" وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشى‏" در این آیه به شب هنگامى که روز را فرا مى‏گیرد سوگند یاد شده، و فراگیرى شب نسبت به روز در جاى دیگر نیز آمده، فرموده:" یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ" «1» و احتمال هم دارد که‏
مراد فراگیرى زمین و یا فراگیرى و پوشاندن قرص خورشید باشد.

(حضرت امام محمّد باقر «صلوات اللَّه علیه» فرموده: نخستین سوره‏اى که بر پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله فرود آمده سوره اقرأ بود، پس از آن چند روز وحى نیامد، خدیجه کبرى «رضى اللَّه عنها» بآن حضرت گفت: گویا پروردگارت تو را ترک کرده و رها نموده که مدّتى است براى تو وحى نفرستاده، آن گاه خداى تعالى آیه ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى‏ «پروردگارت تو را وانگذاشته و دشمن نداشته» را فرستاد)

شب قدر ، شب امام زمان(عج) است و ملائکه و روح بر آن حضرت نازل شده، تقدیر امور را در اختیار او می گذارند. پیشوایان معصوم(ع) در تفسیر سوره قدر فرموده اند: فرشتگان در این شب، مقدرات یک سال را نزد ملی مطلق زمان آورده، بر او عرضه و تسلیم می کنند. در چنین شبی که به حضرت مهدی(عج) تعلق دارد، یاد جد بزرگوارش در دل ها زنده میشود، چرا که یکی از اعمال مستحب شب قدر، زیارت امام حسین(ع) است. هنگامی که درد زایمان نرجس خاتون شروع شد، امام عسکری(ع) به حکیمه خاتون فرمود: عمه جان سوره «انا انزلناه» را بر او بخوان. حکیمه میگوید: من مشغول خواندن این سوره شدم، و می شنیدم که طفل داخل رحم نرجس نیز، همان گونه که من می خوانم، می خواند. در حال تعجب بودم که امام عسکری(ع) با صدای بلند فرمود: عمه جان از امر خدا تعجب مکن که خداوند، زبان ما را در کودکی به حکمت باز کرده و در بزرگی، حجت خود در زمین قرار می دهد. در روایات آمده است که در شب قدر دعا برای حضرت را باید بر دعا برای خود مقدم داشت و بهترین دعاها طلب نصرت و حفظ اوست و آن این است: «اللهم کن لولیک الحجة بن الحسن صلواتک علیه و علی آبائه...»

فقط خدا میداند که شیطان‏هاى جنى چگونه انسانرا وسوسه میکنند.
ولى وسوسه شیطانهاى انسى کاملا مشهود و محسوس است. از جمله اینکه بوسیله بیان و زبان مخصوصى قلب و فکر انسانرا از مسیر صحیح و درست منحرف مینمایند

الذى ... وصف الوسواس بمعناى اسمى، یا وصف الخناس است و دلالت به موصوف و منشأ با شعورى دارد. فعل یوسوس، وسوسه مستمر را میرساند. صدر، جاى قلب و مقصود محل بروز عواطف و انگیزه‏ها مى‏باشد.
امواج وسوسه‏ها و الهامات و انگیزه‏هاى گوناگون و متضاد، در این محل تلاقى مینمایند و هر یک اندیشه و خواست انسان را بسوى خود میکشند. و چون انسان پیوسته اثر پذیر و در معرض و وسوسه‏ها و الهامات مى‏باشد، نباید خود منشأ اصلى و انگیزنده این واردات و آثار باشد و چون اینها حادثند باید علل و اسباب محدثه‏اى داشته باشند و چون متضادند باید علل و اسباب آنها مبادى مختلفى باشند که بعضى خود ذاتا خیر و منشأ خیرات است و بعضى شر و منشأ شرور، آنکه مبدء خیر است فرشته نامیده شده و آنکه مبدء شر است شیطان «خناس».
آن حال تردیدى که براى انسان هنگام مواجه شدن با گناه و حرام لذت‏انگیز یا ثواب و واجب مشقت‏آور پیش مى‏آید، نمودارى از این جواذب متضاد درونى است، در این حال احساس میشود که عاملى انسان را بسوى زشتى و گناه و ترک واجب میکشاند «1» و عامل دیگرى از آن باز میدارد. بیشتر مردم با آنکه پیوسته در معرض تأثیر و جواذب این عوامل مى‏باشند، یا یکسر از آنها غافلند یا چون محکوم حواسند آنها را معلول انگیزه‏هاى حسى و یا قواى نفسانى میپندارند، فقط در روشنى ایمان و معارف عالیه و هدایت قرآن میتوان این عوامل و آثار و تحریکات آنها را شناخت و هشیار آنها بود و در پناه رب الناس و ملک الناس و اله الناس، میتوان راه نفوذ وسوسه‏ها را بست و دریچه انوار الهامات را گشود

کلمه (وسواس) که بر خلاف قیاس بفتح (واو) آمده است چنانکه از آیه- 6- این سوره استفاده میشود به معناى وسوسه و افکار باطلى است که از طرف شیطانهاى جنى و انسى در قلب و فکر انسان خطور میکند. کلمه (الْخَنَّاسِ) صیغه مبالغه و به معناى پنهان شونده‏اى است که قبلا آشکار شده باشد. یعنى من از شر وسوسه کننده‏هاى جنى و انسى که آشکار و پنهان شده و میشوند به پروردگار و پادشاه و خداى مردم پناه میبرم‏

در آیه 12- گفته شد فقط یک نفر بود که ناقه صالح را پى کرد. و على القاعده همان یکنفر بعلت این جنایت مستوجب عذاب و هلاکت بود. و حال آنکه از ضمائر آیه- 14- استفاده میشود: خداى توانا کلیه قوم ثمود را مورد خشم و عذاب قرارداد. پس چرا ما بقى آنان نابود شدند؟ در صورتى که قرآن در سوره: انعام، آیه- 164- میفرماید: (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏- یعنى احدى بار گناه دیگرى را بدوش نخواهد کشید.
پاسخ این است که چون عموم آنان به پى کردن ناقه صالح راضى بودند و از یک چنین جنایتى جلوگیرى ننمودند لذا مستوجب عذاب و نابودى گردیدند.

مى‏گوید: مال فراوانى را تباه کردم.

آیا مى‏پندارد که هیچ کس قادر نیست بر او دست یابد؟!

که انسان را در تعادل آفریده‏ایم.

أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ:
با اینکه بشر و زندگى او آمیخته برنج و تعب و نیازهاى پى‏درپى و بى‏شمار است و بطور بداهت براى رفع هر یک از نیازهاى خود باید از طریق اسباب بدان دست بیابد و بسیارى از موارد که سعى و کوشش خود را بکار مى‏برد و باسباب دست میزند ولى در نتیجه ناامید از رسیدن بمقصد خواهد شد.
خلاصه بشر با اینکه خود را محکوم نظام جهان و محکوم علل و اسباب میداند با کثرت احتیاجات خود چگونه متوجه نمى‏شود که نیروى غیبى است که بر او فرمانروائى مینماید و حوادثى بر او رخ میدهد که هیچ وسیله دفاعى از خود نمیتواند نشان دهد چگونه از قدرت بى‏نهایت آفریدگار غفلت ورزد در صورتى که پروردگار شئون وجودى او را محدود قرار داده و براى هر حرکت و فعل اختیارى او حدود و مشخصاتى قرار داده و در مقام تمرد و خودستائى برآید و با ساحت او اظهار نخوت و غرور نماید و یا عملى را انجام داده بر ساحت او منت نهد و براى آن ارزشى قائل شود.
بدین وسیله براى خود نیز شخصیت پندارد و یا در مقام نیرنگ برآید عمل خیرى را انجام داده اظهار نگرانى نماید و از آن طاعت اظهار پشیمانى نموده غافل از اینکه عمل خود را حبط نموده سهل است صدمه بایمان و عقیده قلبى خود نیز وارد نموده و از حریم اسلام خارج شده است.

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ:
آیه مبنى بر آنستکه خلقت بشر بر اساس رنج و تعب و آمیخته بناگواریهاى زندگى خواهد بود و پیوسته بشر در همه ادوار زندگى خود باقسام ناگواریها و مصائب و شدائد دست به گریبان خواهد بود بطوریکه لذتى نخواهد بود جز اینکه با ناگواریها توأم و با رنج و با نابسامانى‏ها آمیخته باشد و هر یک از لذایذ دنیوى مانند مال و فرزند و چگونگى معیشت نیست جز اینکه با مصائب و رنجها بر انسان رو آورد بلکه هر چه فرش شود که از جمله لذایذ دنیوى بوده رفع درد و الم است مثلا صرف غذا بر اساس رفع گرسنگى و تعدیل نیروى و تأمین ما یتحلل اعضاء و جوارح مى‏باشد در نتیجه بشر در محیط شدت و یا تخلص و رهائى از شدت بسر مى‏برد.
و نیز گفته شده مفاد آیه (خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ) مبنى بر منت است که بشر را مستوى القامه و با قامت رسا آفریده است که قدرت بر همه گونه حرکات و افعال و اختراعات و صنایع را دارد.

وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ:
و نیز سوگند یاد نموده بمکه مشرفه که محل امن معرفى شده و هیچیک از قطعات و اماکن متبرکه این چنین مورد تشریف قرار نگرفته‏اند پروردگار، شهر مکه و حومه آنرا محل امن و امان قرار داده و معرفى نموده و کسى در مکه نمیتواند دست بغارت اموال ساکنان آن بزند و از جمله احکام دین حنیف ابراهیم خلیل علیه السّلام بوده و مردم بت پرست نیز بدان ملتزم بوده و هستند و در اسلام نیز تنفیذ شده است از جمله احکام دین حنیف ابراهیم علیه السّلام که نسخ پذیر نیست و آیات قرآنى نیز درخواستهاى بسیارى از ابراهیم علیه السّلام حکایت نموده که شاهد بر مجاهدتها و پیکارهاى او است از جمله در باره احترام شهر مکه است که درخواست نمود از پروردگار گروهى از مردم را برانگیز و در اطراف خانه کعبه گرد آمده شهرکى بنا گذارد و در آن سکونت نموده سبب عمران و آبادانى خانه کعبه گردد گروهى از قبیله بنى جرهم از اقطار گرد آمده در اطراف کعبه سکونت نمودند.
و از جمله سکونت آن اختصاص باهل توحید دارد و کافر و مشرک نمیتواند وارد محیط حرم شود و از جمله چنانچه جنایتکارى بآن سرزمین وارد شود و پناه آورد ایمن از عقوبت خواهد بود.

حدّث : سخن بگو

لا تنهر : مرنجان

لا تقهر : مران

کلمه الْحَمْدُ: مبتداء و کلمه لِلَّهِ: خبر آن مى‏باشد. کلمه رَبِّ: صفت کلمه اللّه و بقولى بدل آن است- املاء.

(بسم) جار و مجرور متعلق بمحذوف خبر. و المبتدأ محذوف تقدیره: ابتدائی»(اللّه) لفظ الجلالة مضاف إلیه مجرور و علامة الجر الکسرة. (الرحمن) نعت للفظ الجلالة تبعه فی الجر. (الرحیم) نعت ثان للفظ الجلالة تبعه فی الجر

(إذا) ظرف للشرط فی محلّ نصب متعلّق بالجواب تحدّث «1»، (زلزالها) مفعول مطلق منصوب.
جملة: «زلزلت الأرض ...» فی محلّ جرّ مضاف إلیه.

(البریّة)، اسم جمع بمعنى الخلق، مشتقّ من البری و هو التراب، و وزن البریّة فعیلة بمعنى مفعولة و یجوز أن یکون البریّة مخفّفا من المهموز و أصله البریئة من برأ اللّه الخلق أی ابتدأه

(منفکّین)، اسم فاعل من الخماسیّ انفکّ، جمع منفکّ، وزنه منفعل بضمّ المیم و کسر العین، و جاءت عینه و لامه من حرف واحد