توضیح : همه معانى آن از این یک معنا مشتق شده اند. مانند عهد به معناى میثاق و عهد به معناى سوگند و به معناى وصیت و به معناى دیدار و به معناى نزول و امثال آن. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بازگشت آن ضمیر به استعانت با جمله «اِلاّ عَلَی الخَاشِعین» منافات دارد. زیرا خشوع با صبر خیلى نمی سازد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون علومى که به وسیله اسباب تدریجى به تدریج در نفس پیدا می شود، نخست از توجه و بعد شک و سپس به ترجیح یکى از دو طرف شک که همان مظنه است پیدا شده است و در آخر احتمالات مخالف به تدریج از بین مى ‏رود تا ادراک جزمى که همان علم است حاصل شود. و این نوع از علم وقتى به خطرى هولناک تعلق بگیرد، باعث غلق و اضطراب و خشوع نفس می شود و این غلق و خشوع از وقتى شروع می شودکه گفتیم یک طرف شک رجحان پیدا مى ‏کند و چون امر نامبرده خطرى و هولناک است، قبل از علم به آن و تمامیت آن رجحان نیز دلهره و ترس در نفس مى ‏آورد.

پس به کار بردن مظنه در جاى علم، براى اشاره به این بود که اگر انسان متوجه شود به اینکه ربّى و پروردگارى دارد که ممکن است روزى با او دیدار کند و به سویش برگردد، در ترک مخالفت و رعایت احتیاط صبر نمى ‏کند تا علم برایش حاصل شود بلکه همان مظنه او را وادار به احتیاط مى ‏کند.
همچنانکه شاعر گفته است:

فقلت لهم: ظنوا بالفى مذحج سراتهم فى الفارسى المسرد

یعنى به ایشان گفتم گمان کنید که دو هزار مرد جنگى از قبیله مذحج به سوى شما روى آورده ‏اند که‏ بزرگان ایشان همه در زره ‏هاى بافت فارس هستند.

چه شاعر در این شعر مردم خود را به صرف مظنه ترسانده است با اینکه باید مردم را به دشمن یقینى ترساند نه به مشکوک. این به آن جهت است که ظن به دشمن هم براى وادارى مردم به ترک مخالفت کافى است و حاجت به یقین نیست تا شخص تهدید کننده براى تحصیل یقین در مردم و تفهیم آنان خود را به زحمت بیندازد و یا اعتنایى به شان آنان کند.

بنابراین آیه مورد بحث با آیه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً» (کهف/110) قریب المضمون می شود. چون در این آیه نیز امید به دیدار خداوند را در وادارى انسان به عمل صالح کافى دانسته است.

البته همه این حرف ها در صورتى است که منظور از لقای پروردگار در جمله (ملاقوا ربهم) مسئله قیامت باشد و اما در صورتى که منظور از آن تصویرى باشد که به زودى در سوره اعراف ان شاء اللَّه خواهید دید، در آن صورت دیگر هیچ محذورى در کار نیست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 3 ص 480 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 4 ص 63 ح 7) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 43 ح 41) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مناقب و تفسیر برهان (ج 1 ص 94 ح 7) از ابن شهر اشوب روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 44 ح 42) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1- لذا براى اینکه از جرائم و جنایاتشان صرفنظر شود، قربانی ها و هدایا براى بت ‏ها پیشکش مى ‏کردند تا به این وسیله آن ها را در برآورده شدن حوائج خود برانگیزند و همدست خود کنند و یا بت ها برایشان شفاعت کنند. یا چیزى را فدیه و عوض جریمه خود می دادند و به وسیله یک جان زنده یا یک اسلحه خدایان را به یارى خود مى ‏طلبیدند. حتى با مردگان خود چیزى از زیور آلات را دفن مى ‏کردند تا با آن وسیله در عالم دیگر زندگى کنند و لنگ نمانند. یا انواع اسلحه با مردگان خود دفن مى ‏کردند تا در آن عالم با آن از خود دفاع کنند. چه بسا با مرده خود یک کنیز را زنده دفن مى ‏کردند تا مونس او باشد. یا یکى از قهرمانان را دفن مى ‏کردند تا مرده را یارى کند. در همین اعصار در موزه ‏هاى دنیا در میانه آثار زمینى مقدار بسیار زیادى از این قبیل چیزها دیده می شود. در بین ملل اسلامى نیز با همه اختلافى که در نژاد و زبان دارند عقائد گوناگونى شبیه به عقائد خرافى گذشته دیده می شود که معلوم است ته مانده همان خرافات است که به توارث باقى مانده است و اى بسا در قرون گذشته رنگ هاى گونا‏گونى به خود گرفته است.

2- خداى عزوجل درباره ‏اش فرموده است: «(وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ» (انفطار/19) و نیز فرمود: «وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» (بقره/166). نیز فرمود: «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى، کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ وَ ما نَرى‏ مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ» (انعام/94) و نیز فرمود: «هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ» (یونس/30). و همچنین آیاتى دیگر که همه آن ها این حقیقت را بیان مى ‏کند که در موطن قیامت اثرى از اسباب دنیوى نیست و ارتباط هاى طبیعى که در این عالم میان موجودات هست در آنجا به کلى منقطع است و این خود اصلى است که لوازمى بر آن مترتب می شود و آن لوازم به طور اجمال بطلان همان عقائد موهوم و خرافى است. آن گاه قرآن کریم هر یک از آن عقائد را به طور تفصیل بیان نموده و پنبه ‏اش را زده است. از آن جمله مسئله شفاعت و پارتى بازى است که درباره آن مى ‏فرماید: «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ» (بقره/48) و نیز فرمود: «یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ» (بقره/254) و نیز فرمود: «یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَیْئاً» (دخان/41) و نیز فرمود: «یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ » (غافر/33) و نیز فرمود: «ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ» (صافات/26). نیز فرمود: «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى‏ عَمَّا یُشْرِکُونَ» (یونس/18) و نیز فرمود: «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ» (غافر/18) و نیز فرمود: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» (شعرا/101) و از این قبیل آیات دیگر که مسئله شفاعت و تاثیر واسطه و اسباب را در روز قیامت نفى مى ‏کند (دقت فرمائید).

و از سوى دیگر قرآن کریم با این انکار شدیدش در مسئله شفاعت این مسئله را به کلى و از اصل انکار نمى ‏کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : «لایَشفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارتَضَیـا» (انبیا/ 29). منظور از آیات نفی شفاعت این است که کسی به عنوان استقلال چنین حقی را ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : قرآن کریم با انکار شدیدش در مسئله شفاعت، این مسئله را به کلى و از اصل انکار نمى ‏کند، بلکه در بعضى از آیات مى ‏بینیم که آن را فى الجمله اثبات می نماید مانند آیه «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ» (سجده/4) که مى ‏بینید در این آیه به طور اجمال شفاعت را براى خود خداوند اثبات نموده است. نیز آیه «لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ» (انعام/51) و آیه «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً» (زمر/44) و نیز فرمود: «لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ» (بقره/255) و نیز فرمود: «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ» (یونس/33). نیز فرمود: «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ، بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى، وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ» (انبیا/28) و نیز فرمود: «وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» (زخرف/86). نیز فرموده است: «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً» (مریم/87) و نیز فرمود: «ْیومَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً» (طه/110). نیز فرمود: «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ، إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ» (سبا/23) و نیز فرمود: «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضى» (نجم/26).

این آیات به طورى که ملاحظه مى ‏فرمائید یا شفاعت را مختص به خداى (عزّ اسمه) مى ‏کند، مانند سه آیه اول و یا آن را عمومیت می دهد و براى غیر خداوند نیز اثبات مى ‏کند اما با این شرط که خداوند به او اذن داده باشد و به شفاعتش راضى باشد و امثال این شروط. و به هر حال آنچه مسلم است و هیچ شکى در آن نیست این است که آیات نامبرده شفاعت را اثبات مى ‏کند. چیزى که هست بعضى آن طور که دیدید منحصر در خدا مى ‏کند و بعضى دیگر آن طور که دیدید عمومیتش مى ‏دهد.

این را هم به یاد دارید که آیات دسته اول شفاعت را نفى مى ‏کرد. حال باید دید جمع بین این دو دسته آیات چه می شود؟ در پاسخ مى ‏گوییم نسبتى که این دو دسته آیات با هم دارند نظیر نسبتى است که دو دسته آیات راجعه به علم غیب با هم دارند. یک دسته علم غیب را منحصر در خدا مى ‏کند. دسته دیگر آن را براى غیر خداوند نیز اثبات می نماید و قید رضاى خداوند را شرط مى ‏کند. دسته اول مانند آیه «قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ» (نمل/65) و آیه «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ» (انعام/59) و از دسته دوم مانند آیه «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ» (جن/27).

هم چنین نسبت میانه آن دو دسته آیات شفاعت نظیر نسبتى است که میان دو دسته آیات راجع به مرگ و نیز دو دسته آیات راجع به خلقت و رزق و تاثیر و حکم و ملک و امثال آن است که در اسلوب قرآن بسیار زیاد دیده می شود. یک جا مرگ بندگان و خلقتشان و رزقشان و سایر نامبرده ‏ها را به خود نسبت می دهد و جایى دیگر براى غیر خود اثبات مى ‏کند و قید اذن و مشیت خود را بر آن اضافه مى ‏نماید. و این اسلوب کلام به ما مى ‏فهماند که به جز خداى تعالى هیچ موجودى به طور استقلال مالک هیچ یک از کمالات نامبرده نیست و اگر موجودى مالک کمالى باشد، خداوند به او تملیک کرده است. حتى قرآن کریم در قضاهاى رانده شده به طور حتم نیز یک نوع مشیت را براى خداوند اثبات مى ‏کند. مثلا مى ‏فرماید: «فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ» (هود/108- 106). ملاحظه مى ‏فرمائید که سعادت و شقاوت و خلود در بهشت و دوزخ را با اینکه از قضاهاى حتمى او است و مخصوصا درباره خلود در بهشت صریحا فرموده است: «عطائى است قطع نشدنى». اما در عین حال این قضا را طورى نرانده است که العیاذ باللَّه دست بند به دست خود زده باشد بلکه باز سلطنت و ملک خود را نسبت به آن حفظ کرده و فرموده است: «پروردگارت به آنچه اراده کند فعال است» یعنى هر چه بخواهد مى ‏کند.

و سخن کوتاه اینکه نه اعطا و دادنش طورى است که اختیار او را از او سلب کند و بعد از دادن نسبت به آنچه داده است ندار و فقیر شود و نه ندادنش او را ناچار به حفظ آنچه نداده است می سازد و سلطنتش را نسبت به آن باطل مى ‏کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته نه هر نفعى و نه هر ضررى چون ما هرگز در نفع و ضررهایى که اسباب طبیعى و حوادث کونى آن را تامین مى ‏کند از قبیل گرسنگى و عطش و حرارت و سرما و سلامتى و مرض متوسل به شفاعت نمی شویم. وقتى گرسنه شدیم بدون اینکه دست به دامن اسباب غیر طبیعى بزنیم، خود برخاسته و براى خودمان غذا فراهم مى ‏کنیم و همچنین آب و لباس و خانه و دارو تهیه مى ‏کنیم.

و توسل ما به اسباب غیر طبیعى و شفیع قرار دادن آن ها، تنها در خیرات و شرورى و منافع و مضارى است که اوضاع قوانین اجتماعى و احکام حکومت یا به طور خصوص و یا عموم، به طور مستقیم یا غیر مستقیم پیش مى ‏آورد. چون در دائره حکومت و مولویت از یک سو و عبودیت و اطاعت از سوى دیگر، در هر حاکم و محکومى که فرض شود احکامى از امر و نهى هست که اگر محکوم و رعیت به آن احکام عمل کند و تکلیف حاکم و مولى را امتثال نماید، آثارى از قبیل مدح زبانى و یا منافع مادى از جاه و مال در پى دارد و اگر با آن مخالفت نموده و از اطاعت تمرد و سرپیچى کند آثار دیگرى از قبیل مذمت زبانى و یا ضرر مادى و یا معنوى در پى دارد. پس وقتى مولایى غلام خود و یا هر کس دیگرى که در تحت سیاست و حکومت او قرار دارد مثلا امر بکند و یا نهى کند و او هم امتثال نماید، اجرى آبرومند دارد و اگر مخالفت کند عقاب یا عذابى دارد. از همین جا دو نوع وضع و اعتبار درست می شود: یکى وضع حکم و قانون و یکى هم وضع آثارى که بر موافقت و مخالفت آن مترتب می شود. و بنابر همین اساس آسیاى همه حکومت هاى عمومى و خصوصى و مخصوصا حکومت بین هر انسانى با زیر دستش می چرخد.

بنابراین اگر انسانى بخواهد به کمالى و خیرى برسد، یا مادى و یا معنوى که از نظر معیارهاى اجتماعى آمادگى و ابزار آن را ندارد و اجتماع وى را لایق آن کمال و آن خیر نمى ‏داندو یا بخواهد از خود شرى را دفع کند، شرّی که به خاطر مخالفت متوجه او می شود و از سوى دیگر قادر بر امتثال تکلیف و اداى وظیفه نیست، در اینجا متوسل به شفاعت می شود. و به عبارتى روشن‏تر اگر شخصى بخواهد به ثوابى برسد که اسباب آن را تهیه ندیده است و از عقاب مخالفت تکلیفى خلاص گردد، بدون اینکه تکلیف را انجام دهد در اینجا متوسل به شفاعت مى ‏گردد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1- مورد تاثیر شفاعت هم همین جا است (شخصى بخواهد به ثوابى برسد که اسباب آن را تهیه ندیده است و از عقاب مخالفت تکلیفى خلاص گردد بدون اینکه تکلیف را انجام دهد) اما نه به طور مطلق، براى اینکه بعضى افراد هستند که اصلا لیاقتى براى رسیدن به کمالى که می خواهند ندارند. مانند یک فرد عامى که می خواهد با شفاعت اعلم علما شود با اینکه نه سواد دارد و نه استعداد و یا رابطه‏اى که میان او و آن دیگرى واسطه و شفیع شود ندارند. مانند برده ‏اى که به هیچ وجه نمى ‏خواهد از مولایش اطاعت کند و می خواهد در عین یاغى ‏گرى و تمرّدش به وسیله شفاعت مورد عفو مولا قرار گیرد که در این دو فرض شفاعت سودى ندارد چون شفاعت وسیله ‏اى است براى تتمیم سبب است نه اینکه خودش مستقلا سبب باشد؛ اولى را اعلم علما کند و دومى را در عین یاغیگری اش مقرب درگاه مولا سازد.

2- پس شفیع از مولاى حاکم نمی خواهد که مثلا مولویت خود را باطل سازد و عبودیت عبد خود را لغو کند و نیز نمی خواهد که او از حکم خود و تکلیفش دست بردارد و یا آن را به حکم دیگر نسخ نماید. حالا یا براى همه نسخ کند و یا براى شخص مورد فرض که خصوص او را عقاب نکند. و نیز از او نمی خواهد که قانون مجازات خود را یا به طور عموم و یا براى شخص مورد فرض لغو نموده و یا در هیچ واقعه و یا در خصوص این واقعه مجازات نکند. شفاعت معنایش این نیست و شفیع چنین تاثیرى در مولویت مولا و عبودیت عبد و یا در حکم مولا و یا در مجازات او ندارد. بلکه شفیع بعد از آنکه این سه جهت را مقدس و معتبر شمرد از راه ‏هاى دیگرى شفاعت خود را مى‏ کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مثلا یا به صفاتى از مولاى حاکم تمسک مى ‏کند که آن صفات اقتضا دارد که از بنده نافرمانش بگذرد. مانند بزرگوارى و کرم او و سخاوت و شرف دودمانش.
و یا به صفاتى در عبد تمسک می جوید که آن صفات اقتضا مى ‏کند مولا بر او رأفت ببرد. صفاتى که عوامل آمرزش و عفو را برمى ‏انگیزد. مانند خوارى و مسکنت و حقارت و بد حالى و امثال آن.
و یا به صفاتى که در نفس خود شفیع هست مانند محبت و علاقه ‏اى که مولا به او دارد و قرب منزلتش و علو مقامش در نزد وى، تمسک می جوید.

پس منطق شفیع این است که می گوید من از تو نمی خواهم دست از مولویت خود بردارى و یا از عبودیت عبدت چشم بپوشى و نیز نمى ‏خواهم حکم و فرمان خودت را باطل کنى و یا از قانون مجازات چشم بپوشى. بلکه می گویم تو با این عظمت که دارى و این رأفت و کرامت که دارى از مجازات این شخص چه سودى مى ‏برى؟ و اگر از عقاب او صرف نظر کنى چه ضررى به تو مى ‏رسد و یا می گویم این بنده تو مردى نادان است و این نافرمانى را از روى نادانی اش کرده است و مردى حقیر و مسکین، مخالفت و موافقت او اصلا به حساب نمى ‏آید و مثل تو بزرگوارى به امر او اعتنا نمى‏ کند و به آن اهمیت نمی دهد و یا می گویم به خاطر آن مقام و منزلتى که نزد تو دارم و آن لطف و محبتى که تو نسبت به من دارى شفاعتم را در حق فلانى بپذیر و از عقابش رهانیده و مشمول عفوش قرار ده.

از اینجا براى کسى که در بحث دقت کرده باشد معلوم و روشن مى ‏گردد که شفیع، عاملى از عوامل مربوط به مورد شفاعت و مؤثر در رفع عقاب را مثلا بر عاملى دیگر که عقاب را سبب شده است، حکومت و غلبه می دهد. حال یا آن عامل همانطور که گفتیم صفتى از صفات مولى است یا صفتى از صفات عبد است یا از صفات خودش. هر چه باشد آن عامل را تقویت مى ‏کند تا بر عامل عقوبت یا هر حکمى دیگر که می خواهد خنثایش کند، رجحان داده و کفه ترازویش را سنگین ‏تر سازد. یعنى مورد عقوبت را از اینکه مورد عقوبت باشد بیرون نموده و داخل در مورد رفع عقوبت نماید. پس دیگر حکم اولى که همان عقوبت بود شامل این مورد نمی شود چون دیگر مورد نامبرده مصداق آن حکم نیست. نه اینکه در عین مصداق بودن حکم شاملش نشود تا مستلزم ابطال حکم باشد و تضادى پیش آید، آن طور که اسباب طبیعى بعضى با بعض دیگر تضاد پیدا نموده و سببى با سبب دیگر معارضه نماید و اثرش بر اثر دیگرى غلبه مى ‏کند. اینطور نیست بلکه حقیقت شفاعت واسطه شدن در رساندن نفع و یا دفع شر و ضرر است به نحو حکومت نه به نحو مضاده و تعارض. [ بستن توضیحات ]

توضیح : شفاعت خودش یکى از مصادیق سببیت است و شخص متوسل به شفیع، در حقیقت می‌خواهد سبب نزدیک تر به مسبب را واسطه کند میان مسبب و سبب دورتر تا این سبب جلو تاثیر آن سبب را بگیرد. این آن نکته ‏ای است که از تجزیه و تحلیل معناى شفاعت به نظر ما رسید. البته شفاعتى که خود ما به آن معتقدیم نه هر شفاعتى. [ بستن توضیحات ]

توضیح : انطباق شفاعت از جهت تکوین (یعنی اینکه خداى سبحان مبدا نخستین هر سبب و هر تاثیر است. سببیت هر سببى بالآخره به او منتهى می شود. پس مالک على الاطلاق خلق و ایجاد او است و همه علل و اسباب امورى هستند که واسطه میان او و غیر او و وسیله انتشار رحمت او هستند، آن رحمتى که پایان ندارد و نعمتى که بى شمار به خلق و صنع خود دارد. پس از نظر تکوین سببیت خداوند جاى هیچ حرف نیست) و اینکه اسباب و علل وجودیه کار شفاعت را بکنند بسیار واضح است. براى اینکه هر سببى واسطه است میان سبب فوق و مسبب خودش و روى هم آن ها از صفات علیاى خداوند یعنى رحمت و خلق و احیا و رزق و امثال آن را استفاده نموده و انواع نعمت ‏ها و فضل ‏ها را می گیرند و به محتاجان آن مى‏ رسانند.

قرآن کریم هم این معناى از شفاعت را تحمل مى ‏کند. از آن جمله مى ‏فرماید: «لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ» (بقره/255) و نیز مى ‏فرماید: «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ» (یونس/3). در این دو آیه که راجع به خلقت آسمان ها و زمین است، قهرا شفاعت هم در آن ها در مورد تکوین خواهد بود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : از جهت تشریع (یعنى تشریع خداى تعالى به ما تفضل کرده، در عین بلندى مرتبه ‏اش، خود را به ما نزدیک ساخته است و براى ما تشریع دین نمود. در آن دین احکامى از اوامر و نواهى و غیره وضع کرد و تبعات و عقوبت هایى در آخرت براى نافرمانان معین نمود. رسولانى براى ما گسیل داشت و ما را بشارت ها دادند و انذارها کردند و دین خدا را به بهترین وجه تبلیغ نمودند و حجت به این وسیله بر ما تمام شد «تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ» (انعام/115))، در این جهت چیزى که می توان گفت این است که مفهوم شفاعت با در نظر گرفتن آن تجزیه و تحلیل که کردیم در این مورد هم صادق است و هیچ محذورى در آن نیست و آیه «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُإِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا» (طه/109) و آیه «لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ» (سبا/23) و آیه «لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضى» (نجم/26) و آیه «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى» (انبیا/28) و آیه «وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» (زخرف/86) با این شفاعت یعنى شفاعت در مرحله تشریع منطبق هستند. براى اینکه این آیات به طورى که ملاحظه مى ‏فرمایىد شفاعت (یعنى شافع بودن) را براى عده‏اى از بندگان خداوند از قبیل ملائکه و بعضى از مردم اثبات مى ‏کند، البته به شرط اذن و به قید ارتضا. این خودش تملیک شفاعت است یعنى با همین کلامش دارد شفاعت را به بعضى از بندگانش تملیک مى ‏کند و می تواند بکند چون (له الملک و له الامر). [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1و2- چنانچه خودش هم فرموده است: «وَ قَدِمْنا إِلى‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» (فرقان/23) و «فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» (محمد/9) و «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ» الخ (نسا/31) و «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ» (نسا/48) و این آیه به طور مسلم در غیر مورد ایمان و توبه است براى اینکه ایمان و توبه شرک قبلى را هم جبران نموده و آن را مانند سایر گناهان مشمول آمرزش خداوند مى ‏کند.

3و4- همچنانکه خودش در این باره فرموده است: «أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ» (قصص/54) و مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» (انعام/160).

5- در این باره فرموده است: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ» (طور/21) و این همان لحوق و الحاق است و مثلا کسانى که عمل آبا نداشته ‏اند، داراى عمل مى ‏کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِینَ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّى أَتانَا الْیَقِینُ فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ» (مدّثر/48 - 38). در این آیه مى ‏فرماید: «در روز قیامت هر کسى مرهون گناهانى است که کرده است و به خاطر خطایایى که از پیش مرتکب شده است بازداشت می شود، مگر اصحاب یمین که داراى آن صفات نباشند». یعنى آن صفاتى که در دوزخیان مانع شمول شفاعت به آن ها شد را نداشته باشند. و وقتى آن موانع در کارشان نبود قهرا شفاعت شامل حالشان می شود و وقتى مانند آن دسته در گرو نباشند، لابد از گرو درآمده ‏اند و دیگر مرهون گناهان و جرائم نیستند. پس معلوم می شود که بهشتیان نیز گناه داشته ‏اند، چیزى که هست شفاعت شافعان ایشان را از رهن گناهان آزاد کرده است.

آرى در آیات قرآنى اصحاب یمین را به کسانى تفسیر کرده است که اوصاف نامبرده در دوزخیان را ندارند. توضیح اینکه آیات سوره واقعه و سوره مدثر که به شهادت آیات آن در مکه و در آغاز بعثت نازل شده است و می دانیم که در آن ایام هنوز نماز و زکاة به آن کیفیت که بعدها در اسلام واجب شد، واجب نشده بود. مع ذلک اهل دوزخ را به کسانى تفسیر مى ‏کند که نمازخوان نبوده ‏اند. پس معلوم میشود مراد به نماز در آیه 38- 48 از سوره مدثر، توجه به خداوند با خضوع بندگى است و مراد به اطعام مسکین هم مطلق انفاق بر محتاجان به خاطر رضاى خداست نه اینکه مراد به نماز و زکاة، نماز و زکاة معمول در شریعت اسلام باشد. و منظور از جستجوى با جستجوگران، فرو رفتن در بازیگری هاى زندگى و زخارف فریبنده دنیایى است که آدمى را از روى آوردن به سوى آخرت بازمی دارد و نمى ‏گذارد به یاد روز حساب و روز قیامتش بیفتد و یا منظور از آن فرو رفتن در طعن و خرده ‏گیرى در آیات خدا است، آیاتى که در طبع سلیم باعث یادآورى روز حساب می شود از آن بشارت و انذار می دهد. پس اهل دوزخ به خاطر داشتن این چهار صفت یعنى ترک نماز براى خدا و ترک انفاق در راه خدا و فرورفتگى در بازیچه دنیا و تکذیب روز حساب دوزخى شده ‏اند. این چهار صفت امورى هستند که ارکان دین را منهدم می سازند و بر عکس داشتن ضد آن صفات دین خدا را به پا می دارد. چون دین عبارت است از اقتدارى به هادیانى که خود معصوم و طاهر باشند و این نمی شود مگر به اینکه از دلبندى به زمین و زیورهاى فریبنده آن دورى کنند و به سوى دیدار خداوند روى آورند که اگر این دو صفت محقق شود هم از (خوض با خائضین) اجتناب شده است و هم از (تکذیب یوم الدین). و لازمه این دو صفت توجه به سوى خدا است به عبودیت و سعى در رفع حوائج جامعه که به عبارتى دیگر می توان از اولى به نماز تعبیر کرد و از دومى به انفاق در راه خدا. پس قوام دین از دو جهت علم و عمل به این چهار صفت است و این چهار صفت بقیه ارکان دین را هم در پى دارد. چون مثلا کسى که یکتاپرست نیست و یا نبوت را منکر است ممکن نیست داراى این چهار صفت بشود (دقت فرمائید).

پس اصحاب یمین عبارت شدند از کسانى که از شفاعت بهره ‏مند می شوند. کسانى که از نظر دین و اعتقادات مرضى خداوند هستند، حال چه اینکه اعمالشان مرضى بوده باشد و اصلا محتاج به شفاعت در قیامت نباشند و چه اینکه اینطور نباشند. على اى حال آن کسانى که از شفاعت شدن منظور هستند این هایند. پس معلوم شد که شفاعت وسیله نجات گناهکاران از اصحاب یمین است.

پس معلوم شد که شفاعت وسیله نجات گناهکاران از اصحاب یمین است همچنانکه قرآن کریم هم فرموده است: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ» (نسا/31) و به طور مسلم منظور از این آیه این است که گناهان صغیره را خداوند مى ‏آمرزد، و احتیاجى به شفاعت ندارد. پس مورد شفاعت آن عده از اصحاب یمین هستند که گناهانى کبیره از آنان تا روز قیامت باقى مانده است و به وسیله توبه و یا اعمال حسنه دیگر از بین نرفته است. پس معلوم می شود شفاعت، مربوط به اهل کبائر از اصحاب یمین است همچنانکه رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرموده است: «تنها شفاعتم مربوط به اهل کبائر از امتم است و اما نیکوکاران هیچ ناراحتى در پیش ندارند».

از جهتى دیگر، اگر نیکوکاران را اصحاب یمین خوانده ‏اند در مقابل بدکارانند که اصحاب شمال (دست چپى ‏ها) نامیده شده ‏اند و چه بسا طائفه اول اصحاب میمنه و طائفه دوم اصحاب مشئمه هم خوانده شده ‏اند. این الفاظ از اصطلاحات قرآن کریم است و از اینجا گرفته شده است که در روز قیامت نامه بعضى را به دست راستشان می دهند و نامه بعضى دیگر را به دست چپشان. همچنانکه قرآن کریم در این باره مى ‏فرماید: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى، فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى، وَ أَضَلُّ سَبِیلًا» (اسرا/72) که ان شاء اللَّه تعالى در تفسیر آن خواهیم گفت که مراد به دادن کتاب بعضى به دست راستشان، پیروى امام بر حق است و مراد به دادن کتاب بعضى دیگر به دست چپشان، پیروى از پیشوایان ضلالت است. همچنانکه در باره فرعون فرموده است: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ» (هود/98).

سخن کوتاه اینکه برگشت نامگذارى به اصحاب یمین به همان ارتضا دین است چنان که برگشت آن چهار صفت هم به همان است.

مطلب دیگرى که تذکرش لازم است این است که خداى تعالى در یک جا از کلام عزیزش شفاعت را براى کسى که خودش راضى باشد اثبات کرده و فرموده است: «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى» (انبیا/28) و این ارتضا را به هیچ قیدى مقید نکرده است و معین ننموده که آن اشخاص چه اعمالى دارند و نشانه ‏هایشان چیست؟ همچنانکه همین مبهم گویى را در جاى دیگر کرده و فرموده است: «إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا» (طه/109) که مى ‏بینید در این آیه نیز معین نکرده است اینگونه اشخاص چه کسانی هستند؟ از اینجا مى ‏فهمیم مقصود از پسندیدن آنان پسندیدن دین آنان است نه اعمالشان و خلاصه اهل شفاعت کسانی هستند که خداوند دین آنان را پسندیده باشد و کارى به اعمالشان ندارد.

از سوى دیگر در جاى دیگر فرموده است: «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلى‏ جَهَنَّمَ وِرْداً لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً» (مریم/87) و کلمه (شفاعت) در این آیه مصدر مفعولى است، یعنى شفاعت شدن، و معلوم است که تمامى مجرمین کافر نیستند که دوزخى شدنشان حتمى باشد. به دلیل اینکه فرمود: «إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیى، وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى» (طه/75). چه از این آیه بر مى ‏آید که هر کس مؤمن باشد ولى عمل صالح نکرده باشد، باز مجرم است. پس مجرمین دو طائفه ‏اند: یکى آنکه نه ایمان آورده و نه عمل صالح کرده است. دوم کسانى که ایمان آورده ‏اند ولى عمل صالح نکرده‏اند. پس یک طائفه از مجرمین مردمانی هستند که بر دین حق بوده ‏اند ولکن عمل صالح نکرده‏ اند و این همان کسى است که جمله (إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً) درباره ‏اش تطبیق مى ‏کند. چون این کسى است که عهد خداوند را دارد، آن عهدى که آیه «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ» (یس/61) از آن خبر می دهد. پس عهد خدا (وَ أَنِ اعْبُدُونِی) است که عهد در آن به معناى امر است و جمله (هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ) الخ، عهد به معناى التزام است. چون صراط مستقیم مشتمل بر هدایت به سوى سعادت و نجات است. پس این طائفه که گفتیم ایمان داشته‏ اند ولى عمل صالح نکرده ‏اند، آنهایند که عهدى از خداوند گرفته بودند و به خاطر اعمال بدشان داخل جهنم می شوند، به خاطر داشتن عهد مشمول شفاعت شده و از آتش نجات مى ‏یابند.

آیه شریفه «وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً» (بقره/80) نیز به این حقیقت اشاره دارد و بنابراین، این آیات نیز به همان آیات قبل برگشت مى ‏کند و بر روى هم آن ها دلالت دارد بر اینکه مورد شفاعت یعنى کسانى که در قیامت برایشان شفاعت می شود عبارتند از گنهکاران دیندار و متدیّنین به دین حق ولى گنهکار. اینها هستند که خداوند دینشان را پسندیده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِینَ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّى أَتانَا الْیَقِینُ فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ» (مدّثر/48 - 38). آیات سوره واقعه و سوره مدثر که به شهادت آیات آن در مکه و در آغاز بعثت نازل شده است و می دانیم که در آن ایام هنوز نماز و زکاة به آن کیفیت که بعدها در اسلام واجب شد، واجب نشده بود. مع ذلک اهل دوزخ را به کسانى تفسیر مى ‏کند که نمازخوان نبوده ‏اند. پس معلوم میشود مراد به نماز در آیه 38- 48 از سوره مدثر، توجه به خداوند با خضوع بندگى است و مراد به اطعام مسکین هم مطلق انفاق بر محتاجان به خاطر رضاى خداست نه اینکه مراد به نماز و زکاة، نماز و زکاة معمول در شریعت اسلام باشد. و منظور از جستجوى با جستجوگران، فرو رفتن در بازیگری هاى زندگى و زخارف فریبنده دنیایى است که آدمى را از روى آوردن به سوى آخرت بازمی دارد و نمى ‏گذارد به یاد روز حساب و روز قیامتش بیفتد و یا منظور از آن فرو رفتن در طعن و خرده ‏گیرى در آیات خدا است، آیاتى که در طبع سلیم باعث یادآورى روز حساب می شود از آن بشارت و انذار می دهد. پس اهل دوزخ به خاطر داشتن این چهار صفت یعنى ترک نماز براى خدا و ترک انفاق در راه خدا و فرورفتگى در بازیچه دنیا و تکذیب روز حساب دوزخى شده ‏اند. این چهار صفت امورى هستند که ارکان دین را منهدم می سازند و بر عکس داشتن ضد آن صفات دین خدا را به پا می دارد. چون دین عبارت است از اقتدارى به هادیانى که خود معصوم و طاهر باشند و این نمی شود مگر به اینکه از دلبندى به زمین و زیورهاى فریبنده آن دورى کنند و به سوى دیدار خداوند روى آورند که اگر این دو صفت محقق شود هم از (خوض با خائضین) اجتناب شده است و هم از (تکذیب یوم الدین). و لازمه این دو صفت توجه به سوى خدا است به عبودیت و سعى در رفع حوائج جامعه که به عبارتى دیگر می توان از اولى به نماز تعبیر کرد و از دومى به انفاق در راه خدا. پس قوام دین از دو جهت علم و عمل به این چهار صفت است و این چهار صفت بقیه ارکان دین را هم در پى دارد. چون مثلا کسى که یکتاپرست نیست و یا نبوت را منکر است ممکن نیست داراى این چهار صفت بشود (دقت فرمائید). [ بستن توضیحات ]

توضیح : توبه از گناه: همچنانکه فرمود: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلى‏ رَبِّکُمْ» (زمر/54) که عمومیت این آیه حتى شرک را هم شامل می شود و قبلا هم گفتیم که توبه شرک را هم از بین مى ‏برد.

ایمان به رسول خدا (صلّی الله علیه و آله): درباره ‏اش فرموده است: «آمِنُوا بِرَسُولِهِ تا آنجا که مى ‏فرماید: یَغْفِرْ لَکُمْ، به رسول او ایمان بیاورید تا چه و چه و چه و اینکه گناهانتان را بیامرزد» (حدید/28).

عمل صالح: درباره ‏اش فرموده است: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ» (مائده/9) و «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ» (مائده/35) و آیات قرآنى در این باره بسیار است.

قرآن کریم: خودش در این باره فرموده است: «یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» (مائده/16).

هر چیزی که با عمل صالح ارتباطى دارد: همچنانکه درباره انبیا فرموده است: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً» (نسا/64).

ملائکه: همچنانکه فرموده است: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا» (غافر/7) و «وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» (شوری/5).

خود مؤمنین: خداى تعالى از ایشان حکایت کرده است که مى ‏گویند: «وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا» (بقره/286).

انبیا (علیهم السلام): قرآن کریم درباره شفاعتشان مى ‏فرماید: «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ، تا آنجا که مى ‏فرماید وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏» (انبیا/28) که یکى از آنان حضرت عیسى بن مریم (علیه السلام) است که در روز قیامت شفاعت مى ‏کند. نیز مى‏فرماید «وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» (زخرف/86). و این دو آیه شریفه علاوه بر اینکه دلالت مى ‏کنند بر شفاعت انبیا، دلالت بر شفاعت ملائکه نیز دارند چون در این دو آیه گفتگو از فرزند خدا بود که مشرکین ملائکه را دختران خدا مى ‏پنداشتند و یهود و نصارى مسیح و عزیر را پسر خدا مى ‏پنداشتند.

ملائکه: قرآن کریم درباره شفاعت کردن آنان مى‏ فرماید: «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضى» (نجم/26) و «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ» (طه/110).

شهدا: آیه «وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» (زخرف/86) دلالت بر آن دارد. چون این طائفه نیز به حق شهادت دادند. پس هر شهیدى شفیعى است که مالک شهادت است، چیزى که هست این شهادت همانطور که در سوره فاتحه گفتیم و به زودى در تفسیر آیه «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ» (بقره/143) نیز خواهیم گفت مربوط به اعمال است نه شهادت به معناى کشته شدن در میدان جنگ.

مومنین: براى اینکه خداى تعالى خبر داده است که مؤمنین نیز در روز قیامت ملحق به شهدا می شوند و فرموده است: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ» (حدید/19) که ان شاء اللَّه به زودى بیانش خواهد آمد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِینَ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ» (مدّثر/42) دلالت دارد بر اینکه شفاعت به چه کسانى مى ‏رسد و چه کسانى از آن محرومند. چیزى که هست بیش از این هم دلالت ندارد که شفاعت تنها در فک رهن و آزادى از دوزخ و یا خلود در دوزخ مؤثر است و اما در ناراحتى ‏هاى قبل از حساب، از هول و فزع قیامت و ناگواری هاى آن هیچ دلالتى نیست بر اینکه شفاعت در آن ها هم مؤثر باشد بلکه می توان گفت که آیه دلالت دارد بر اینکه شفاعت تنها در عذاب دوزخ مؤثر است و در ناگواری هاى قبل از آن مؤثر نیست.

این نکته را هم باید دانست که از آیات نامبرده در سوره مدثر می توان استفاده کرد که سؤال و جوابى که در آن شده است مربوط است به بعد از فصل قضا و رسیدگى به حساب ها. بعد از آنکه اهل بهشت جاى خود را در بهشت گرفتند و اهل دوزخ هم در دوزخ قرار گرفتند؛ در چنین هنگامى شفاعت شامل جمعى از گنهکاران شده و آنان را از آتش نجات می دهد. براى اینکه کلمه (فى جنات) الخ، در این آیات آمده است و این کلمه استقرار در بهشت را مى ‏رساند و نیز جمله (ما سلککم) الخ، که در آن هست که از ماده سلوک و به معناى داخل کردن است البته نه هر داخل کردنى، بلکه داخل کردن با نظم و با ردیف خاص (نظیر داخل کردن نخ در دانه ‏هاى تسبیح که از کوچک‏ ترها گرفته تا بزرگ و بزرگ ترها همه را نخ مى ‏کشند). پس در این تعبیر معناى استقرار هست و همچنین در جمله (فما تنفعهم)، چون کلمه (ما) براى نفى حال است (دقت بفرمائید). [ بستن توضیحات ]

توضیح : همچنانکه درباره آن فرموده است: «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ، تا آنجا که مى ‏فرماید: وَ نادى‏ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ قالُوا ما أَغْنى‏ عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ» (اعراف/49 - 45). و از این قبیل است آیه «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ» (اسرا/71) از این آیه نیز بر مى ‏آید که امام واسطه در خواندن و دعوت است و دادن کتاب از قبیل همان حکومتى است که گفتیم خداوند به این طائفه داده است (دقت بفرمائید). [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را امالى صدوق (ص 16 ح 4 مجلس 2) از حسین بن خالد روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 2 ص 315 ح 151) از سماعه بن مهران از ابی ابراهیم روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : روایت اول را تفسیر عیاشى (ج 2 ص 315 ح 151) روایت کرده است.

روایت دوم را تفسیر عیاشى (ج 2 ص 314 ح 148) از عبید بن زراره روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر فرات (ص215) از محمد بن قاسم بن عبید با ذکر یک یک راویان از بشر بن شریح بصری روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر قمى (ج 2 ص 202) از ابی العباس تکبیرگو روایت کرده است [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر قمى (ج 2 ص 201) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الخصال (باب الثلاثة ص 156) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الخصال (حدیث اربعة مائة ص 624) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الخصال (حدیث اربعة مائة باب الثمانیة ص 407) از امام ابی عبدالله روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافى روضة (ج 8 ص 10) از حفص موذن روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر فرات (ص 113- 114) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را توحید صدوق (ص 407 ح 6 ب 63) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را علل الشرائع (ص 489) از ابی اسحاق القمی روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را صحیح مسلم با سندی بریده از ابوذر روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را امالى صدوق (ص 171 ح 2 مجلس 37) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علتش هم بنا به گفته بو على سینا این است که آن مقدماتى که باید براهین عقلى بچیند و بعد از چیدن آن ها یک یک آن جزئیات را نتیجه بگیرد، در دسترس عقل آدمى نیست. ولکن با در نظر گرفتن این معنا که آدمى بعد از جدا شدن جانش از تن تجرّدى عقلى و مثالى به خود مى ‏گیرد و براهین عقلى دسترسى به این انسان مجرد و مثالى دارد، لذا کمالاتى هم که این انسان در آینده در دو طریق سعادت و شقاوت به خود مى ‏گیرد در دسترس براهین عقلى هست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1- نفس سعید: نفسى که سعید است از آثارى که از او بروز مى ‏کند لذت مى ‏برد. چون گفتیم که نفس او نفس یک انسان است و آثار هم آثار انسانیت او است و او مى ‏بیند که هر لحظه انسانیتش فعلیتى جدید به خود مى ‏گیرد.

این مطلب مربوط به نفوس کامله است. یعنى انسانى که هم ذاتش صالح و سعید است و هم عملش صالح است.

2- نفس شقی: نفس شقى آثارش همه عدمى است که با تحلیل عقلى سر از فقدان و شر درمى ‏آورد. پس نفس شقى هر چند که آثارش ملایم خودش است چون آثار آثار او است ولکن به آن جهت که انسان است از آن آثار متالم می شود.

این مطلب مربوط به نفوس کامله است. یعنی انسانى که هم ذاتش شقى است و هم عملش فاسد و طالح است.

3- نفسى است که ذاتا سعید است ولى فعلا شقى است: نفسى است که ذاتش داراى صورتى سعید است، یعنى عقائد حقّه را که از ثابتات است دارد. چیزى که هست هیات ‏هایى شقى و پست و در اثر گناهان و زشتى ‏هایى که مرتکب شده است به تدریج از روزى که در شکم مادر به این بدن متعلق شده است و در دار اختیار قرار گرفته در او پیدا شده است و چون این صورت ها با ذات او سازگارى ندارد، ماندنش در نفس قسرى و غیر طبیعى است. برهان عقلى این معنا را ثابت کرده است که قسر و غیر طبیعى دوام نمى ‏آورد. پس چنین نفسى یا در دنیا و یا در برزخ و یا در قیامت (تا ببینى رسوخ و ریشه دواندن صور شقیه تا چه اندازه باشد) طهارت ذاتى خود را باز مى ‏یابد.

4- نفسى که ذاتا شقى است ولى از نظر فعل سعید است: نفسى شقى که ذاتا شقى است ولى به طور عاریتى هیات ‏هاى خوبى در اثر اعمال صالحه به خود گرفته است. از آنجا که این هیات ‏ها و این صورت ها با ذات نفس سازگارى ندارد و براى او غیر طبیعى است و گفتیم غیر طبیعى دوام ندارد یا دیر و یا به زودى؛ یا در همین دنیا و یا در برزخ و یا در قیامت، این صورت هاى صالحه را از دست می دهد.

5- نفسى که در زندگى دنیا هیچ فعلیتى نه از سعادت و نه از شقاوت به خود نگرفته است و همچنان ناقص و ضعیف از دار دنیا رفته است، اینگونه نفوس مصداق (مرجون لامر اللَّه) اند تا خدا با آن ها چه معامله کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : برهان عقلى مراتب کمال وجودى را مختلف می داند. بعضى را ناقص، بعضى را کامل، بعضى را شدید و بعضى را ضعیف می داند که در اصطلاح علمى این شدت و ضعف را تشکیک می گویند، مانند نور که قابل تشکیک است، یعنى از یک شمع گرفته، به بالا مى ‏رود. نفوس بشرى هم در قرب به خداوند که مبدا هر کمال و منتهاى آن است و دورى از او مختلف است. بعضى از نفوس در سیر تکاملى خود به سوى آن مبدئى که از آنجا آمده ‏اند بسیار پیش مى ‏روند و بعضى دیگر کمتر و کمتر. این وضع علل فاعلى است که بعضى فوق بعضى دیگرند و هر علت فاعلى واسطه گرفتن فیض از ما فوق خود و دادنش به مادون خویش است که در اصطلاح فلسفى از آن (ما به) تعبیر مى ‏کنند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : دو نکته برای فهم بهتر مطلب:

1- آنچه اصول اجتماعى دست می دهد، این است که مجتمع بشرى به هیچ وجه قادر بر حفظ حیات و ادامه وجود خود نیست مگر با قوانینى که از نظر خود اجتماع معتبر شمرده شود تا آن قوانین ناظر بر احوال اجتماع باشد و در اعمال یک یک افراد حکومت کند. البته باید قانونى باشد که از فطرت اجتماع و غریزه افراد جامعه سرچشمه گرفته باشد و بر طبق شرائط موجود در اجتماع وضع شده باشد تا تمامى طبقات هر یک بر حسب آنچه با موقعیت اجتماعی اش سازگار است راه خود را به سوى کمال حیات طى کند و در نتیجه جامعه به سرعت رو به کمال قدم بردارد و در این راه طبقات مختلف با تبادل اعمال و آثار گوناگون خود و با برقرار کردن عدالت اجتماعى، کمک کار یکدیگر در سیر و پیشرفت شوند. از سوى دیگر این معنا مسلم است که وقتى این تعاون و عدالت اجتماعى برقرار می شود که قوانین آن بر طبق دو نوع مصالح و منافع مادى و معنوى هر دو وضع شود و در وضع قوانین رعایت منافع معنوى هم بشود (زیرا سعادت مادى و معنوى بشر مانند دو بال مرغ است که در پروازش به هر دو محتاج است. اگر کمالات معنوى از قبیل فضائل اخلاقى در بشر نباشد و در نتیجه عمل افراد صالح نگردد به مانند مرغى می ماند که می خواهد با یک بال پرواز کند) چون همه می دانیم که این فضائل اخلاقى است که راستى و درستى و وفاى به عهد و خیر خواهى و صدها عمل صالح دیگر درست مى ‏کند.

از آنجایى که قوانین و احکامى که براى نظام اجتماع وضع می شود، احکامى است اعتبارى و غیر حقیقى و به تنهایى اثر خود را نمى ‏بخشد (چون طبع سرکش و آزادى طلب بشر همواره می خواهد از قید قانون بگریزد) لذا براى اینکه تاثیر این قوانین تکمیل شود، به احکام دیگر جزائى نیازمند می شود تا از حریم آن قوانین حمایت و محافظت کند و نگذارد یک دسته بوالهوس از آن تعدى نموده و دسته ‏اى دیگر در آن سهل ‏انگارى و بى اعتنایى کنند. به همین جهت مى ‏بینیم هر قدر حکومت (حال هر حکومتى که باشد) بر اجرای مقررات جزائى قوی تر باشد، اجتماع در سیر خود کم تر متوقف می شود و افراد کم تر از مسیر خود منحرف و گمراه گشته و کم تر از مقصد باز می مانند. و بر خلاف، هر چه حکومت ضعیف‏ تر باشد، هرج و مرج در داخل اجتماع بیشتر شده و جامعه از مسیر خود منحرف و منحرف ‏تر می شود.

پس به همین جهت یکى از تعلیماتى که لازم است در اجتماع تثبیت شود، تلقین و تذکر احکام جزائى است.

باز به همین جهت بود که دنیا علیه کیش مسیحیت قیام کرد و آن را غیر قابل قبول دانست. براى اینکه در این کیش به مردم می گویند که حضرت مسیح خود را بر بالاى دار فدا و عوض گناهان مردم قرار داد. این را به مردم تلقین کردند که اگر بیائید و با نمایندگان او صحبت کنید و از او خواهش کنید تا شما را از عذاب روز قیامت برهاند آن نماینده این وساطت را برایتان خواهد کرد. معلوم است که چنین دینى اساس بشریت را منهدم مى ‏کند و تمدن بشر را با سیر قهقرى به توحش مبدل می سازد. همچنانکه می گویند آمار نشان داده است که دروغگویان و ستمکاران در میان متدینین بیشتر از دیگرانند. این نیست مگر به خاطر اینکه این عده همواره دم از حقانیت دین خود مى ‏زنند و گفتگو از شفاعت مسیح در روز قیامت مى ‏کنند و لذا دیگر هیچ باکى از هیچ عملى ندارند، به خلاف دیگران که از خارج چیزى و تعلیماتى در افکارشان وارد نگشته به همان سادگى فطرت و غریزه خدادادى خود باقى مانده ‏اند و احکام فطرت خود را با تعلیماتى که احکام فطرى دیگر آن را باطل کرده است، باطل نمى ‏کنند و به طور قطع حکم مى ‏کنند به اینکه تخلف از هر قانونى که مقتضاى انسانیت و مدینه فاضله بشریت است قبیح و ناپسند است.

و اى بسا که جمعى از اهل بحث مسئله شفاعت اسلام را هم از ترس اینکه با همین قانون شکنى ‏هاى زشت تطبیق نشود تاویل نموده و برایش معنایى کرده ‏اند که هیچ ربطى به شفاعت ندارد.

2- این است (شماره 2 در دلیل برای شفاعت در قسمت متن) آنچه که هدف همت اسلام از تعلیمات دینى است، خاتم پیامبران آن را آورد و هم در عهد خود آن جناب و هم بعد از آن جناب تجربه شد. خود آن حضرت آن را در مدت نبوتش پیاده کرد و حتى یک نقطه ضعف در آن دیده نشد. بعد از آن جناب هم تا مدتى به آن احکام عمل شد. چیزى که هست بعد از آن مدت بازیچه دست زمامداران غاصب بنى امیه و پیروان ایشان قرار گرفت و با استبداد خود و بازى ‏گرى با احکام دین و ابطال حدود الهى و سیاسات دینى، دین مبین اسلام را از رونق انداختند تا کار به جایى رسید که همه می دانیم تمامى آزادی ها که اسلام آورده بود از بین رفت و یک تمدن غربى جایگزین تمدن واقعى اسلامى شد و از دین اسلام در بین مسلمانان چیزى باقى نماند مگر به قدر آن رطوبتى که پس از خالى کردن کاسه آب در آن می ماند. و همین ضعف واضح که در سیاست دین پیدا شد و این ارتجاع و عقب گردى که مسلمانان کردند باعث شد از نظر فضائل و فواضل تنزل نموده، به انحطاط اخلاقى و عملى گرفتار شوند و یک سره در منجلاب لهو و لعب و شهوات و کارهاى زشت فرو روند و در نتیجه تمام قرق ‏هاى اسلام شکسته شد و گناهانى در بینشان پدید آمد که حتى بى ‏دینان هم از آن شرم دارند.

این بود علت انحطاط نه بعضى از معارف دینى که به غیر از سعادت انسان در زندگى دنیا و آخرتش اثرى ندارد. خداوند همه مسلمانان را به عمل به احکام و معارف این دین حنیف یارى دهد. و آن آمارى هم که نام بردند (به فرضى که درست باشد) از جمعیت متدینى گرفته ‏اند که سرپرست نداشته ‏اند و در تحت سیطره حکومتى که معارف و احکام دین را مو به مو در آنان اجرا کند نبوده ‏اند. پس در حقیقت آمارى که گرفته شده است از یک جمعیت بى دین گرفته ‏اند. بى دینى که نام دین بر سر دارند به خلاف آن جمعیت بى دینى که تعلیم و تربیت اجتماعى غیر دینى را با ضامن اجرا داشته‏ اند، یعنى سرپرستى داشته ‏اند که قوانین اجتماعى را مو به مو در آنان اجرا کرده و صلاح اجتماعى آنان را حفظ نموده است. پس این آمارگیرى هیچ دلالتى بر مقصود آنان ندارد. [ بستن توضیحات ]