان منافاتی ندارد.
[ نظرات / امتیازها ]
[ نظرات / امتیازها ]

بعد از تاکید در انفاق، در عقب آن افضل فقراء را بیان فرماید:
لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ‌: صدقات فاضله براى فقرائى است که بازداشته شده در راه خدا از کسب معاش، یعنى اشتغال آنها به جهاد یا منحصر بودن اوقات ایشان در طاعت الهى بازداشته آنها را از کسب معاش. لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ‌: استطاعت ندارند سیر در زمین را براى تجارت و طلب رزق. مراد آنکه ایشان الزام نفس خود کرده‌اند براى طاعات الهیه و وظایف دینیه به این جهت به کسب نپردازند، نه آنکه قادر بر کسب نباشند و آنها قریب به چهار صد نفر بودند مانند سلمان و مقداد و عمار و غیره که در مدینه منزلى نداشتند و در صفه مسجد پیغمبر بسر مى‌بردند روزها هسته خرما جمع بقدر معاش و به شترداران مى‌فروختند و ملازم صحبت حضرت و به طاعت مشغول و به تجارت نمى‌پرداختند از این جهت، یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ: گمان و تصور مى‌کند نادان و بى‌خبر از حال آنان ایشان را اغنیاء و با ثروت، مِنَ التَّعَفُّفِ‌: از جهت عفت ورزیدن و باز ایستادن از سؤال و استغناى طبع آنان. تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ‌: تو مى‌شناسى اى پیغمبر ایشان را به نشانه و علامت خاصه که زردى صورت و لاغرى بدن و خمیدگى پشت مى‌باشد. صفت دیگر آنها اینکه: لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً: سؤال نمى‌کنند و چیزى نمى‌خواهند مردم را به اصرار و ابرام. نزد ابن عباس و اکثر مفسران سؤال نکردن ایشان است اصلا، نه آنکه خواسته باشند بدون اصرار؛ و آیه فوق مصدق آنست و ترک سؤال آنها به جهت شفقت و مرحمت بر مردمان بود که ناگاه رد
تفسیر اثنا عشرى، ج‌1، ص: 499
نمایند و از رستگارى محروم مانند.
وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ: و آنچه انفاق کنید از مال خود به فقراء، فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ‌: پس بدرستى که خداوند متعال به آن دانا است و به علم ازلى احاطه دارد به تمام جزئیات از دره تا ذره حتى حرکت مور سیاه در قعر دریا در سنگ صما. پس به انفاق شما از کم و زیاد و طیب و خبیث، عالم مى‌باشد و به حکمت بالغه و مصلحت تامه بر وفق صلاح و نظام اتم عالم امکان در هر عصر و زمان از سعه و ضیق معاش و تمام را به عدل جزا مرحمت فرماید.
تنبیه: آیه شریفه را اشاراتى است:
1- آنکه در صدقات و اعطاى خیرات، شخص مراعات نماید اشخاص متدین متقى را که هر چه طرف شریف باشد ثواب آن افضل باشد، خصوصا صاحب عفیف که عفت نفس آنها به طورى است که بى‌خبران از حال ایشان آنان را اغنیاء تصور نمایند از شدت عزت نفس و استغناى طبع که اظهار دارند.
2- آنکه سرمشقى باشد براى فقراى متدین که آنها هم اقتدا نمایند، زیرا هر که خواهد نفس او نفیس باشد باید بخل کند به نفس خود، و تکرم نماید از سؤال که در او مذلت و در وسط خوف منع و در آخر منع یا منت باشد.
3- احتراز از الحاح و اصرار در سؤال، چنانچه فرمود حضرت پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم، هر که سؤال کند و حال آنکه براى او باشد آنچه بى‌نیاز کند او را، مى‌آید روز قیامت و آن سؤال او را در رنج و تعب اندازد، یا روى او را بخراشد یا جراحتى به صورت او رساند. «1» مراد آنکه روز قیامت کریه المنظر باشد. عرض کردند: چقدر مال موجب غنى است؟ فرمود:
پنجاه درهم نقره یا بقدر قیمت آن از طلا.
«1» المحجة البیضاء، جلد 7، صفحه 337.
تفسیر اثنا عشرى، ج‌1، ص: 500 [ نظرات / امتیازها ]

لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (273)
ترجمه‌
از براى فقیرانى است که باز داشته شدند از کار در راه خدا که توانائى ندارند سیر در زمین را مى‌پندارد ایشان را نادان توانگران از عفت طلبى میشناسى تو آنها را بعلامت ظاهرشان سؤال نمیکنند از مردم باصرار و ابرام و آنچه را انفاق میکنید از مال خیر پس خدا بآن دانا است.
تفسیر
بهترین مصارف انفاق فقرائى هستند که خداوند بالخصوص امر باعطاء بآنها فرموده اگر مقدر در صدر آیه «اجعلوا صدقاتکم» باشد یعنى قرار بدهید صدقات خودتان را براى فقراء خاص که داراى این اوصافند و اگر مقدر الصدقات باشد للفقراء خبر مبتداء محذوف است و براى مزیت این قبیل از فقراء صدقات اختصاص بآنها داده شده است و اینها کسانى هستند که در راه خدا از قبیل جهاد و تحصیل علوم دینیه و ترویج شریعت مطهره از کار و کسب بازمانده‌اند و محصور شده است اوقات آنها بعبادت و بندگى حق و هدایت و ارشاد خلق و قادر بر گردش کردن براى کسب مال و رزق نیستند کسیکه از حال آنها با خبر نباشد تصور مینماید و گمان میکند که اغنیاء هستند براى آنکه داراى عفت نفسند سؤال نمى‌کنند و اظهار فقر نمى‌نمایند ولى از رنگ و رخساره و ظاهر حال آنها شناخته میشوند و چون مضطر بسئوال شوند الحاح و ابرام نمى‌نمایند و ملازم رکاب کسى براى انجاح حاجت خود نمیشوند و آنچه را که انفاق نمایند مردم باین قبیل اشخاص از مال حلال خدا میداند ثواب آنرا و بس و از حد وصف خارج است در مجمع از حضرت باقر (ع) روایت نموده است که این آیه در شأن اصحاب صفه نازل شده است گفته‌اند آنها قریب چهار صد نفر بودند که در صفه مسجد پیغمبر سکنى داشتند و تمام اوقات آنها مصروف بعبادت و تعلم احکام بوده و هر وقت پیغمبر امر بجهاد میفرمود حاضر رکاب بودند و معلوم است که حکم اختصاص بآنها نداشته و عام است چون این مطلب مسلم است که اعتبار بعموم لفظ است نه خصوص مورد و الحق بهترین مصارف انفاق این قبیل اشخاصند خدا توفیق دهد.
جلد 1 صفحه 351 [ نظرات / امتیازها ]