توضیح : یهودیان عصر بعثت، در نظر کفار و مخصوصا کفار مدینه، که همسایگان یهود بودند، از پشتیبانان پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) شمرده می شدند. چون یهودیان علم دین و کتاب داشتند و لذا امید به ایمان آوردن آنان بیشتر از اقوام دیگر بود و همه توقع این را داشتند که فوج فوج به دین اسلام درآیند و دین اسلام را تایید و تقویت نموده، نور آن را منتشر و دعوتش را گسترده سازند. لکن بعد از آنکه رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه مهاجرت کرد، یهود از خود رفتارى را نشان داد که آن امید را مبدل به یاس کرد و به همین جهت خداى سبحان در مى ‏فرماید: «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ» الخ. یعنى آیا انتظار دارید که یهود به دین شما ایمان بیاورد در حالیکه یک عده از آنان بعد از شنیدن آیات خدا و فهمیدنش، آن را تحریف کردند. خلاصه کتمان حقایق و تحریف کلام خدا رسم دیرینه این طائفه است، پس اگر نکول آنان را از گفته ‏هاى خودشان مى ‏بینند و مى ‏بینید که امروز سخنان دیروز خود را حاشا مى ‏کنند، خیلى تعجب نکنید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در این آیه التفاتى از خطاب به بنى اسرائیل، خطاب به رسول خدا (ص) و مسلمانان به کار رفته است و با اینکه قبلا همه جا خطاب به یهود بود، در این آیه یهود غایب فرض شده است و گویا وجهش این باشد که بعد از آنکه داستان بقره را ذکر کرد و در خود آن داستان ناگهان روى سخن از یهود برگردانید و یهود را غایب فرض کرد، براى اینکه داستان را از تورات خود دزدیده بودند، لذا در این آیه خواست تا همان سیاق غیبت را ادامه داده، بیان را با سیاق غیبت تمام کند. در سیاق غیبت به تحریف توراتشان اشاره نماید، لذا دیگر روى سخن به ایشان نکرد و بلکه ایشان را غایب گرفت. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در این آیه شریفه دو جمله شرطیه مدخول (اذا) واقع شده است، ولى تقابلى میان آن دو نشد. یعنى نفرمود: «چون مؤمنین را مى ‏بینند، می گویند: ایمان آوردیم و چون با یکدگر خلوت مى ‏کنند، می گویند: ایمان نیاوردیم». بلکه فرمود: «چون مؤمنین را مى ‏بینند، می گویند: ایمان آوردیم و چون با یکدگر خلوت مى ‏کنند، مى ‏گویند: چرا از بشارت هاى تورات براى مسلمانان نقل مى ‏کنید؟ و به اصطلاح سوژه به دست مسلمانان می دهید؟». به این جهت اینطور فرمود تا دو مورد از جرائم و جهالت آنان را بیان کرده باشد. به خلاف آیه «وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ» (بقره/14) که میان دو جمله شرطیه مقابله شده است.

دو جریمه و جهالت یهودیان که در آیه مورد بحث به آن اشاره شد، یکى نفاق ایشان است که در ظاهر اظهار ایمان مى ‏کنند تا خود را از اذیت و طعن و قتل حفظ کنند. دوم این است که خواستند حقیقت و منویات درونى خود را از خدا بپوشانند و خیال کردند اگر پرده ‏پوشى کنند، می توانند امر را بر خدا مشتبه سازند با اینکه خدا به اشکار و نهان ایشان آگاه است، همچنانکه در این آیه از سخنان محرمانه ایشان خبر داد.

به طورى که از لحن کلام برمى ‏آید، جریان از این قرار بود که عوام ایشان از ساده‏لوحى وقتى به مسلمانان مى ‏رسیدند، اظهار مسرت مى ‏کردند و پاره ‏اى از بشارت هاى تورات را به ایشان مى ‏گفتند و یا اطلاعاتى در اختیار مى ‏گذاشتند که مسلمانان از آن ها براى تصدیق نبوت پیامبرشان استفاده مى ‏کردند و رؤسایشان از اینکار نهى مى ‏کردند و مى ‏گفتند: «این خود فتحى است که خداوند براى مسلمانان قرار داده است و ما نباید آن را براى ایشان فاش سازیم، چون با همین بشارت ها که در کتب ما است نزد پروردگار خود علیه ما احتجاج خواهند کرد». کانّه خواسته ‏اند بگویند: «اگر ما این بشارت ها را در اختیار مسلمانان قرار ندهیم، (العیاذ باللَّه)، خود خداوند اطلاع ندارد که حضرت موسى (علیه‌السلام) ما را به پیروى پیامبر اسلام سفارش کرده است. و چون اطلاع ندارد ما را با آن مؤاخذه نمى ‏کند. معلوم است که لازمه این حرف این است که خداى تعالى تنها آنچه آشکار است بداند و از نهانی ها خبر نداشته باشد و به باطن امور، علمى نداشته باشد و این نهایت درجه جهل است.

لذا خداى سبحان با جمله «أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ» الخ این پندار غلطشان را رد مى ‏کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون این نوع علم- یعنى علم به ظواهر امور به تنهایى و جهل به باطن آن- علمى است که بالآخره منتهى به حس می شود و حس احتیاج به بدن مادى دارد، به این که مجهز به آلات و ابزار احساس، از چشم، گوش و امثال آن باشد. باز به این که مقید به قیود زمان و مکان و خود مولود علل دیگرى مانند خود مادى باشد. چیزى که چنین است مصنوع است نه صانع عالم. این جریان یکى از شواهد بیان قبلى ما است که گفتیم بنى اسرائیل به خاطر اینکه براى ماده اصالت قائل بودند، درباره خداوند هم به احکام ماده حکم می ‏کردند و او را موجودى فعال در ماده مى ‏پنداشتند. چیزى که هست موجودى که قاهر بر عالم ماده است، اما عینا مانند یک علت مادى و قاهر بر معلول مادى. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این دردى است بى درمان که نه آیات خدا درمانش مى ‏کند و نه انذار انبیا «وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ» (یونس/101). حتى این طبقه از دینداران کار را به جایى رساندند و درباره خداوند احکامى جارى ساختند که حتى کسانى هم که دین آنان را ندارند و هیچ بهره ‏اى از دین حق و معارف حقه آن ندارند، طرز تفکر آنان را مسخره کردند. از آن جمله گفتند: «مسلمانان از پیامبر خود روایت مى ‏کنند که خداوند آدم را به شکل و قیافه خودش آفریده است و خودشان هم که امت آن پیامبرند، خداوند را به شکل آدم مى ‏آفرینند».

پس امر این مادیگرایان دائر است بین اینکه همه احکام ماده را براى پروردگار خود اثبات کنند، همچنانکه مشبهه از مسلمانان و همچنین دیگران که به عنوان مشبهه شناخته نشده ‏اند این کار را کرده و مى ‏کنند و بین اینکه اصلا از اوصاف جمال خداوندى هیچ چیز را نفهمند و اوصاف جمال او را به اوصاف سلبى ارجاع داده، بگویند: «الفاظى که اوصاف خدا را بیان مى ‏کند در حق او به اشتراک لفظى استعمال می شود و اینکه مى ‏گوییم خدوندا موجودى است ثابت، عالم، قادر، حى، وجود و ثبوت و علم و قدرت و حیات او معنایى دارد که ما نمى‏ فهمیم و نمى ‏توانیم بفهمیم، ناگزیر باید معانى این کلمات را به امورى سلبى ارجاع دهیم. یعنى بگوئیم خداوند معدوم، زایل، جاهل، عاجز و مرده نیست».

اینجا است که صاحبان بصیرت باید عبرت گیرند که انس به مادیات کار آدمى را به کجا مى ‏کشاند؟ چون این طرز فکر از اینجا سر در مى ‏آورد که به خدایى ایمان بیاورند که اصلا او را درک نکنند و خدایى را بپرستند که او را نشناسند و نفهمند و ادعایى کنند که نه خودشان آن را تعقل کرده باشند و نه احدى از مردم. با اینکه دعوت دینى با معارف حقه خود، بطلان این اباطیل را روشن کرده است، از یک سو به عوام مردم اعلام داشته است که در میان دو اعتقاد باطل تشبیه و تنزیه سخن حق و لب حقیقت را رعایت کنند، یعنى درباره خداى سبحان اینطور بگویند که او چیزى است نه چون چیزهاى دیگر و او علمى دارد نه چون علوم ما و قدرتى دارد نه چون قدرت ما و حیاتى دارد نه چون حیات ما. اراده مى ‏کند اما نه چون ما و سخن می گوید ولى نه چون ما با باز کردن دهان. و از سوى دیگر به خواص اعلام داشته است که تا در آیاتش تدبر و در دینش تفقه کنند و فرمود: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ» (زمر/9). و از سوى دیگر در تکالیف طائفه عوام و طائفه خواص را یکسان نگرفته است و به یک جور تکالیف را متوجه ایشان نکرد. این است وضع تعلیم آن دینى که به ایشان و در حق ایشان نازل شده است، مگر آنکه اصلا کارى با دین نداشته باشند وگرنه اگر بخواهند دین خداى را محفوظ نگه بدارند راه براى همه هموار است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مجمع البیان (ج 1 ص 142) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]