توضیح : روح المعانی (ج 15، ص 210) گفته است: «اصحاب رقیم مردمی غیر از اصحاب کهف بوده اند و داستانشان غیر از داستان ایشان است و خداوند تعالی نام آنان را با اصحاب کهف ذکرکرده است ولی فقط تفصیل داستان اصحاب کهف را فرموده است». لیکن این قول بسیار بعید است، زیرا خداوند تعالی در کلام فصیح و بلیغش هرگز به‏ داستان دو طایفه از مردم اشاره‌ نمی فرماید مگر آنکه تفصیل هر دو را بیان ‌کند، نه اینکه اسم هر دو را ببرد و آن وقت تنها به داستان یکی بپردازد و دیگری را مسکوت‌ بگذارد و مورد توجه اجمالی یا تفصیلی قرار ندهد علاوه بر اینکه آن داستانی که گفتیم در روایت راجع به اصحاب رقیم آمده است با سیاق آیات سابق سازگار نیست و آن مناسبتی را که داستان اصحاب کهف با آن سیاق دارد، ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1- مفردات راغب، ماده «رشد»
2- کلمه (رَشَد) -به فتحه را و شین- و همچنین کلمه (رُشْد) - به ضمه را و سکون شین - راه یافتن به سوی مطلوب است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ممکن هم هست مراد از رحمت سؤال شده از ناحیه پروردگار پاره‏ ای مواهب و نعمت‌ های مختص به خداوند باشد از قبیل هدایت که در مواضعی از کلام مجیدش آن را از ناحیه خودش به تنهایی دانسته است. تقیید به جمله (من لدنک) هم خالی از اشعار به این معنا نیست. ورود نظیر این قید در دعای راسخین در علم که در قرآن آمده است باز این احتمال را تایید می کند، چنانچه فرموده است: «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً» (آل‌عمران/8) که می دانیم در این درخواست جز هدایت چیزی را نخواسته ‏اند. پس جمله «وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً» بنابر احتمال اول- از دو احتمالی که در معنای رحمت گذشت- عطف تفسیر بر جمله «آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً» خواهد بود و بنابر احتمال دوم درخواست دیگری غیر از درخواست رحمت خواهد شد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : زمخشری در تفسیر کشاف (ج 2، ص 705) خود در مورد این آیه گفته است: «یعنی پرده ‏ای بر آن غار زدیم تا دیگر گوش ‌هایشان صداهای خارج را نشنود و از خواب بیدار نگردند. به عبارت دیگر خواب سنگینی بر آنان مسلط‌ کردیم که هیچ صدایی بیدارشان نکند همچنانکه اشخاصی که سنگین خواب هستند اینطور هستند، هر چه بیخ گوششان فریاد بزنی بیدار نمی گردند بنابراین مفعول (ضربنا) که همان حجاب باشد در کلام حذف‌ شده است همچنانکه در عبارت معروف: «فلان بنی علی امرأته» مفعول (بنی) حذف ‌شده است و نمی گویند چه بناکرد چون مقصود معلوم است، همه می دانند که اطاقی بناکرد» و مجمع‌البیان گفته است: «معنای «فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ» این است که ما خواب را بر گوش ‌های آنان مسلط‌ کردیم و این تعبیر نهایت درجه فصاحت را دارد همچنانکه می گویند: «ضربه اللَّه بالفالج» یعنی خداوند او را مبتلای به فلج کرد». قطرب گفته است: «این تعبیر نظیر تعبیر عرب است که می گوید: «ضرب الامیر علی ید فلان» و منظور از این تعبیر این است که امیر دست فلانی را از فلان کار کوتاه نمود». اسود ‌بن ‌یعفر که مردی نابینا بود گفته است:
و من الحوادث لا ابا لک اننی ضربت علی الارض بالاسداد
یعنی: از حوادث بی پدر از حوادث روزگار اینکه من بر زمین زدم (یعنی جایی نمی روم).
آن گاه قطرب اضافه‌کرده است که این از تعابیر فصیح قرآنی است که به طور زیرنویسی نمی شود ترجمه ‏اش‌ کرد. این بود کلام صاحب مجمع‌البیان (مجمع‌البیان، ج 6، ص 451).
این معنایی که وی برای جمله مورد بحث کرده است از معنای زمخشری بلیغ‏ تر است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : « سِنِینَ عَدَداً»- این جمله ظرف است برای (ضرب) و (عدد) مانند عدّ مصدر به معنای معدود است و بنابراین معنای جمله مزبور سنین معدودا است و بعضی گفته ‏اند: «مضافی در این میان حذف‌ شده است و تقدیر کلام «سنین ذوات عدد، یعنی سال‌ هایی دارای عدد» بوده است».
ولی زمخشری در کشاف (ج 2، ص 705) گفته است: «توصیف سنین به عدد احتمال دارد به منظور تکثیر و یا تقلیل بوده باشد و در هر حال معنا: سال ‌های بسیار باشد چون به منظور تقلیل هم که باشد کثیر نزد ما نزد خداوند قلیل است همچنانکه عمر دنیای ما را یک ساعت از روز خوانده و فرموده است: «لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ- در دنیا مکث نکردند مگر ساعتی از روزی». زجاج گفته است: این توصیف به منظور تکثیر است چون هر چیزی وقتی زیاد باشد محتاج به شمردن و عدد است و اما اندکش احتیاج به عدد ندارد»، این هم خلاصه کلام زمخشری بود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این احتمال که مجمع‌البیان (ج 6، ص 452) داده است که منظور از دو حزب، دو طائفه از مردم بوده اند که درباره خواب اصحاب کهف اختلاف کرده اند، کفار به خطا نظر می دادند و مؤمنین به صواب، خداوند خود اصحاب کهف را بیدار کرد تا حق مطلب را بگویند و معلوم‌ شود که کدام طائفه خطا کرده اند، معنای بعیدی است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : کشاف (ج 2، ص 705) کلمه (احصی) را اسم تفضیل از احصا دانسته است و گفته است که کلمه مذکور اسم تفضیل است که زوائدش حذف شده است، همچنانکه می گویند: «فلان احصی للمال و افلس من ابن المذلق» (فلانی از همه بهتر مال می شمارد، و فلانی از ابن مذلق مفلس ‏تر است- این جمله یک مثل مشهور است) و کلمه (امدا) منصوب به فعلی است که کلمه (احصی) بر آن دلالت دارد. لیکن این طرز معنا کردن تکلف و بیهوده به خود زحمت دادن است. البته بعضی دیگر از مفسرین معنای دیگری کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر قمی (ج 2، ص 31) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1- این روایت را تفسیر قمی (ج 2، ص 31) از ابن‌ابیعمیر از ابی بصیر روایت کرده است.
2- علامه طباطبایی: این روایت از روشن‏ترین روایات این داستان است که علاوه بر روشنی متن آن، تشویش و اضطرابی هم در آن نیست. با این وصف، این نکته را هم متضمن است که مردمی که در عدد آن ها اختلاف‌کردند و یکی گفت سه نفر و یکی گفت پنج نفر و دیگری گفت هفت نفر همان اهل شهر بوده اند که در غار اجتماع‌کرده بودند و این خلاف ظاهر آیه است. و نیز متضمن این نکته است که اصحاب کهف برای بار دوم نیز به‌خواب‌رفتند و نمردند و نیز سگشان هنوز هم در غار دست‌هایش را گسترده است و اصحاب کهف در هر سال دو نوبت این پهلو و آن پهلو می شوند و هنوز هم به همان هات سابق خود هستند و حال آنکه بشر تاکنون در روی زمین به غاری که در آن عده‏ای به‌خواب‌رفته باشند برنخورده است. به علاوه در ذیل این روایت عبارتی است که ما آن را نقل‌نکردیم چون احتمال‌دادیم جزء روایت نباشد بلکه کلام خود قمی و یا روایت دیگری باشد و آن این است که جمله «وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً» جزء کلام اهل‌کتاب است و جمله «قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» ردّ آن است و حال آنکه در بیان سابق ما این معنا از نظر خواننده گذشت که سیاق آیات با این حرف مخالف است و نظم بلیغ قرآنی آن را نمی پذیرد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 2 ص 323)، از سلیمان ‌بن ‌جعفر‌همدانی روایت کرده است.

علامه طباطبایی: در معنای این روایت مرحوم کلینی در کافی (نورالثقلین، ج 3، ص 245، به نقل از روضه کافی) از قمی روایت مرفوعه‏ای از امام صادق (علیه السلام) آورده است لیکن از ابن‌عباس (الدرالمنثور، ج 4، ص 212- 216) روایت‌شده است که او گفته اصحاب کهف جوان بودند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدرالمنثور (ج 4، ص 212- 216) از ابن ‌ابی حاتم از ابی جعفر (علیه السلام) روایت کرده است.

علامه طباطبایی: قمی نیز به سند خود از سدیر صیرفی از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده است که گفت: اصحاب کهف شغلشان صرافی بوده است (بحار الانوار، ج 14، ص 429، به نقل از کافی) ولیکن در تفسیر عیاشی از درست از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که در حضورشان گفتگو از اصحاب کهف شد فرمودند: صراف پول نبودند، بلکه صراف کلام و افرادی سخن‏سنج بودند. (تفسیر عیاشی، ج 2، ص 321 و 322) [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 2، ص 321 و 322) از ابی بصیر روایت کرده است.

علامه طباطبایی: در کافی (اصول کافی، ج 1، ص 448، ح 28) نیز در معنای این حدیث روایتی از هشام‌بن‌سالم از آن جناب نقل‌شده است. و نیز در معنای آن عیاشی (ج 2، ص 322 و 323) از کاهلی از آن جناب و از درست در دو خبر از آن جناب آورده که در یکی از آن ها آمده است که: اصحاب کهف در ظاهر زنار می بستند و در اعیاد مردم شرکت می کردند.

و نباید به این روایات اشکال کرد که از ظاهر آیه «إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً» بر می آید که اصحاب کهف تقیه نمی کرده اند. و اینکه مفسرین (مجمع‌البیان، ج 6، ص 457) در تفسیر حکایت کلام ایشان که گفته‏اند: «أَوْ یُعِیدُوکُمْ ...» احتمال تقیه داده‏اند، صحیح نیست، برای اینکه اگر به یاد خواننده باشد گفتیم که بیرون شدن آنان از شهر، هجرت از شهر شرک بوده است که در آن از اظهار کلمه حق و تدیّن به دین توحید ممنوع بوده اند. چیزی که هست تواطی آنان که شش نفر از معروف‌ها و اهل شرف بوده اند، و اعراضشان از اهل و مال و وطن جز مخالفت با دین وثنیت عنوان دیگری نداشته است. پس اصحاب کهف در خطر عظیمی بوده اند، به طوری که اگر بر آنان دست می یافتند یا سنگسار می شدند و یا آنکه مجبور به قبول دین قوم خود می گشتند.
و با این زمینه کاملا روشن می شود که قیام ایشان در اول امر و گفتن «رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً» اعلام علنی مخالفت با مردم و تجاهر بر مذمت بت پرستی و توهن به طریقه مردم نبوده است، زیرا اوضاع عمومی محیط چنین اجازه‏ای به آنان نمی داد، بلکه این حرف را در بین خود گفته‏اند.
و به فرضی هم که تسلیم شویم که جمله «إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» دلالت دارد بر اینکه ایشان تظاهر به ایمان و مخالفت با بت پرستی می کرده اند و تقیه‏
را کنار گذاشته بودند، تازه می گوییم این در آخرین روزهایی بوده استکه در میان مردم بودند، و قبل از اینکه چنین تصمیمی بگیرند در میان مردم با تقیه زندگی می کرده اند. پس معلوم شد که سیاق هیچیک از دو آیه منافاتی با تقیه‌کردن اصحاب کهف در روزگاری که در شهر و در میان مردم بودند ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 2، ص 322) از ابی بکر حضرمی روایت کرده است.

علامه طباطبایی: در معنای این روایت خبری است از ابن‌عباس که ذیلا نقل می شود:

در الدرالمنثور است که ابن ابی شیبه و ابن منذر و ابن ابی حاتم از ابن‌عباس روایت کرده اند که گفت: ما با معاویه در جنگ مضیق که در اطراف روم بود شرکت کردیم و به غار معروف کهف که اصحاب کهف در آنجا بودند و داستانشان را خداوند در قرآن آورده است برخوردیم.
معاویه گفت: چه می شد در این غار را می گشودیم و اصحاب کهف را می دیدیم. ابن‌عباس به او گفت: تو نمی توانی این کار را انجام ده. خداوند این اشخاص را از نظر کسانی که بهتر از تو بودند مخفی داشت و فرمود: «لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً- اگر آنان را ببینی پا به فرار می گذاری و پر از ترس می شوی» معاویه گفت: من از این کار دست بر نمی دارم تا قصه آنان را به چشم خود ببینیم. عده‏ای را فرستاد تا داخل غار شوند و جستجو کنند، و خبر بیاورند. آن عده وقتی داخل غار شدند خداوند باد تندی بر آنان مسلط نمود تا به طرف بیرون پرتابشان کرد. قضیه به ابن‌عباس رسید پس او شروع کرد به نقل داستان اصحاب کهف و گفت: اصحاب کهف در مملکتی زندگی می کردند که پادشاهی جبار داشت و مردمش را به تدریج به پرستش بت ها کشانید، و این چند نفر در آن شهر بودند، وقتی این را دیدند بیرون آمدند و خداوند همه‏شان را یک جا جمع کرد، بدون اینکه قبلا یکدیگر را بشناسند. وقتی به هم برخوردند از یکدیگر پرسیدند قصد کجا دارید، در جواب نیت خود را پنهان می داشتند چون هر یک دیگری را نمی شناخت تا آنکه از یکدیگر عهد و میثاق محکم گرفتند که نیت خود را بگویند. بعدا معلوم شد که همه یک هدف دارند و منظورشان پرستش پروردگار و فرار از شرک است، همه با هم گفتند: «رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...».
آنگاه ابن‌عباس اضافه می کند که دور هم نشستند، از سوی دیگر زن و بچه‏ها و قوم و خویش‏ها به جستجویشان برخاستند ولی هر چه بیشتر گشتند کمتر خبردار شدند تا خبر به گوش پادشاه وقت رسید. او گفت این عده در آینده، شان مهمی خواهند داشت و معلوم نیست به منظور خیانت بیرون شده اند یا منظور دیگری داشته‏اند. به همین جهت دستور داد تا لوحی از قلع تهه کنند و اسامی آنان را در آن بنویسند آنگاه آن را در خزینه سلطنتی خود جای داد و در این باره خداوند تعالی می فرماید: «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً» چون مقصود از رقیم همان لوحی است که اسامی اصحاب کهف در آن مرقوم شده است. و اما اصحاب کهف، از آنجا که بودند به راه افتاده و داخل غار شدند، و خداوند به گوششان زد و خواب را بر ایشان مسلط کرد، و اگر در غار نبودند آفتاب بدن‌هایشان را می سوزانید، و اگر هر چند یک بار از این پهلو به آن پهلو نمی شدند زمین بدن‌هایشان را می خورد، و اینجا است که خداوند تعالی فرمود: «وَ تَرَی الشَّمْسَ ...».
آنگاه می گوید: پادشاه مزبور دورانش منقضی گشت و پادشاهی دیگر به جایش نشست. او مردی خداوندپرست بود، و بر خلاف آن دیگری عدالت گسترد. در عهد او خداوند اصحاب کهف را برای آن منظوری که داشت بیدار کرد. یکی از ایشان گفت: به نظر شما چقدر خوابیده‏ایم؟ آن دیگری گفت: یک روز، یکی دیگر گفت دو روز، سومی گفت: بیشتر خوابیده‏ایم تا آنکه بزرگشان گفت: بیجهت اختلاف مکنید که هیچ قومی اختلاف‌نکردند مگر آنکه هلاک‌شدند، شما یک نفر را با این پول روانه کنید تا از شهر طعامی خریداری کند.
وقتی وارد شهر شد لباس‌ها و هات‏ها و منظره‏هایی دید که تاکنون ندیده بود. مردم شهر را دید که طور دیگری شده اند و آن مردم عهد خود نیستند. نزدیک نانوایی رفت و پول خود را که سکه‏اش به اندازه کف پای بچه شتر بود نزد او انداخت نانوا پول را بیگانه یافت، و پرسید این را از کجا آورده‏ای؟ اگر گنجی پیدا کرده‏ای مرا هم راهنمایی کن وگرنه تو را نزد امیر خواهم برد. گفت: آیا مرا به امیر می ترسانی؟ هر دو به نزد امیر شدند، امیر پرسید پدرت کیست؟ گفت: فلانی، امیر چنین کسی را نشناخت، پرسید پادشاهت نامش چیست؟
گفت: فلانی او را هم نشناخت، رفته رفته مردم دورش جمع شدند، خبر به گوش عالم ایشان رسید. عالم شهر به یاد آن لوح افتاد و دستور داد آن را آوردند. آنگاه اسم آن شخص را پرسید، و دید که یکی از همان چند نفری است که نامشان در لوح ضبط شده است، اسامی رفقایش را پرسید، همه را با اسامی مرقوم در لوح مطابق یافت. به مردم بشارت داد که خداوند شما را به برادرانتان که چند صد سال قبل ناپدید شدند راهنمایی کرده، برخیزید. مردم همه حرکت کردند تا آمدند نزدیک غار چون نزدیک شدند، جوان گفت: شما باشید تا من بروم و رفقایم را خبر کنم و آنگاه آرام وارد شوید، و هجوم نیاورید، وگرنه ممکن است از ترس قالب تهیکنند، و خیال کنند شما لشگریان همان پادشاهد، و برای دستگیریشان آمده‏اید. گفتند: حرفی نداریم لیکن به شرطی که قول بدهی باز هم بیرون بیایی، او هم قول داد که ان شاء اللَّه بیرون می آیم. پس داخل غار شد و دیگر نفهمیدند به کجا رفت، و از نظر مردم ناپدید گردید. مردم هر چه خواستند وارد شوند نتوانستند، لاجرم گفتند: بر بالای غارشان مسجدی بنا کنیم، و چنین کردند، و همیشه در آن مسجد به عبادت و استغفار می پرداختند (الدرالمنثور، ج 4، ص 213). علامه طباطبایی: این روایت مشهور است، و مفسرین در تفاسیر خود آن را نقل کرده اند و خلاصه تلقی به قبولش کرده اند، در حالیکه خالی از چند اشکال نیست: یکی اینکه از ظاهرش بر می آید که اصحاب کهف هنوز در حال خواب هستند و خداوند بشر را از اینکه بخواهند کسب اطلاعی و جستجویی از ایشان بکنند منصرف نموده است، و حال آنکه کهفی که در ناحیه مضیق و معروف به غار افسوس است امروز هم معروف است، و در آن چنین چیزی نیست.
و آیه‏ای هم که ابن‌عباس بدان تمسک جسته است، حالت خواب ایشان قبل از بیدارشدن را مجسم می سازد، نه بعد از بیداریشان را. علاوه بر اینکه از خود ابن‌عباس روایت دیگری رسیده است که مخالف با این روایت است. و آن روایتی است که الدرالمنثور (ج 4، ص 214) از عبد الرزاق و ابن ابی حاتم از عکرمه نقل کرده اند و در آخر آن آمده است که «پادشاه با مردم سوار شد تا به در غار آمدند، جوان گفت مرا رها کنید تا رفقایم را ببینم و جریان را برایشان بگویم. چند قدمی جلوتر وارد غار شد. او رفقایش را دید و رفقایش هم او را دیدند، خداوند به گوششان زد و خوابیدند، مردم شهر چون دیدند دیر کرد، وارد غار شدند و جسدهایی بی روح دیدند که هیچ جای آن ها پوسیده نشده بود، شاه گفت: این جریان آیتی است که خداوند تعالی برای شما فرستاده است.
ابن‌عباس با حبیب بن مسلمه به جنگ رفته بود، در راه به همین غار برخوردند، و در آن استخوآن هایی دیدند مردی گفت: این استخوآن های اصحاب کهف است، ابن‌عباس گفت‏: استخوآن های ایشان در مدتی بیش از سیصد سال قبل از بین رفته است.
اشکال مهم‏تر این روایت این است که از عبارت «استخوآن های ایشان در مدتی بیش از سیصد سال قبل از بین رفته است» بر می آید که از نظر این روایت داستان اصحاب کهف در اوائل تاریخ میلادی و یا قبل از آن رخ داده است، و این حرف با تمامی روایات این داستان مخالف است، جز آن روایتی که تاریخ آن را قبل از مسیح دانسته است.
اشکال دیگری که به روایت ابن‌عباس وارد است این است که در آن آمده است: یکی گفت: یک روز خوابیدیم یکی گفت: دو روز، و این حرف با قرآن کریم هم مخالف است، برای اینکه قرآن نقل می کند که گفتند: «لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» و اتفاقا کلام قرآن کریم با اعتبار عقلی هم سازگار است، زیرا کسی که نفهمیده بود که چقدر خوابیده است و نهایت درجه‏ای که احتمال دهد بسیار خوابیده باشد یک روز یا کمی کمتر از یک روز است، و اما دو شبانه روز آن قدر بعید است که هیچ از خواب برخاسته‏ای احتمالش را نمی دهد.
از این هم که بگذریم در روایت داشت: بزرگترشان گفت اختلاف مکنید، که اختلاف مایه هلاکت هر قومی است. و این یکی از سخنان باطل است، زیرا آن اختلافی مایه هلاکت است که در عمل به چیزی باشد، و اما اختلاف نظر امری نیست که اجتناب پذیر باشد، و هرگز مایه هلاکت نمی شود.
اشکال دیگری که به آن وارد است این است که در آخرش داشت: وقتی جوان وارد غار شد مردم نفهمیدند کجا رفت، و از نظرشان ناپدید گشت. گویا مقصود ابن‌عباس این بوده است که وقتی جوان وارد غار شد دهنه غار از نظرها ناپدید شد نه خود آن جوان، خلاصه خداوند غار مزبور را ناپدید کرد، ولی این حرف با آنچه در صدر خود آیه هست نمی سازد که از ظاهرش بر می آید که غار مزبور در آن دیار معروف بوده است. مگر اینکه بگویی آن روز غار را از چشم و نظر پادشاه و همراهانش ناپدید کرد و بعدها برای مردم آشکارش ساخته است.
و اما اینکه در صدر روایت از قول ابن‌عباس نقل شده که گفت: «رقیم لوحی از قلع بوده است که اسامی اصحاب کهف در آن نوشته شده بود» مطلبی است که در معنایش روایات دیگری نیز آمده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدرالمنثور (ج 4، ص 212) از کتاب امالی و ابن‌مردویه از ابن‌عباس روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در تفسیر روح المعانی اسماء اصحاب کهف بر طبق روایت صحیحی از ابن عباس چنین آمده: 1- مکسلینیا 2- یملیخا 3- مرطولس 4- ثبیونس 5- دردونس 6- کفاشیطیطوس 7- منطونواسیس- که همان چوپان بوده و اسم سگشان قطمیر بوده است.
راوی می گوید از علی (کرم اللَّه وجهه) روایت شده که اسمای ایشان را چنین برشمرده:
1- یملیخا 2- مکسلینیا 3- مسلینیا، که اصحاب دست راستی پادشاه بوده اند 4- مرنوش 5- دبرنوش 6- شاذنوش که اصحاب دست چپش بوده اند و همواره با این شش نفر مشورت می کرده و هفتمی اصحاب کهف همان چوپانی بوده که در این روایت اسمش نیامده ولی در اینجا نیز اسم سگ را قطمیر معرفی نموده است.
و اما اینکه آیا این روایت به علی نسبت داده‏اند صحیح است، یا صحیح نیست گفتار دیگری است که علامه سیوطی در حواشی بیضاوی نوشته که طبرانی این روایت را در معجم" اوسط" خود به سند صحیح از ابن عباس آورده است. و آنچه که در الدر المنثور است‏ نیز همین روایت طبرانی در" اوسط" است که گفتیم به سند صحیح از ابن عباس روایت کرده است. البته در بعضی روایات دیگری اسامی دیگری برای آنان نقل کرده اند که حافظ ابن حجر در شرح بخاری نوشته است. گفتگو در باره اسامی اصحاب کهف بسیار است که هیچ یک‏ هم مضبوط و مستند و قابل اعتماد نیست و در کتاب بحر آمده که اسامی اصحاب کهف عجمی (غیر عربی) بوده که نه شکل معینی و نه نقطه داشته، و خلاصه سند در شناختن اسامی آنان ضعیف است. (روح المعانی ج 15، ص 246، ط بیروت)
و روایتی که به علی (علیه‌السلام) نسبت داده‏اند همان است که ثعلبی هم در کتاب عرائس و دیلمی در کتاب خود به طور مرفوع آورده و در آن عجائبی ذکر شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدرالمنثور (ج 4، ص 215، ط بیروت) از ابن‌مردویه از ابن‌عباس روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر برهان (ج 2، ص 460) از ابن‌الفارسی روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مفسرین گذشته وقتی شروع در بحث از آیات قصص می کرده اند، در صدد برمی آمدند که وجه اتصال آیات داستان را بیان نمایند و برای اینکه داستانی تمام عیار و مطابق سلیقه خود از آب درآورند از دوروبر آیات نکات متروکی را استفاده نمایند، و به همین جهت باعث اختلاف تفسیرها شده اند، چون نظریه و طرز استفاده آنان از دوروبر آیات مختلف بوده است، و در نتیجه این اختلاف کار به اینجا که می بینیم کشیده شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : هرچند در تعدادی از روایات دارد که قریش آن را از یهود تلقی کرده و گرفته‌ اند. ولیکن می دانیم یهود آن را از نصاری گرفته است. چون نصاری به آن اهتمام زیادی داشته است. آنچه که از نصاری حکایت شده است قریب المضمون با روایتی است که ثعلبی در عرائس از ابن‌عباس نقل کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علت این اختلاف و تحدید مدت مکث آنان به دویست سال این است که گفته‏اند آن پادشاه جبار که این عده را مجبور به بت پرستی می کرد و اینان از شر او فرار کرده اند اسمش دقیوس بوده که در حدود سال‌های 249- 251م زندگی می کرده است، و این را هم می دانیم که اصحاب کهف به طوری که گفته‏اند در سال 425 و یا سال 437 و یا 439 از خواب بیدار شده اند. پس برای مدت لبث در کهف بیش از دویست سال یا کمتر باقی نمی ماند، و اولین کسی که از مورخین ایشان این مطالب را ذکر کرده به طوری که گفته است «جیمز» ساروغی سریانی که متولد 451م و متوفای 521م بوده است و دیگران همه تاریخ خود را از او گرفته‌ اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : غار اصحاب کهف که در آنجا پناهنده شدند و اصحاب در آنجا از نظرها غایب گشتند، مورد اختلاف شدید است که چند جا را ادعا کرده اند:
غار اول: کهف افسوس (افسوس به کسر همزه و نیز کسر فاء و بنا به ضبط کتاب «مراصد الاطلاع» که مرتکب اشتباه شده است به ضمه همزه و سکون فاء) شهر مخروبه‏ای است در ترکیه که در هفتاد و سه کیلومتری شهر بزرگ ازمیر قرار دارد، و این غار در یک کیلومتری- و یا کمتر- شهر افسوس نزدیک قریه‏ای به نام «ایاصولوک» و در دامنه کوهی به نام «ینایرداغ» قرار گرفته است. این غار، غار وسیعی است که در آن به طوری که می گویند صدها قبر که با آجر ساخته شده است وجود دارد. خود این غار هم در سینه کوه و رو به جهت شمال شرقی است، و هیچ اثری از مسجد و یا صومعه و یا کلیسا و خلاصه هیچ معبد دیگری بر بالای آن دیده نمی شود.
این غار در نزد مسیحیان نصاری از هر جای دیگری معروف‏تر است، و نامش در بسیاری از روایات مسلمین نیز آمده است.
و این غار علیرغم شهرت مهمی که دارد، به هیچ وجه با آن مشخصاتی که در قرآن کریم راجع به آن غار آمده است تطبیق نمی کند.
اولا برای اینکه خداوند تعالی درباره اینکه در چه جهت از شمال و جنوب مشرق و مغرب قرار گرفته است می فرماید: آفتاب وقتی طلوع می کند از طرف راست غار به درون آن می تابد و وقتی غروب می کند از طرف چپ غار به درون می تابد، و لازمه این حرف این است که درب غار به طرف جنوب باشد، و غار افسوس به طرف شمال شرقی است (که اصلا آفتاب‏گیر نیست مگر مختصری).
و همین مطلب باعث شده است که مراد از راست و چپ را، راست و چپ کسی بگیرند که می خواهد وارد غار شود نه از طرف دست راست کسی که می خواهد از غار بیرون شود، و حال آنکه قبلا هم گفتیم معروف از راست و چپ هر چیزی راست و چپ خود آن چیز است نه کسی که به طرف آن می رود. بیضاوی در تفسیر خود گفته است: در غار در مقابل ستارگان بنات النعش قرار دارد، و نزدیک‏ترین مشرق و مغربی که محاذی آن است مشرق و مغرب رأس السرطان است و وقتی که مدار آفتاب با مدار آن یکی باشد آفتاب به طور مایل و مقابل در طرف چپ غار می تابد و شعاعش به طرف مغرب کشیده می شود، و در هنگام غروب از طرف محاذی صبح می تابد و شعاع طرف عصرش به جای تابش طرف صبح کشیده می شود، و عفونت غار را از بین می‌برد و هوای آن را تعدیل می کند، و در عین حال بر بدن آنان نمی تابد و با تابش خود اذیتشان نمی کند و لباس‌هایشان را نمی پوساند (تفسیر بیضاوی، ج 2، ص 6). این بود کلام بیضاوی. غیر او نیز نظیر این حرف را زده‏اند.
علاوه بر اشکال گذشته مقابل در غار با شمال شرقی با مقابل بودن آن با بنات النعش که در جهت قطب شمالی قرار دارد سازگار نیست، از این هم که بگذریم گردش آفتاب آن طور که ایشان گفته‏اند با شمال شرقی بودن در غار نمی سازد، زیرا بنائی که در جهت شمال شرقی قرار دارد و در طرف صبح، آفتاب به جانب غربیاش می تابد ولی در موقع غروب در ساختمان و حتی پیش‌خان آن در زیر سایه فرومی رود، نه تنها در هنگام غروب، بلکه بعد از زوال ظهر آفتاب می‌رود و سایه گسترده می شود. مگر آنکه کسی ادعا کند که مقصود از جمله «وَ إِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ» این است که آفتاب به ایشان نمی تابد، و یا آفتاب در پشت ایشان قرار می گیرد- دقت فرمائید.
و اما ثانیا برای اینکه جمله «وَ هُمْ فِی فَجْوَةٍ مِنْهُ» می گوید اصحاب کهف در بلندی غار قرار دارند، و غار افسوس به طوری که گفته‏اند بلندی ندارد، البته این در صورتی است که «فجوة» به معنای مکان مرتفع باشد، ولی مسلم نیست، و قبلا گذشت که «فجوة» به معنای ساحت و درگاه است. پس این اشکال وارد نیست.
و اما ثالثا برای اینکه جمله «قالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً» ظاهر در این است که مردم شهر مسجدی بر بالای آن غار بنا کردند، و در غار افسوس اثری و حتی خرابه‏ای از آن به چشم نمی خورد، نه اثر مسجد نه اثر صومعه و نه مانند آن. و نزدیک‏ترین بنای دینی که در آن دیار به چشم می خورد کلیسایی است که تقریبا در سه کیلومتری غار قرار دارد، و هیچ جهتی به ذهن نمی رسد که آن را به غار مرتبط سازد.
از این هم که بگذریم در غار افسوس اثری از رقیم و نوشته دیده نمی شود که دلالت کند یک یا چند تا از آن قبور، قبور اصحاب کهف است، و یا شهادت دهد و لو تا حدی که چند نفر از این مدفونین مدتی به خواب رفته بودند و پس از سال‌ها خداوند بیدارشان کرده و دوباره قبض روحشان نموده است.
غار دوم: دومین غاری که احتمال داده‏اند کهف اصحاب کهف باشد غار «رجیب» است که در هشت کیلومتری شهر عمان پایتخت اردن هاشمی نزدیک دهی به نام رجیب قرار دارد. غاری است در سینه جنوبی کوهی پوشیده از صخره، اطراف آن از دو طرف یعنی از طرف مشرق و مغرب باز است که آفتاب به داخل آن می تابد، در غار در طرف جنوب قرار دارد، و در داخل غار طاقنمایی کوچک است به مساحت5/32 متر در یک سکویی به مساحت تقریبا 33 متر و در این غار نیز چند قبر هست به شکل قبور باستانی روم و گویا عدد آن ها هشت و یا هفت است.
بر دیوار این غار نقشه‏ها و خطوطی به خط یونانی قدیم و به خط ثمودیان دیده می شود که چون محو شده اند، خوب خوانده نمی شوند. البته بر دیوار عکس سگی هم که با رنگ قرمز و زینت‏های دیگری آراسته شده دیده می شود.
و بر بالای غار آثار صومعه «بیزانس» هست که از گنجینه‏ها و آثار دیگری است که در آنجا کشف گردیده است و معلوم می شود بنای این صومعه در عهد سلطنت «جوستینوس» اول یعنی در حدود 418- 427م ساخته شده است و آثار دیگری که دلالت می کند که این صومعه یک بار دیگر تجدید بنا یافته است و مسلمانان پس از استیلا بر آن دیار، آنجا را مسجدی قرار داده‏اند. چون می بینیم که این صومعه محراب و ماذنه و وضوخانه دارد، و در ساحت و فضای جلوی در این غار آثار مسجد دیگری است که پیداست مسلمین آن را در صدر اسلام بنا نهاده و هر چندی یک بار مرمت کرده اند و پیداست که این مسجد بر روی خرابه‏های کلیسایی قدیمی از رومیان ساخته شده است. این غار علی رغم اهتمامی که مردم بدان داشته‌اند و عنایتی که به حفظش نشان می دادند و آثار موجود در آن از این اهتمام و عنایت حکایت می کند که غاری متروک و فراموش شده بوده، و به مرور زمان خراب و ویران گشته است تا آن که اداره باستان‏شناسی اردن هاشمی اخیرا درصدد برآمده است که در آن حفاری کند و نقب بزند و آن را پس از قرن‌ها خفا از زیر خاک دوباره ظاهر سازد (این حفاری و اکتشاف در سال 1963 میلادی مطابق با 1342 هجری شمسی اتفاق افتاد، و درباره آن کتابی به قلم بانی آن کار، فاضل ارجمند آقای «رفیق وفا دجانی» به نام کتاب «اکتشاف کهف اهل کهف» در سال 1964 منتشر شد که در آن مساعی اداره باستان‏شناسی اردن و مشقاتی که در نقب و جستجو تحمل نمودند به تفصیل بیان نموده است.) خصوصیاتی که در اثر این حفاری به دست آمد و آثاری که کشف گردید، همه تایید می کند که این غار غار اصحاب کهف می باشد که داستانشان در قرآن کریم آمده است. و نیز امارات و قرائنی را که ذکر کرده است با کهف اصحاب کهف تطبیق پیدا می کند و با ادله‏ای اثبات می کند که غار اصحاب کهف همین غار رجیب است، نه غار افسوس و نه آن غاری که در دمشق است، و نه آن که در بترا قرار دارد، و نه آن که در اسکاندیناوی است.
علامه طباطبایی: در این کتاب این احتمال را که طاغی آن روز که اصحاب از گزند او فرار کرده اند و به داخل غار پناهنده شده اند «طراجان» پادشاه (98- 117م) بوده باشد نه دقیوس (249- 251م) که مسیحیان و بعضی از مسلمین احتمال داده‏اند، و نه دقیانوس (285- 305م) که بعضی دیگر از مسلمین در روایاتشان آورده‏اند، تقویت کرده و چنین استدلال کرده است که پادشاه صالحی که خداوند تعالی در عهد او اصحاب کهف را آفتابی کرده است و سرگذشتشان را بر ملا ساخت به اجماع تمامی مورخین مسیحی و مسلمان اسمش «تئودوسیوس» (408- 450م) بوده است. و اگر ما دوران فترت اصحاب صالح کهف را که در آن دوران در خواب بوده اند از دوره سلطنت وی کم کنیم و به عبارت روشن‏تر اگر از اواسط سلطنت این پادشاه صالح یعنی حدود 421م که وسط دو رقم 408م و 450م است سیصد و نه سال کم کنیم به سال 112م می رسیم که مصادف با زمان حکومت او است. این را هم می دانیم که وی فرمان صادر کرده بود که هر مسیحی که عبادت بت ها را قبول نداشته باشد، و از پرستش آن ها سرباز زند خائن به دولت شناخته می شود، و محکوم به اعدام است.
همین حرف اعتراض بعضی از مورخین مسیحی از قبیل چیبون در کتاب «انحطاط و سقوط امپراطوری روم» را بر مدت مکث اصحاب کهف که آن طور که قرآن گفته نیست و کمتر از آن است دفع می کند. او گفته اصحاب کهف در زمان پادشاه صالح یعنی تئودوسیوس (408- 451م) از خواب بیدار شدند، و در زمان حکومت دقیوس (249- 251 م) از شهر گریخته و داخل غار شده اند و فاصله این دو تاریخ دویست سال و یا چیزی کمتر از 309 سالی است که قرآن گفته است. جوابش هم روشن‌شد که پنهان‌شدن ایشان در غار در زمان دقیوس نبوده بلکه زمان طراجان بوده است، و این استدلال از این بزرگوار که خداوند زحماتش را پاداش خیر دهد استدلالی است تمام الا اینکه چند اشکال بدان متوجه است: اول اینکه قرآن کریم سیصد و نه سال را سال قمری گرفته است و ایشان آن را شمسی حساب کرده اند و قهرا این نه سال باید از میان برداشته شود. دوم اینکه ایشان از مورخین اسلام و مسیحیت ادعای اجماع کرده اند بر اینکه بر ملا شدن جریان اصحاب کهف در زمان حکومت تئودوسیوس بوده است و حال آنکه چنین اجماعی نداریم، زیرا روایات بسیاری از مورخین از اسم این سلطان ساکت است، و جز عده قلیلی به اسم او تصریح نکرده اند، و بعید نیست که همآن هایی هم که تصریح کرده اند از روایات مسیحیت گرفته باشند، و مسیحیان هم آن را به حدس قوی از کتابی که به جیمز ساروغی (452- 521م) نسبت می دهند و در تاریخ 474م تالیف شده است، گرفته باشند و پیش خود فکر کرده باشند که پادشاهی که در این حدود از تاریخ باشد باید همان تئودوسیوس باشد. به علاوه، از آن اجماع مرکبی که ادعا کرده اند که پادشاه طاغی معاصر اصحاب کهف دقیوس یا دقیانوس بوده است، برمی آید که علی ای حال «طراجان» نبوده است. اشکال دیگرش این است که ایشان گفته‏اند: شواهد باستانی صومعه‏ای که بر بالای کهف ساخته شده ‏است، شهادت می دهد بر اینکه در زمان حستینوس اول (518- 527م) ساخته شده باشد و لازمه این حرف این است که ساختمان آن تقریبا بعد از صد سال از ظهور و کشف داستان اصحاب کهف ساخته شده باشد، و حال آنکه ظاهر قرآن عزیز این است که ساختمان آن مقارن همان روزهایی بوده که داستان ایشان بر ملا شده است. و بنابراین باید معتقد شد که بنایی که ایشان در نظر دارند بنای مجددی بوده که بعد از آن ساخته شده است و بنای اولی نیست. و بعد از همه این حرف‌ها و احتمالات، مشخصاتی را که قرآن کریم برای کهف ذکر کرده است، انطباقش با همین غار رجیب روشن‏تر از سایر غارها است. در آثاری که از آنجا استخراج کردند شواهدی یافت شده است که دلالت می کند بر اینکه این غار همان غار اصحاب کهف است که داستانش در قرآن کریم آمده است. در تعدادی از روایات مسلمین همچنان که به آن اشاره شد نیز همین معنا آمده است که غار اصحاب کهف در اردن واقع شده است و یاقوت آن ها را در معجم البلدان خود آورده است. و رقیم هم اسم دهی است نزدیک به شهر عمان که قصر یزیدبن‌عبد‌الملک در آنجا بوده است.
البته قصر دیگری هم در قریه‏ای دیگر نزدیک به آن دارد که نامش موقر است و شاعر که گفته:
یزرن علی تنانیه یزیدا با کناف الموقر و الرقیم‏
یعنی آن زمان بر بالای آن کاخ یزید را دیدار می کنند در حالی که موقر و رقیم در چشم انداز ایشان است. و شهر عمان امروزی هم در جای شهر فیلادلفیا که از معروف‌ترین و زیباترین شهرهای آن عصر بوده ساخته شده است، و این شهر تا قبل از ظهور دعوت اسلامی بوده است، و خود آن شهر و پیرامونش از اوایل قرن دوم میلادی در تحت استیلای حکومت روم بود تا آنکه سپاه اسلام سرزمین مقدس را فتح کرد.
و حق مطلب این است که مشخصات غار اصحاب کهف با این غار بهتر انطباق دارد تا غارهای دیگر.
غار سوم: غاری است که در کوه قاسیون قرار دارد و این کوه در نزدیکیهای شهر صالحیه دمشق است که اصحاب کهف را به آنجا نیز نسبت می دهند.
غار چهارم: غاری است که در بترا یکی از شهرهای فلسطین است که اصحاب کهف را به آنجا نیز نسبت می دهند.
غار پنجم: غاری است که به طوری که گفته‏اند در شبه جزیره اسکاندیناوی در شمال اروپا کشف شده است و در آنجا به هفت جسد سالم برخوردند که در هات رومیان بوده اند و احتمال داده‏اند که همان اصحاب کهف باشند.
و چه بسا غارهای دیگری که اصحاب کهف را به آن ها نیز نسبت می دهند، همچنان که می گویند در نزدیکی‌های شهر نخجوان (یکی از شهرهای قفقاز) غاری است که اهالی آن نواحی احتمال داده‏اند که غار اصحاب کهف باشد، و مردم به زیارت آنجا می روند.
و لیکن هیچ شاهدی که دلالت کند بر اینکه یکی از این غارها همان غاری باشد که در قرآن یاد شده است در دست نیست، علاوه بر اینکه مصادر تاریخی این دو غار آخری را تکذیب می کند، چون قصه اصحاب کهف علی ای حال قصه‏ای است رومی و در تحت سلطه و سیطره رومیان اتفاق افتاده است، و رومیان حتی در بحبوحه قدرت و مجد و عظمتشان تا حدود قفقاز و اسکاندیناوی تسلط نیافتند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1- از این قبیل اختلافات که در روایات آمده بسیار است و بیشتر آنچه که از طرق عامه روایت‌شده است در کتاب الدرالمنثور (ج 4، ص 111- 218) و بیشتر آنچه از طرق شیعه نقل‌شده است در کتاب بحارالانوار (ج 14، ص 407- 437) و تفسیر برهان (ج 2، ص 456- 465) و نورالثقلین (ج 3، ص 243- 256) جمع‏آوری شده است، اگر کسی بخواهد به همه آن ها دست‌یابد باید به این کتاب‌ها مراجعه‌کند.
2- نمونه‌ای از این اختلاف‌هایی که در روایات شیعه و سنی درباره اصحاب کهف آمده است، عبارتند از:
1) در بعضی از آن ها آمده است که پرسش‏های قریش از آن جناب چهار تا بوده است: یکی اصحاب کهف دوم داستان موسی و عالم و سوم قصه ذوالقرنین چهارم قیام قیامت. و در بعضی دیگر آمده است که پرسش از سه چیز بوده است: اصحاب کهف و ذوالقرنین و روح. در این روایات آمده است که علامت صدق دعوی رسول خداوند (صلّی الله علیه و آله) این است که از اصحاب کهف و ذوالقرنین جواب بگوید و از آخری یعنی روح جواب ندهد و آن جناب از آن دو جواب داد و در پاسخ از روح آیه آمد «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی ...» و از آن جواب نداد. شما خواننده محترم در بیان آیه مذکور متوجه شدید که آیه در مقام جواب‌ندادن نبود و نخواسته است که از جواب‌دادن طفره‌برود بلکه حقیقت و واقع روح را بیانمی کند. پس نباید گفت که آن جناب از سؤال درباره روح جواب‌نداد.
2) اختلاف دیگری که در بیشتر روایات هست این است که اصحاب کهف و اصحاب رقیم یک جماعت بوده اند. و در بعضی دیگر آمده که اصحاب رقیم طایفه دیگری بوده اند که خدای تعالی نامشان را با اصحاب کهف آورده ولی از توضیح داستان اصحاب رقیم اعراض نموده است. آن گاه روایت مزبور قصه اصحاب رقیم را چنین آورده که آن ها سه نفر بودند، از خانه بیرون شدند تا برای خانواده‏های خود رزقی تهه کنند، در بیابان به رگبار باران برخوردند و به ناچار به غاری پناهنده شدند و اتفاقا در اثر ریزش باران سنگ بسیار بزرگی از کوه حرکت‌کرد و درست جلو غار آمد و آن را بست و این چند نفر را در غار حبس‌کرد.
یکی از ایشان گفت: بیایید هر کس کار نیکی دارد خداوند را به آن سوگند دهد تا این بلا را از ما دفع‌کند. یکی کار نیکی که داشت بیان‌کرد و خداوند را به آن قسم داد سنگ قدری کناررفت به طوری که روشنایی داخل غار شد. دومی کار نیک خود را گفت و خداوند را به آن سوگند داد سنگ کناررفت، به قدری که یک دیگر را می دیدند. سومی که این کار را کرد سنگ به کلی کنار رفت و بیرون آمدند. این روایت را الدر المنثور از نعمان بن بشیر نقل کرده که او بدون سند از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) روایت کرده است.
لیکن آنچه از قرآن کریم مانوس و معهود است این است که هیچ وقت اشاره به داستانی نمی کند مگر آنکه آن را توضیح می دهد و معهود نیست که اسم داستانی را ببرد و اصلا درباره آن سخنی نگوید، و یا اسم دو داستان را ببرد و آن وقت یکی را بیان نموده دومی را به کلی فراموش کند.
3) اختلاف دیگر این است که در پاره‏ای روایات دارد: پادشاه مزبور که اصحاب کهف از شر او فرار کردند اسمش دقیانوس (دیوکلیس 285 م- 305 م) پادشاه روم بوده است. و در بعضی دیگر آمده که او ادعای الوهت می کرده است. و در بعضی آمده که وی دقیوس (دسیوس 249 م- 251 م) پادشاه روم بوده است، و بین این دو پادشاه ده سال فاصله است، و آن پادشاه اهل توحید را می کشت و مردم را به پرستش بت ها دعوت می کرد. و در بعضی از روایات آمده که مردی مجوسی بوده است که مردم را به دین مجوس می خوانده در حالی که تاریخ نشان نمی دهد که مجوسیت در بلاد روم شیوع یافته باشد. و در بعضی روایات آمده که اصحاب کهف قبل از مسیح (علیه السلام) بوده اند.
4) اختلاف دیگر این است که در بعضی از روایات دارد: رقیم اسم شهری بوده است که اصحاب کهف از آنجا بیرون شدند. و در بعضی دیگر آمده که اسم بیابانی است. و در بعضی دیگر آمده که اسم کوهی است که غار مزبور در آن قرارگرفته است. و در بعضی دیگر آمده که اسم سگ ایشان است. و در بعضی آمده که اسم لوحی از سنگ است. و در بعضی دیگر گفته شده از قلع و در بعضی دیگر از مس و در بعضی دیگر آمده که از طلا بوده و اسامی اصحاب کهف در آن حک شده است و همچنین اسم پدرانشان و داستانشان، و این نوشته را دم در کهف نصب کرده اند. بعضی دیگر از روایات می گوید در داخل کهف بوده و در بعضی دیگر آمده که بر سردر شهر آویزان بوده است، و در بعضی دیگر آمده که در خزانه بعضی از ملوک یافت شده است، بعضی آن را دو لوح دانسته است.
5) اختلاف دیگری که در روایات آمده، درباره وضع جوانان است، در بعضی از روایات آمده است که ایشان شاهزاده بوده اند در بعضی دیگر آمده است که از اولاد اشراف بوده اند. و در بعضی دیگر آمده است که از فرزندان علما بوده اند. و در بعضی دیگر آمده که خودشان شش نفر بودند و هفتمی ایشان چوپانی بوده است که گوسفند می چرانده که سگش هم با او آمد. و در حدیث وهب بن منبه که هم الدرالمنثور (ج 4، ص 315، ط بیروت) آن را آورده است و هم ابن اثیر در کامل (ج 2، ص 255، ط بیروت) نقل کرده است، می گوید: اصحاب کهف حمامی بوده اند که در بعضی از حمام‌های شهر کار می کرده اند، وقتی شنیدند که سلطان مردم را به بت پرستی وادار می کند از شهر بیرون شدند. و در بعضی دیگر از روایات آمده است که ایشان از وزرا پادشاه آن عصر بوده اند که همواره در امور و مهمات مورد شور او قرار می گرفته‌ اند.
6) از موارد اختلاف یکی این است که بعد از آنکه فرار کردند و پادشاه فهمید، در جستجوی ایشان برآمد ولی اثری از ایشان نیافت. و در بعضی روایات دیگر آمده است که پس از جستجو، ایشان را در غار پیدا کرد که خوابیده بودند، دستور داد در غار را تیغه کنند تا در آنجا از گرسنگی و تشنگی بمیرند، و زنده به گور شوند تا کیفر نافرمانی خود را دریابند. این بود تا روزگاری که خداوند می خواست بیدارشان کند، چوپانی را فرستاد تا آن بنیان را خراب کند تا زاغه‏ای برای گوسفندان خود درست کند، در این موقع خداوند تعالی ایشان را بیدار کرد، و سرگذشتشان از اینجا شروع می شود.
7) مورد اختلاف دیگر این است که: در بعضی از روایات آمده است که دوباره به خوابشان کرد و تا روز قیامت بیدار نمی شوند، و در هر سال دو نوبت از این پهلو به آن پهلویشان می کند.
8) یکی دیگر اختلافی است که در مدت خوابشان شده است. در بیشتر روایات آمده است همان سیصد و نه سال که قرآن کریم فرموده، است. و در بعضی دیگر آمده است که سیصد و نه سال حکایت قول اهل‌کتاب است و جمله «قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» ردّ آن است. و در بعضی دیگر آمده که سیصد سال بوده است و نه سال را اهل‌کتاب اضافه کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 11) تفاسیر مجمع‏البیان، نورالثقلین، کشف‏الاسرار، درّالمنثور. [ بستن توضیحات ]