توضیح :
– به نظر ما هم حتما و حتما «الا» به معنای استثناست و معنای استثنا را نمی‌توان از «الا» گرفت ولی در اینجا بحث از استثنای چه چیز از چه چیز است.

یعنی ضرورت ندارد بگوییم که «الا» اگر اسثنا می‌کند، یک مفردی را از یک مفرد دیگر استثنا می‌کند، یعنی «من تولی و کفر» را از مفعول «ذکّر» استثنا می‌کند یا «من تولی و کفر» را از مجرور «علیهم» استثنا می‌کند، بلکه «الا» یک گزاره را از یک گزاره دیگر استثنا می‌کند، گزاره اول، گزاره‌ای است که لوازمی دارد.

به عبارتی گزاره اول این است که تو مسیطر بر کسی نیستی، یعنی ما انسانها را مجبور به تذکر نمی‌کنیم، لازمه غیر مطلوبی همراه این گزاره وجود دارد و آن اینکه حالا که اجباری نیست و اختیاری است، پس هر کسی هر راهی که خواست می‌تواند برود!

گزاره دوم این معنای نامطلوب را از گزاره اول استثنا می‌کند و می‌فرماید: «الا من تولی و کفر فیعذبه الله عذاب الاکبر»، یعنی معنای استثنای استثنا در داخل «الا» هست و همین استثنای گزاره از گزاره یا جمله از جمله است که از آن به استدراک تعبیر می‌شود.

استدراک یعنی کسی یک چیزی گفته و معنای نامطلوبی در کنار آن بوده و شخص می‌خواهد آن را جبران کند و آن را با «الا» بیان می‌کند.

و همین را می‌توان تعبیر به عطف کرد ولی عطفی که در آن باز همان معنای استدراک و استثنا وجود دارد.

اگر «الا» به معنای «لکن» است، اسم و خبر ندارد و اگر به لحاظ ادبی «الا»ی استثنائیه ادبی است، مستثنی و مستنی منه و ترکیبات مخصوص به استثنا را ندارد، در این مورد «الا» هیچ کدام از اینها نیست، بلکه از لحاظ جمله‌بندی مانند عطف می‌ماند، مانند «واو» است و عاطفه بودن، نافی «الا» بودنش نیست؛ یعنی کسانی که از نظر جمله‌بندی «الا» را عطف گرفته‌اند، به این معنا عطف گرفته‌اند که «الا» در اینجا نفش ادبی ایفا نمی‌کند به نحوی که عامل روی چیزی باشد که چیزی را نصب کند و … ، یا مانند «لکن» عمل کند یا مثل «الا»ی متصل عمل کند یا مثل «الا»ی منقطع عمل کند، هیچ کدام از اینها نیست، و از نظر تاثیرگذاری ادبی مثل «واو» است، که در این صورت «الا» عاطفه می‌شود.

یعنی کسانی که معانی حروف و ادوات را مشخص می‌کنند، هر کدام از یک حیثی نگاه می‌کنند و خیلی‌ از آنها هم باهم قابل جمعند.

یعنی معنایی که می‌گوید «الا» عاطفه است و با معنای استدراکی ما از آن می‌گیریم و با همان معنایی که التحقیق از آن می‌گیرد و می‌گوید که استثنا از آن خالی نخواهد بود، همه باهم قابل جمعند.
[ بستن توضیحات ]

توضیح : و در آیه بعد درباره خوراک آنها به هنگامى که گرسنه مى شوند بعد مى افزاید: ((آنها طعامى جز ضریع ندارند)) (لیس لهم طعام الا من ضریع ).
در اینکه ((ضریع )) چیست ؟ مفسران تفسیرهاى گوناگونى دارند: بعضى گفته اند: نوعى خار است که به زمین مى چسبد، هنگامى که تر باشد قریش آن را ((شبرق )) مى نامیدند، و هنگامى که خشک مى شد آن را
((ضریع )) مى گفتند، گیاهى است سمى که هیچ حیوان و چهارپایى به آن نزدیک نمى شود.
((خلیل )) از علماى لغت مى گوید: ((ضریع )): ((گیاه سبز بدبویى است که از دریا بیرون مى افتد)).
((ابن عباس )) گفته است : ((درختى است از آتش که اگر در دنیا باشد زمین و هر چه را بر آن است مى سوزاند))!
ولى در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى خوانیم : ((ضریع چیزى است که در آتش دوزخ ، شبیه خار، تلخ ‌تر از صبر، و متعفن تر از مردار، و سوزنده تر از آتش ، خداوند آن را ضریع نام نهاده است )) (الضریع شى ء یکون فى النار یشبه الشوک ، اشد مرارة من الصبر، و انتن من الجیفة ، و احر من النار، سماه الله ضریعا).
بعضى نیز گفته اند: ((ضریع )) طعامى است ذلت آفرین که دوزخیان براى رهایى از آن به درگاه خدا تضرع مى کنند فراموش نکنیم که ماده ضرع به معنى ضعف و ذلت و خضوع است ) این تفسیرها با هم منافاتى ندارد و ممکن است در معنى این واژه جمع باشد.
سپس مى افزاید: ((نه آنها را فربه مى کند و نه گرسنگى را فرو مى نشاند)) (لا یسمن و لا یغنى من جوع ).
مسلما چنین غذایى براى تقویت جسم و فرونشاندن گرسنگى نیست ، غذایى است گلوگیر که خود نوعى عذاب است ، چنانکه در آیه 13 مزمل مى خوانیم : و طعاما ذا غصة و عذابا الیما: ((نزد ما غذاهایى است گلوگیر و عذابى است دردناک ))!
آنها که در این دنیا انواع غذاهاى لذیذ و چرب و شیرین را از طریق ظلم و تجاوز به حقوق دیگران فراهم کردند، و آنها که اجازه ندادند محرومان جز از غذاهاى گلوگیر و ناگوار استفاده کنند، باید در آنجا غذایى داشته باشند که ((عذاب الیم )) آنها گردد.
البته همانگونه که بارها گفته ایم نه نعمتهاى بهشتى ، و نه عذابهاى دوزخى را مى توان براى ما محبوسان زندان دنیا توصیف کرد، اینها همه اشاراتى است و تنها شبحهایى است که از دور مى بینیم . [ بستن توضیحات ]